حازم، بر رفتار آنی خود کنترل و نظارت دارد. حضرت امام علی علیه السلام، در خطبه 181 در این خصوص می فرمایند: «ثَمَرِهِ التَّفْرِیطِ الندامه وَ ثَمَرِهِ الْحَزْمُ السلامه؛ حاصل کوته فکری پشیمانی و حاصل دوراندیشی سلامت است.»
فرآوری: حامد رفیعی - بخش نهج البلاغه تبیان
حزم یکی از حالات نفس انسانی است. وقتی سخن از حزم در شخص می شود به حالتی گفته می شود که بیانگر تدبر و تفکر در موضوعی است. در فارسی حزم را می توان به «دور اندیشی» تعبیر کرد. پس انسان حازم کسی است که در موضوع، اندیشه می کند ولی این اندیشه تنها محدود به خود موضوع نیست، بلکه لوازم قریب و بعید آن را نیز در نظر دارد. به این معنا که همه جوانب موضوع و پیامدها واقعی و احتمالی آن را می سنجد.
یکی از آفت های مهم دور اندیشی گذشتن وقت و یا کار از کار گذشتن است که امیر المومنان علیه السلام، در این خصوص می فرمایند: "آفه الْحَزْمُ فَوْتَ الامر ". آفت دور اندیشی و احتیاط کار از کار گذشتن است.
از این رو حازم را دوراندیش گفته اند که به دور دست ها از احتمالات و پیامدها و بازتاب یک عمل می نگرد. امیر مومنان علی علیه السلام، حزم را توجه داشتن به فرجام و عاقبت کارها تعریف می کند و می فرماید:« الحزم النظر فی العواقب و مشاوره ذوی العقول. دوراندیشی توجه داشتن به فرجام کارها و مشورت کردن با خردمندان است.»
خصوصیات افراد حازم و دوراندیش
کنترل رفتار دارند
حازم، بر رفتار آنی خود کنترل و نظارت دارد. حضرت امام علی علیه السلام، در خطبه 181 در این خصوص می فرمایند: «ثَمَرِهِ التَّفْرِیطِ الندامه وَ ثَمَرِهِ الْحَزْمُ السلامه؛ حاصل کوته فکری پشیمانی و حاصل دور اندیشی سلامت است.» یا در سخنی دیگر چنین فرموده اند: « أَصْلُ الْعَزْمِ الْحَزْمِ وَ ثَمَرَتُهُ الظُّفُرِ؛ ریشه تصمیم دور اندیشی یا قاطعیت است و میوه آن کامیابی».
آینده نگر هستند
دوراندیشان، عواقب و پیامدهای تصمیماتی را که می گیرند، مورد نظر قرار می دهند: «الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ وَ الْحَزْمُ باجاله الرای وَ الرای بِتَحْصِینِ الاسرار" پیروزی با دور اندیشی به دست می آید و دور اندیشی با سنجیدن و رایزنی و رایزنی با بردباری. یعنی نوعی تلقی دوراندیشانه نسبت به آینده خود دارند. برای آن طرح، برنامه و اهداف دراز مدت دارند. امیر مومنان علی علیه السلام، می فرمایند: " الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ وَ الْحَزْمُ بِالتَّجَارِبِ " پیروزی با دور اندیشی به دست می آید ودور اندیشی با تجارب.
فرصت را غنیمت می شمارند
دوراندیشان، بخشش به هنگام دارند. هرچند که اهل احتیاط هستند، ولی دم را غنیمت می شمارند و می دانند که فرصت ها چون باد گذرا هستند و می آیند و می روند و اگر استفاده نکنند، شاید دیگر امکان عمل نباشد. از این رو اهل بخشش برای فردای قیامت خویشند:« الحازم من جاد بما فی یده و لم یوخر عمل یومه الی غده؛ دوراندیش کسی است که از آنچه در دست دارد می بخشد و کار امروزش را به فردا نمی اندازد.»
با هوای نفس مبارزه می کنند
اهل جهاد اکبر، یعنی همان مبارزه با هواهای نفسانی اند، مولای متقیان در این باره می فرماید:« ان الحازم من شغل نفسه بجهاد نفسه فاصلحها و حبسها عن اهویتها و لذاتها فملکها و ان للعاقل بنفسه عن الدنیا و ما فیها و اهلها شغلا؛ دوراندیش کسی است که نفس خود را به جهاد و مبارزه باهواهای نفسانی مشغول سازد و آن را اصلاح کند و نفس را از نیل به خواسته ها و لذت هایش باز دارد و زمان آن را در دست گیرد.»
انسان حازم کسی است که در موضوع، اندیشه می کند ولی این اندیشه تنها محدود به خود موضوع نیست، بلکه لوازم قریب و بعید آن را نیز درنظر دارد. به این معنا که همه جوانب موضوع و پیامدها واقعی و احتمالی آن را می سنجد.
اهداف و آرزوهایشان هماهنگ است
دوراندیشان، بین آرزوها و اهدافشان نوعی هماهنگی ایجاد می کنند . این هماهنگی آنها را ترغیب کرده ، تا برای یک زندگی خوب که عبارت است از زندگی ثابت و استوار ، سامان مند ، منسجم و با حداقل تعارضات، بکوشند .«اذا اقْتَرَنَ الْعَزْمِ بِالْحَزْمِ کَمَلَتْ السعاده؛ هر گاه تصمیم و دور اندیشی قرین هم شوند، خوشبختی کامل می شود.»
دشمن دوراندیشی را بشناسیم
یکی از آفت های مهم در زندگی هر فردی غفلت است که دشمن دوراندیشی است. امام علی علیه السلام، می فرمایند: " الغفله ضِدَّ الْحَزْمِ "؛ غفلت ضد دور اندیشی است.
و همچنین یکی از آفت های مهم دور اندیشی گذشتن وقت و یا کار از کار گذشتن است که امیر المومنان علیه السلام، در این خصوص می فرمایند: "آفه الْحَزْمُ فَوْتَ الامر "؛ آفت دوراندیشی و احتیاط کار از کار گذشتن است.
کلام پایانی
دوراندیشی نشانه عقل سلیم انسانی است، و با آن میتوان آینده ای که در گروِ انتخاب و عمل و برنامه امروز ماست، آباد کرد. حضرات معصومین علیهم السلام راه را برای ما روشن کرده اند، اگر آینده را تباه کنیم، خودمان مسئول هستیم. آنچه در این مجال بیان شد تنها گوشه ای از ویژگی های دوراندیشی است.
منابع:
- نهج البلاغه ، خطبه 181، حکمت 48.
- غررالحکم و دررالکلم، ح 3273؛ ح 6362؛ ح 5592؛ ح 4067؛ ح1031؛ ح ١٩١٥.
محمدی ری شهری، میزان الحکمه ج 1، ص 182؛ ج3، ص 59 ؛ ج 7 . ص 90 و ص 35.
