یکی از موضوعات مورد تاکید ویژه در شرع مقدس اسلام حفظ حقوق و اموال مردم و عدالت اجتماعی است. لذا در آیات متعددی از قرآن کریم به مسائلی اشاره دارد که توسط آنها حقوق مردم حفظ می شود. در آیات ۱۰۶ تا ۱۰۸ سوره مائده ابتدا به مساله وصیت و شاهد گرفتن در هنگام تنظیم آن اشاره می کند تا برای ورّاث اختلافی پیش نیاید و حقی ضایع نشود. سپس به اصل کلی شاهد گرفتن چه در وصیت و جه در انواع تجارت ها و معاملات اشاره می نماید.
این آیات ادامه موضوع آیه ۱۰۶ را مطرح می کنند که طی آن اشاره شد شخص مسلمانی با دو مسیحی همسفر بود و در بین راه حال احتضار به او دست داد و وصیتی تنظیم کرد و آن دو را نیز شاهد گرفت. آنها اما وقتی دیدند اموال این فرد زیاد است بخشی از آن را برداشتند و…
در آه ۱۰۷ و ۱۰۸ سوره مائده می خوانیم:
«پس اگر معلوم شد که آن دو شاهد (غیر مسلمان در سفر) گناه و خیانت کردهاند (و سوگندشان ناحقّ بوده)، دو نفر دیگر که (مسلمان هستند و شهادت بر ضررشان تمام شده و به میّت نزدیکترند) برخاسته و به خدا سوگند یاد نمایند که قطعاً گواهى ما (وارثان مسلمان) از گواهى آن دو (غیر مسلمانى که خیانتشان آشکار شده) به حقّ نزدیکتر است (و بگویند) ما (از حدّ و حقّ) تجاوز نکردهایم که اگر چنین کنیم قطعاً از ستمکارانیم.» (۱۰۷)
«این (روش به صواب) نزدیکتر است براى اینکه شهادت را به نحو درست ادا کنند و یا بترسند که بعد از سوگند خوردنشان سوگندهایى (به وارثان میّت) برگردانده شود (و جاى سوگند آنان را بگیرد). و از خداوند پروا کنید و (فرمانهاى او را) گوش کنید و خداوند، گروه فاسق را هدایت نمىکند.» (۱۰۸)
***
سه نکته:
* پیچیده ترین آیه قرآن!
این آیات، فلسفه سختگیرى و دقت در امر شهادت و شاهد گرفتن را که در آیات قبل مطرح بود بیان مىکند و اینکه سوگند بعد از نماز در حضور مردم، سبب مىشود که شهادتها به واقعیت نزدیک تر باشد، چون اگر سوگند و شهادت آنان پذیرفته نشود، آبروى آنان در جامعه مىرود.
اینکه نکته جالب مرحوم طبرسى در تفسیر “مجمع البیان” معتقد است که آیه ۱۰۷ سوره مائده از نظر معنى و اعراب گذاری (قواعد دستور زبان عربی) از پیچیدهترین و مشکلترین آیات قرآن است.
** مالت را سفت بچسب همسایه را دزد نکن!
مراسم و تشریفاتى که عامل حفظ و تثبیت حقّ مردم شود، ارزشمند است. باید یاد بگیریم چنان زندگى کنیم که نااهلان عادلنما نتوانند با سوگند دروغ، زحمات ما را هدر دهند و بدانند که اظهارات نادرستشان توسط گروه بهترى ردّ مىشود. شاید این ضرب المثل قدیمی هم اشاره به همین مضمون قرآنی داشته باشد که: “مالت را سفت بچسب، همسایه را دزد نکن”!
*** یکی از چهار کسی که دعایش اجابت نمی شود
با وجود همه سفارشات اسلام به مسائلی همچون وام و قرض و کسب و کار و تجارت اما در تمام اینها تاکید دارد که باید شاهد معتبر تعیین کنید وگرنه اگر زیان دیدید کسی را غیر خود مقصر ندانید. به همین منظور طولانی ترین آیه قرآن (آیه ۲۸۲ سوره بقره) نیز به همین مساله اشاره دارد. در این آیه ۱۹ دستور صادر می کند که از جمله آنها تعیین مدت بدهکاری، ثبت معامله توسط شخص ثالث، رعایت حال طرف ضعیف تر، مورد اطمینان طرفین بودن شهود و غیره.
به همین سبب است که امام صادق (ع) فرمود یکی از چهار کسی که دعایش مستجاب نمی شود مردی است که مالی دارد و بدون گرفتن شاهد قرض می دهد و زیان می بیند و بعد دست به دعا بر می دارد. خداوند نیز به او می فرماید مگر تو را به گرفتن شاهد امر نکرده بودیم!؟