مصرف و سوءمصرف مواد در نوجوانان مراحلی دارد، این مراحل را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:
- سیگار، آبجو، یا هر دو؛
- حشیش یا نوشابه‌های الکلی سخت؛
- ماری‌جوانا؛
- سایر داروهای تحریک‌کننده.
تعداد بسیار کمی از نوجوانان با ماری‌جوانا یا سایر داروهای تحریک‌کننده شروع می‌کنند، آنها اولین‌بار مواد قانونی مانند سیگار را تجربه می‌کنند که تعداد خیلی کمی از نوجوانان تا مراحل نهایی مصرف مواد پیش می‌روند. بیشتر نوجوانانی که با آبجو شروع می‌کنند، به طرف مصرف مواد قاچاق هم پیش می‌روند. هیچ نوجوانی در اولین مرحله داروهای تحریک‌کننده مصرف نمی‌کند، مگر اینکه سیگارکشیدن و مصرف داروها و مواد قاچاق را تجربه کرده باشد. مصرف ماری‌جوانا، پیش‌بینی‌کننده‌ای قوی برای مصرف داروهای تحریک‌کننده اسـت. کندل (1) (1975) معتقد اسـت که فقط 2 تا 3 درصد مصرف‌کنندگان داروهای قانونی تا مرحله‌ی مصرف داروهای تحریک‌کننده پیش می‌روند، بدون اینکه قبلاً تجربه‌ی استفاده از ماری‌جوانا را داشته باشند. کندل، یاماگوشی و چن (2) (1992)، ادعا کرده‌اند مصرف موادی مانند هروئین بعد از تجربه‌کردن ماری‌جوانا شروع میشود. به علاوه، تفاوت‌های مهم جنسیتی در رشد و پیشرفت مصرف مواد و داروهایی که ذکر شد، وجود دارد. دیده شده که در دختران مصرف سیگار قبل از مصرف ماری‌جوانا و در پسران مصرف الکل قبل از مصرف ماری‌جوانا صورت می‌گیرد. در مورد پسران دیده‌شده که کشیدن سیگار مسیر مهمی برای مصرف مواد تحریک‌کننده اسـت.
اوبسیتی، فیتنس و ولنس ویک (3) (2004)، با بررسی 941 پسر و 262 دختر نوجوان آمریکایی که در برنامه‌های ترک اعتیاد شرکت کرده بودند، میزان اعتیاد به مواد مخدر را در دختران و پسران نوجوان مقایسه کردند. این مقایسه در ابتدای درمان 3، 6، 12 و 30 ماه پس از درمان و ترک اعتیاد صورت گرفت. سپس دختران و پسران نوجوان از نظر شدت اعتیاد، میزان سلامت روانی و درگیری در جرایم غیرقانونی مورد مقایسه قرار گرفتند. نتایج نشان داد که نوجوانان دختر نسبت به نوجوانان پسر به طور معنادار مشکلات کمتری را از نظر مشکلات مرتبط با مصرف مواد داشتند و از سلامت روانی بیشتری برخوردار بودند، اما ترک اعتیاد در پسران بیشتر طول کشید و طولانی‌تر از ترک اعتیاد در دختران بود. همچنین مشاهده شد پس از درمان، دختران نسبت به پسران تغییرات مثبت‌تری را از نظر مصرف مواد، سلامت روانی و وضعیت رهایی از اعتیاد داشتند.
بسیار جالب توجه اسـت که بدانیم الگوهای مصرف الکل و کشیدن سیگار در میان نوجوانان، انعکاسی از جامعه‌ی بزرگسالان و مشابه آنهاست. نوجوانان نیز همانند بزرگسالان، اغلب به نوشیدن مشروب تمایل دارند تا کشیدن سیگار. به علاوه، تفاوت‌های جنسیتی در استفاده از این مواد مشابه با این تفاوت‌ها در میان بزرگسالان اسـت؛ درصد بیشتری از دختران نسبت به پسران سیگار می‌کشند، اگرچه مصرف سیگار پسران بیشتر اسـت. در مقایسه با دختران، تعداد بیشتری از پسران مشروب می‌خورند، در عین حال مقدار مشروبی که دختران می‌خورند، کمتر از پسران اسـت (هیل و همکاران، 1987).
در جامعه‌ی ما آمار دقیقی درباره‌ی مصرف مواد مخدر و الکل در بین نوجوانان وجود ندارد، ولی به نظر می‌رسد که از نظر جنسیتی تفاوت‌هایی با جوامع غربی داشته باشد. به تازگی ستاد مبارزه با مواد مخدر، سن آغاز مصرف مواد مخدر را بین 12 و 15 سالگی اعلام کرده اسـت. تحقیقات متعدد در این زمینه نشان می‌دهد که مصرف مواد مخدر اغلب پس از مصرف سیگار و در کشورهای خارجی با استفاده از الکل آغاز میشود. در گام دیگر در کشورهای خارجی به طور معمول سوء مصرف با ماری‌جوانا ادامه می‌یابد و در ایران استفاده از حشیش و تریاک مرسوم‌تر اسـت. در تداوم مصرف این مواد در نهایت انواع مواد مخدر غیرقانونی که جنبه‌های تحریک‌کننده (4)، مخدر (5)، توهم‌زا (6) دارند، مصرف می‌شوند. اغلب چگونگی استفاده از این مواد و تقدم یا تأخر مصرف آن وابسته به میزان در دسترس‌بودن این‌گونه مواد اسـت، بدین‌ترتیب برای تحول وابستگی به مواد می‌توان بر نقش عوامل اجتماعی که تعیین‌کننده‌ی میزان دسترسی به مواد اسـت، تأکید کرد. اغلب از سیگار، الکل و ماری‌جوانا به عنوان دروازه‌های سوء مصرف مواد یاد میشود (بهرامی‌احسان، 1383).
مصرف الکل
الکل، ماده‌ی ترجیحی بیشتر نوجوانان و جوانان اسـت. برخی کودکان اولین بار در 10 سالگی شروع به نوشیدن الکل می‌کنند. بر اساس گزارش استرالیایی، میانگین سن شروع استفاده از الکل در مورد افراد 16 سالهای که مشروب می‌خوردند، در پسران 10 سال و 6 ماه و در دختران 12 سال و یک ماه اسـت (ویلکز و کالان (7)، 1990). در پژوهشی عادات نوشیدن حدود 20/000 نوجوان استرالیایی بررسی شد. نتایج نشان داد که میزان مصرف الکل همراه با سن افزایش می‌یابد، به طوری‌که حدود 90 درصد نوجوانان 17 ساله گزارش کردند که در گذشته الکل مصرف کرده‌اند و نزدیک به 50 درصد نوجوانان 16 ساله گزارش کردند که الکل را به صورت منظم مصرف کرده‌اند.
زیتلین و سوادی (8) (1991) دریافتند که حدود 60 تا 90 درصد نوجوانان بریتانیایی، به طور منظم و 10 درصد آنها بیشتر از حد متوسط الکل مصرف می‌کنند، اگرچه محققان اشاره نکرده‌اند که منظور آنها از «به طور متوسط» چیست؟ همچنین معلوم نیست که کدام گروه سنی در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
بیشتر جوانان، اولین‌بار نوشیدن الکل را در خانه تجربه کرده‌اند، از این‌رو تمایل دارند بدون دخالت بزرگسالان در خانه الکل بنوشند. بعضی از این جوانان هم به دلیل اینکه والدین یا بستگانشان به آنها نوشیدن الکل را پیشنهاد کرده‌اند، تمایل به نوشیدن الکل در خانه دارند. بین 40 تا 50 درصد نوجوانان گزارش کرده‌اند اولین بار به پیشنهاد یکی از اعضای خانواده‌شان الکل مصرف کرده‌اند. در حدود 4 درصد آنها هم گزارش کرده‌اند که دوستانشان برای اولین‌بار به آنها نوشیدن مشروب را پیشنهاد کرده‌اند. بیشتر افراد جوان ترجیح می‌دهند. الکل را در میان دوستان خود مصرف کنند (56 تا 64 درصد)، در غیر این صورت همراه با بستگانشان مشروب می‌خورند (33 تا 43 درصد). تعداد خیلی کمی از نوجوانان به تنهایی مشروب می‌خورند (در حدود 2 درصد). مصرف الکل برای نوجوانان در دانشگاه یا در دوران پیش‌دانشگاهی را به وجود می‌آورد. برآورد شده که در ایالات متحده‌ی آمریکا، 90 تا 92 درصد دانشجویان دانشگاه الکل مصرف می‌کنند، فقط 7 درصد این افراد مصرف الکل را به طور روزانه گزارش کرده‌اند. مصرف الکل به صورت روزانه مرتبط با صدمات شخصی، عملکرد تحصیلی ضعیف، حاملگی ناخواسته و غیره اسـت (ورنر و گرین (9)، 1992).
اسکات (10) و همکاران (2004) با بررسی 400 نوجوان 13 تا 18 ساله که به مصرف مواد اعتیاد داشتند، دریافتند که استفاده از الکل به همراه سایر داروهای برانگیزاننده و محرک، مشکلات قانونی و روانی و احتمال رجوع به مراکز درمانی برای ترک اعتیاد را افزایش می‌دهد، در حالی که استفاده‌ی همزمان الکل و ماری‌جوانا، احتمال رجوع برای ترک اعتیاد را کاهش می‌دهد. در این پژوهش هیچ تفاوت جنسیتی در زمینه‌های مذکور مشاهده نشد.
تفاوت‌های بین فرهنگی
ویلکز و همکاران (1985) به بعضی روندهای بین‌فرهنگی در الگوی نوشیدن مشروب توسط نوجوانان اشاره کردند. آنها در پژوهشی نگرش‌های نوجوانان را در استرالیا، آمریکا و گینه‌ی نو مورد مقایسه قرار دادند. نتایج نشان داد که مصرف الکل سطح خوشحالی، لذت، قابلیت اجتماعی و آرامش را در این نوجوانان افزایش می‌داد. تعداد بسیار کمی از این نوجوانان گزارش کردند که به دلیل دوست‌داشتن مزه‌ی مشروب یا به دلیل پیداکردن دوستان جدید مشروب می‌خورند (جدول 1). نوجوانان متعلق به گینه، بیشتر از نوجوانان آمریکایی و استرالیایی به مضرات مالی، اقتصادی و مشکلات خانوادگی که در اثر مشروب‌خواری پیش می‌آید، اشاره کردند. آنها اعتقاد داشتند که استفاده از الکل و مشروب منجر به ایجاد دردسر، درگیری و دعوا میشود. اما موجوانان استرالیایی و آمریکایی بیشتر به آثار جانبی فیزیکی مشروب‌خواری مانند اعتیاد، تهوع و استفراغ و کلافه‌بودن اشاره کردند و بیشتر نگران خطرهای ناشی از تصادفات با ماشین و موتور به دلیل مشروب‌خواری بودند.
به نظر می‌رسد که نوجوانان آثار جانبی مصرف الکل را کم برآورد می‌کنند. تحقیقی که بر روی نوجوانان استرالیایی صورت گرفت، نشان داد که این نوجوانان پس از نوشیدن مشروب تمایل زیادی به رانندگی دارند. آنها اظهار کردند که اگر به اندازه‌ی ظرفیت خود الکل مصرف کنند، می‌توانند با امنیت‌خاطر رانندگی کنند. به طور کلی، مشاهده شده اسـت که گروه‌های فرهنگی مختلف خطرهای متفاوتی را برای مصرف مشروب و الکل برمی‌شمارند (سیلبریزین، نواک و شانپفلاک (11)، 1994).
سواهن (12) و همکاران (2004) رابطه‌ی بین مصرف الکل با درگیری‌های فیزیکی، صدمه‌رساندن به دیگران و صدمه‌دیدن هنگام درگیری را بررسی کردند. آنان 885 نوجوان 13 تا 20 ساله را که سابقه‌ی مشروب‌خواری داشتند، انتخاب کردند و مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد نوجوانانی که مشروب می‌خوردند و دوستان مشروب‌خوار داشتند، در درگیری‌های فیزیکی بیشتر مشارکت می‌کردند و هنگام درگیری به دیگران بیشتر صدمه می‌رساندند و صدمه می‌دیدند تا نوجوانانی که فقط به صورت تفریحی مشروب می‌نوشیدند.
جدول 1- نگرش گروه‌های فرهنگی مختلف در مورد مصرف الکل
|
فواید
|
درصد در آمریکا
|
درصد در استرالیا
|
درصد در گینه‌ی نو
|
|
خوشحالی و لذت
|
29/5
|
28/5
|
43
|
|
اجتماعی‌بودن
|
22
|
19/5
|
43
|
|
آرامش یافتن
|
3/5
|
26/5
|
45/5
|
|
فرار یا فراموشی از مشکلات
|
14/5
|
43
|
29/5
|
|
پیداکردن دوستان جدید
|
14/5
|
5
|
5
|
|
کاهش ممنوعات
|
12
|
8
|
6
|
|
مزه‌ی خوب
|
4
|
14
|
1
|
|
اضافه‌شدن وزن
|
9/5
|
0/5
|
0
|
|
مضرات
|
درصد در آمریکا
|
درصد در استرالیا
|
درصد در گینه‌ی نو
|
|
هزینه‌های مالی و اقتصادی
|
36/5
|
4
|
14
|
|
مشکلات خانوادگی
|
32
|
7/5
|
9/5
|
|
ابتلا به بیماری‌های کلی در طول زمان
|
12
|
14
|
20
|
|
تصادف با ماشین
|
12/5
|
9/5
|
25/5
|
|
علت پیش‌آمدن مشکلات کلی
|
16/5
|
9/5
|
9/5
|
|
بحث، درگیری و قتل
|
18/5
|
4/5
|
5
|
|
مشکلات روحی- روانی
|
9/5
|
6
|
5/5
|
|
کلافه‌بودن
|
0/5
|
8
|
15
|
|
اعتیاد
|
0/5
|
14
|
15
|
|
استفراغ و تهوع
|
4
|
15/5
|
11
|
|
از دست‌دادن کنترل
|
15
|
12/5
|
7/5
|
منبع: برگرفته از ویلکز و کالان، 1990
مصرف سیگار
بعضی صاحب‌نظران معتقدند الگوهای مصرف سیگار توسط بزرگسالان به طور منطقی در حدود 15 سالگی تغییر می‌کند. در حالی که در حدود 83 درصد پسران 9 ساله، فکر می‌کنند که نباید سیگار بکشند، اما فقط 62 درصد پسران 15 ساله دارای این طرز فکر هستند. این درصدها در مورد دختران نوجوان به ترتیب برابر با 89 و 55 درصد اسـت. در حدود 14 درصد نوجوانان 14 تا 19 ساله فکر می‌کنند دانستن اینکه فرد بداند چگونه سیگار بکشد، بسیار مهم اسـت. در حدود 15 درصد آنها نیز فکر می‌کنند که سیگارکشیدن کار خطرناکی نیست. در حدود 10 درصد آنها اعتقاد دارند که سیگارکشیدن خیلی خطرناک اسـت (گزارش مرکز سلامت استرالیا، 1990).
نوجوانان مضرات و فواید مختلفی را برای سیگارکشیدن برمی‌شمارند. مضرات مصرف سیگار بیشتر مربوط به سلامتی اسـت، درحالی که فواید آن اغلب ماهیت اجتماعی دارد (جدول2). در بسیاری از نوجوانان، کشیدن سیگار به آنها کمک می‌کند تا به گروه همسالان خود احساس تعلق داشته باشند یا اینکه سبب کاهش ناراحتی و عصبانیت در آنان میشود. سیگارکشیدن همچنین موجب میشود که نوجوانان احساس کنند بزرگ شده‌اند.
هورن (13) و همکاران (2004)، رابطه‌ی سلامت روان و ترک سیگار را در نوجوانان روستایی مورد بررسی قرار دادند. آنان بدین‌منظور 113 پسر و 145 دختر نوجوان 14 تا 19 ساله‌ی روستایی را انتخاب کرده و برای آنها برنامه‌ی 10 هفته‌ای ترک سیگار طراحی کردند. این نوجوانان از نظر وضعیت سیگارکشیدن در خط پایه قرار داشتند و بعد از شرکت در برنامه‌ی ترک سیگار مورد سنجش قرار گرفتند (ماند ترک کامل، کاهش مصرف سیگار و غیره). همچنین وابستگی به نیکوتین، سابقه‌ی سیگارکشیدن، افسردگی و اضطراب آنان ارزیابی شد. نتایج نشان داد کلیه‌ی آزمودنی‌هایی که در برنامه‌ی ترک سیگار شرکت کرده بودند، به طور کامل سیگار را ترک کرده بودند یا مصرف سیگار آنان کاهش پیدا کرده بود. همچنین مشاهده شد که میزان افسردگی و اضطراب نوجوانان پس از شرکت در برنامه‌ی ترک سیگار کاهش معناداری پیدا کرده بود.
جدول 2- مضرات و فواید ادراک‌شده برای مصرف سیگار توسط نوجوانان
|
مضرات
|
فواید
|
|
خلاف قانون بودن
دوستان این کار را دوست ندارند
سرطان‌زا بودن
خلاف مذهب‌بودن
توانایی کشتن افراد
صدمات و آسیب‌های رانندگی
|
دختران، پسرانی را که سیگار می‌کشند دوست دارند
احساس تعلق به گروه
عصبانی‌کردن والدین
کاری که هنگام عصبانیت انسان را راحت می‌کند
نشان‌دادن اینکه فرد میتواند کارهایی را که می‌خواهد انجام دهد
|
منبع: برگرفته از اوربرگ و رابینز (14)
تفاوت‌های بین فرهنگی
سیلبریزین، نواک و شانپفلاک (1994)، تفاوت‌های فرهنگی موجود در سیگارکشیدن نوجوانان المانی و لهستانی را بررسی کردند. بنابر شواهد و مدارک آنها، نوجوانان و جوانان لهستانی کمتر از جوانان آلمانی سیگار می‌کشند. در میان هر دو گروه، دانشجویان و دانش‌آموزان دبیرستانی بالای شهر، کمتر از دانشجویان و دانش‌آموزان دبیرستانی پایین شهر سیگار می‌کشند. همچنین آنها دریافتند که بهترین پیش‌بینی کننده‌ی رفتار سیگار کشیدن برای هر دو گروه فرهنگی، میزان عزت‌نفس آنان اسـت و این عامل اهمیت فوق‌العاده‌ای در زمان‌های مختلف برای هر دو گروه فرهنگی دارد. در نمونه‌ی آلمانی، عزت‌نفس در نوجوانی اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت و مصرف سیگار بیشتر بود.
مصرف سایر مواد مخدر و داروها
صاحب‌نظران معتقدند مصرف داروهایی مانند کوکائین، هروئین و ماری‌جوانا، بسیار کمتر از مصرف الکل و کشیدن سیگار اسـت (سویشر (15). استفاده از داروهایی چون کوکائین، به دلیل تأثیرات شدید روانی اجتماعی و روان‌شناختی، بسیار خطرناک اسـت. مصرف طولانی‌مدت این ماده منجر به واکنش‌های پارانویاگونه، حالات شیدایی- افسردگی شدید یا حالات ترس میشود (سولیوان و تامپسون (16)، 1994). مصرف هروئین ضربان قلب را سرعت می‌بخشد، اما استفاده‌ی درون‌وریدی از آن خطر ابتلا به ویروس و عفونت ایدز را پیش می‌آورد.
نوجوانان کمتر از ماری‌جوانا استفاده می‌کنند تا سیگار. در تحقیقی که در آمریکا صورت گرفت، مشاهده شد که 33 تا 50 درصد بزرگسالان در طول عمر خود لااقل یک‌بار ماری‌جوانا کشیده‌اند. محققان گزارش کرده‌اند که مصرف ماری‌جوانا نسبت به اواسط دهه‌ی 1970، کاهش یافته اسـت.
نوجوانانی که الکل یا سیگار مصرف می‌کنند، بیشتر در معرض خطر مصرف ماری‌جوانا قرار دارند. پیش‌بینی‌کننده‌های نگرشی و رفتاری، از جمله عوامل مهمی‌اند که مصرف ماری‌جوانا را در هر دو جنس پیش‌بینی می‌کنند. استفاده‌ی دوستان از داروها، مواد مخدر و روان‌گردان‌ها، عامل اثرگذار مهمی برای هر دو جنس محسوب میشود. با این حال، در پسران، درگیری در فعالیت‌های بزهکارانه و اعتقاد به اینکه مصرف ماری‌جوانا ضرری ندارد نیز پیش‌بینی‌کننده‌هایی برای تصمیم‌گیری نوجوان برای مصرف داروها به شمار می‌روند. نوجوانانی که ماری‌جوانا مصرف کنند، بیشتر در معرض خطر شکست تحصیلی و ترک تحصیل قرار دارند. این نوجوانان تمایلات مذهبی ضعیفی داشته و بیشتر به اعمال بزهکارانه گرایش دارند و پرخاشگرترند (کندل، 1982).
به نظر می‌رسد که مصرف هروئین در جوانان بسیار کم باشد. برای مثال، در آمریکا هفت دهم درصد (0/7 درصد) نوجوانان 12 تا 17 ساله گزارش کرده‌اند که از داروهای روان‌گردانی مانند هروئین استفاده می‌کنند (سولیوان و تامپسون، 1994). با این حال امروزه استفاده از داروهای محرک و نیروزا در میان نوجوانان بسیار رایج شده اسـت. در ادامه به معرفی بعضی از این داروها و مواد محرک و آثار منفی آنها خواهیم پرداخت.
پی‌نوشت‌ها:
1. kandel
2. Yamaguchi & Chen
3. Obesity, Fitness & wellnessweek
4. sitmulants
5. opiates
6. hallucingens
7. Wilks & Callan
8. Zeitlin & Swadi
9. Werner & Greene
10. Scott
11. Slibereisen, Noak & Schonpflug
12. Swahn
13. Horn
14. Urberg & Robbins
15. Swisher
منبع مقاله : خدایاری‌فرد، محمد، عابدینی، یاسمین؛ (1391)، مشکلات سلامتی نوجوانان و جوانان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم