اگر بیننده سریال شهرزاد، جدیدترین ساخته حسن فتحی، باشید حتما با داستان عاشقانه آن که در بستر تهران قدیم روایت می شود، اشنایید.
یک ملودرام عشقی – جنایی خوش ساخت با هنرنمایی سه نسلی از هنرمندان خاطره انگیز کشورمان که روایتی جذاب از ماجرای عشق دو جوان در سال ۱۳۳۲ را به تصویر میکشد.
عشق فرهاد و شهرزاد در بحبوحه درگیریها و زدوبندهای کودتای ۲۸ مرداد از آن دست قصه های عاشقانه ای است که به رسم تمام عشق های افلاطونی سرانجامی جز ناکامی ندارد. از آنجا که در تندباد حادثه همواره عشق قربانی می شود، عشق فرهاد و شهرزاد هم در گرداب بگیر و ببندهای کودتا، سرگردان و متلاطم روی امواج رها می شود تا جایی که شهرزاد برای حفظ جان معشوق دست به فداکاری می زند و به ازدواج اجباری تن می دهد. شهرزاد فداکاری می کند و به این ترتیب قربانی اول و آخر قصه می شود. این دست فداکاری ها در دنیای امروز ما اگرچه رنگ و بویی دیگر به خود گرفته اما همچنان می توان موقعیتهایی مشابه در جامعه را مثال زد که یک سوی رابطه بنا به هر دلیلی و مصلحت اندیشی دست رد به سینه عشق می زند و زندگی j دیگری را تجربه میکند بدون آنکه عواقب و پیشامدهای بعدی این انتخاب را مورد نظر قرار دهد. پخش این سریال از شبکه نمایش خانگی بهانه ای شد تا سراغ پروفسور حسین باهر برویم و دیدگاههای این جامعه شناسق و بنیانگذار مکتب رفتارشناسی را درباره مصادیق واقعی شخصیتهای سریال شهرزاد در جامعه مرور کنیم
ازدواج فداکارانه شهرزاد با قباد اگر چه این روزها سر و شکل دیگری به خود گرفته اما همچنان شاهد ازدواج هایی هستیم که به جای عشق و محبت و دوستی مصلحت اندیشی در آن حرف اول را میزند. چه سرانجامی در انتظار این ازدواج هاست؟
ازدواج وصلت دو قلب است. وقتی از ازدواج صحبت می کنیم یعنی از نکاح سخن میگوییم و نکاح به معنای تناظر دو قلب است، بنابراین در چنین شرایطی ممکن است فردی به خاطر مصلحت اندیشی هر چه که باشد – تن به ازدواج دهد اگرچه شرع بر او خرده نمی گیرد چون صیغه ازدواج جاری شده است اما خداوند بر موضوع مودت تاکید بسیار دارد. خداوند در قرآن می فرماید: ما بین شما مودت قرار داده ایم. پس اگر در مواردی دیدیم که مودت وجود ندارد آن ازدواج مصلحتی است. آنچه ما آن را ازدواج پایدار و موفق می دانیم در سایه این تصمیم های مصلحتی به سرانجام نمی رسد که نمونه اش در جامعه زیاد است.
تصمیم شهرزاد از جنس عشق و فداکاری بود اما مصلحت اندیشی های امروزی از چه جنسی است و چه سرانجامی برایش متصور هستید؟
مثالهای زیادی است. بیشتر این مصلحت اندیشیها حول و حوش مسائل مالی است. ازدواج به خاطر موقعیت مالی، ماشین شاسی بلند، خانه و ویلا و تجربه استقلال و خارج شدن از منزل نمونه های آن است. به همین دلایلی است که این روزها طلاق زیاد شده،بچه ها و افراد ناهنجار در جامعه زیاد شده؛ چون وقتی ازدواجی براساس عشق صورت نگرفته باشد بچهای که تشکیل شده هم براساس عشق نیست. وقتی بچه با تنفر و انزجار و با نوعی اکراه به وجود آید، نتیجه اشی میشود افراد ناهنجاری که گاهی در جامعه می بینیم. این افراد را وقتی بررسی می کنید، می بینید که حاصل ازدواج های منفورند.
این روزها که در آستانه سال ۲۰۱۶ میلادی هستیم آیا ازدواج فداکارانه اتفاق می افتد؟
این اواخر راستش خیلی نمونه ای به یاد ندارم اما در زمان جنگ تحمیلی و بعد از آن اتفاق های اینچنینی می افتاد. آن زمان بعضی دخترخانمها و خانمها بودند که ازدواجهای فداکارانه زیادی داشتند و تجربه کردند، اما شخصا در این باره چیزی ندیدم یا مراجعه کنندهای در این باب نداشتم.
گاهی می شنوم دخترخانم یا آقاپسری سالهاست با یکدیگر آشنا هستند اما یک سمت ماجرا به این نتیجه میرسد که طرف مقابلش فردی نیست که بتواند برای ازدواج روی او حساب کند. اما به خاطر اشنایی طولانی مدتی که داشتند و اینکه طرف مقابلش آسیب نبیند تن به ازدواج می دهد. آیا این شکل از ازدواج این روزها وجود ندارد؟ این شکل ازدواج آیا فداکارانه نیست؟
بله، این شکل از ازدواج وجود دارد، اما به این ازدواج ما فداکارانه نمی گوییم. این ازدواجی است که محافظه کارانه صورت گرفته است. خیلی ازدواج ها که با عشق شروع میشود بعدها متوجه می شویم که واقعا عاشقانه و عاقلانه نبوده اما به خاطر آبرو و خانواده و بچه و مسائل اقتصادی دو نفر سال های سال با هم زندگی می کنند. این اتفاق ممکن است بعد از ازدواج هم شاهدش باشیم. این همان طلاق ذهنی است. شرع میگوید که این مشکلی ندارد، اما موضوعی که شریعت گفته و افراد متشرع زیاد به آن توجه نمیکنند مسئله کفو است. کفویعنی همدل، امامامی گوییم هم شأن، یعنی اگر یکی لیسانس است دیگری هم لیسانس باشد. درحالی که کفو یعنی همدلی و این موضوعی است که کمتر به آن توجه شده است.
شهرزاد بعد از ازدواج فداکارانه اش از یک سو هنوز به فرهاد فکر می کند و از سوی دیگر در جریان زندگی با مردی مواجه است که دارد تلاشی می کند توجه او را به دست آورد. او به مرور درگیر یک مثلث عشقی می شود. چطور میتوان چنین ضعیتی را تحلیلی و مدیریت کرد؟
یکی از مسائلی که ما آن را با عشق اشتباه می کنیم انس است. عشقی که از آن سخن میگویم و از ارکان ازدواج است این است که دو نفر واقعا همه جوره یکدیگر را قبول کنند برای آنکه پدر و مادر بچه های مشترکی باشند و مسیر زندگی را ادامه دهند و در برابر مشکلات با سعه صدر و بدون تنگ نظری کنار هم باشند و با واقعیتها کنار بیایند. این می شود یک ازدواج دائمی موفق مثل ازدواج حضرت علی(ع) با حضرت زهرا(س) با حضرت محمد(ص) با حضرت خدیجه (س). اما به هر دلیلی اگر بخواهیم ازدواج بدون عشق را توجیه کنیم این گونه می شود که با یک ازدواج رسمی طرفیم. یک نکاح رسمی داریم که زوجیت در ان دلی و قلبی نیست. قرآن می فرماید: یکی از منتها و نشانههای خدا این است که از جنسی دیگری همسر برای شما قرار داده است که زن در زندگی ایجاد آرامش کند و مرد ایجاد آسایش و بعد می فرماید که مابین شما دوجنسی مخالف مودت قرار دادیم، یعنی اگر مودت و دوستی واقعی یا قلبی نباشد ظاهرا ازدواج به عنوان بیزینسی است. اما اگر بخواهیم از بحث خارج نشویم و از مثلث عشقی بگوییم، باید بگویم که عشق مثل خداست و در یک دل دو خدا نمی گنجد و یک دل نمی تواند جایگاه دوعشق باشد.
پس چطور می شود این همه سال درباره مثلث های عشقی حرف میزنند و ماجراهای مختلف از مثلث عشقی می شنویم؟
این مثلث عشقی ساخته بشر است. ما برای توجیه کارهای مان تئوری و فرمول می سازیم، الگوریتم فراهم می کنیم. ما چند مسئله مبنایی داریم. یکی دین است. ببینیم قرآن چه می فرماید. قرآن صریحا می فرماید شما نمی توانید بین دو زن عدالت برقرار کنید حتی اگر به آن مشتاق باشید.
در موقعیتی که در سریال شهرزاد به تصویر کشیده موضوع عشاق دو مرد به یک زن است. یکی عاشق شهرزاد است و ناکام در رسیدن به او و دیگری به مرور بعد از ازدواج به شهرزاد علاقه مند می شود
نه تنها در بینش اسلامی بلکه در عالم هستی این مونث است که انتخاب می کند. شیرهای نر دوئل می کنند و شیر ماده از میان انها انتخاب می کند. این همه اسپرم می رود سراغ تخمک و آن تخمک است که از میان آنها یک اسپرم را انتخاب می کند. این نظام عالم هستی است. پس انتخاب اصلح با زن است. اگر زن هر کدام را انتخاب کند، انتخاب اصلح است. اما اگر او حسابگرانه انتخاب کند همان می شود که انتخابش بر مبنای دل نیست، بر مبنای عقل است.
انتخاب بر مبنای دل را قبول دارید؟
بله به شرط آنکه عقل هم آن را توجیه کند. یعنی دل انتخاب کند و عقلی آن را کامل کند. اگر من بخواهم با شما همکاری کنم باید از قیافه شما خوشم بیاید و به طور همزمان ببینم آیا می توانیم همکاری خوبی داشته باشیم یا نه؟ ما یکی از اشکالیهای ازدواجهایمان یا عقل است یادل، این دو را در کنار هم قرار نمی دهیم یا چرتکه میاندازیم که فلاتی دختر حاجی است و ماشین و خانه به نامش است یا برعکس عاشق چشم و ابرو می شویم و بعد با مسائلی مواجه می شویم. عشق مثل نگین انگشتری است و عقلی مثل رکاب ان، هم نگین خوب است و هم رکاب آن ولی موقعی مفید و موثرند که رکاب، نگین را به خوبی نگه دارد وگرنه، نه رکاب به تنهایی به کار می آید و نه نگین، پس عشق و عقل دو روی یک سکه است. مسئله این است که هم عشق باید باشد هم دو نفر با هم جور در بیایند. یعنی خرد جمعی هم انها را کنار هم جور ببیند وگرنه که دوست داشتن فردی است. اما خرد جمعی و جامعه هم اگر بگوید که به هم می آید، خب وضعیت مناسب تری است. پس هر دو باید باشد. اگر نباشد بسوز و بساز است که نتیجه اشی طلاق ذهنی است یا مشکل آنقدر بزرگ می شود که طلاق اتفاق می افتد یا گاهی کژتابی هایی صورت می گیرد و منتهی به خیانت می شود.
شهرزاد عشقی در دلش دارد که آن را سرکوب می کند و وارد زندگی فردی می شود که از روی مصلحات او را انتخاب کرده است. خب این اتفاق ها چه تاثیراتی بر روان او می گذارد؟ شهرزادی که در مقایسه با زنان هم دوره ای اش تحصیل کرده، مستقل و کاملابه روز است.
امثال این افراد می خواهند قواعد طبیعت را به صنعت و قواعد سنت را به مدرنیته تبدیل کنند. یعنی چیزی که کل طبیعت روال آن بوده، ازدواج امرطبیعی است و همه موجودات زنده آن را تجربه میکنند. اگر این چنین باشد و مایک امر طبیعی را بیاییم به یک امر مصنوعی تبدیل کنیم همین می شود که امروز دچارش هستیم. الان جهانی که داریم جهان دوقطبی است؛ یک قطب ان متمول و متجدد است و یک قطب محروم و حاصل این جهان دو قطبی چه می تواند باشد چیزی شبیه داعش، داعش که زاییده آسمانها نیست، زاییده خود انسانهاست. تمام ناهنجاریهازاییده عملکرد خود بشر است. زلزله چطور ایجاد می شود. وقتی از زمین بیشتر از اندازه استفاده کنیم، هوا را آلوده کنیم و از زمین سوء استفاده کنیم و به قواعد طبیعت احترام نگذاریم با زلزله مواجه می شویم و هستی عکس العمل نشان میدهد. ماقواعد را رعایت نمی کنیم و انتظار داریم به دنبالش دچار مشکلات و بحران نشویم.
در دنیای واقعی چقدر این احتمال وجود دارد که فردی بعد از ازدواج مصلحتی بخواهد به عشق قدیمی اش برگردد؟ اتفاقی که هنوز نمی دانیم برای شهرزاد قصه ما می افتد یا نه؟!
این احتمال خیلی زیاد است. مراجعانی داشتم که عاشق فردی بودند و به هر دلیلی نتوانستند با او ازدواج کنند پس با فرد دیگری ازدواج کردند و بعد از سال ها زندگی حتی در شرایطی که بچه هم داشتند، طلاق گرفتند تا به عشق اول شان مراجعه کنند. در صورتی که اولی هم ازدواجی را تجربه کرده بود و آنها آنقدر تلاشی کرده بودند تا بالاخره دو خانواده را به هم ریختند تا به هم برسند. بعد از این هم خرابکاری تازه به مشاوره مراجعه کرده بودند.
مقصودتان این است فردی که عاشق بوده و به عشق اش نرسیده اگر با فرد دیگری ازدواج کند، نمی تواند عاشق او شود؟
باید عشق را تعریف کنیم، یعنی آن عشق اولیه عشق بوده همیشه می ماند. پس عشقی در ازدواج بعدی به وجود نمی آید اما انس چرا عشق فقط یک بار شکل می گیرد. مثل عشق ما به خدا، مثل عشق ما به مادر آیا می توانی عشقی که به مادرت داری به فرد دیگری داشته باشی؟ حالا هر قدر هم که تحت تاثیر محبت باشی، شدنی نیست. مثال ساده زمینی برای عشق پاک، مادر است.
پس می شود این فرمول را استخراج کرد که اگر دو نفر عاشق بودند و به هر دلیلی موانعی سر راه ازدواجشان بود به هر شکلی موانع را برطرف کنند و زندگی در کنار یکدیگر را انتخاب کنند؟
من بیشتر این را توصیه می کنم که اگر عشق دوسویه بین دو طرف باید به آن ارج گذاشت و آن را گرامی داشت، نه عشق یک سویه و یک طرفه، عشقی که فداکاری و ایثار برای هم داشته باشد را باید محترم دانست.
تا کجا می شود برای حفظ یک عشق دو سویه مبارزه کرد؟
ببینید این فرهنگ درستی نیست که بچه ها را مجبور کنیم باب میل بزرگترها عمل کنند تا از سر ناچاری دست به کارهای نادرست بزنند. تصور می کنم بالا بردن سطح فرهنگ و مشورت گرفتن از مشاور مهم است. گاهی دختر و پسرهایی برای مشاوره ازدواج به من مراجعه می کنند که یکدیگر را دوست دارند اما می گویند خانواده هایشان مخالفند. ما همیشه می گوییم که نظر خانواده محترم است اما معتبر نیست. هیچ انسانی در غیر از موضع خودش معتبر نیست. شما در رشته خودت معتبری اما در جاهای دیگر محترم هستید. به جای اینکه خانواده ها بخواهند خودشان مسائل و اختلاف نظرهای اینچنینی را حل وفصل کنند باید از کسی که متخصص کار است، کمک بگیرند.
از صحبت های شما این طور برداشت کردم که اگر خانواده مخالف یک ازدواج بود اما مشاور موافق بود، می توان به آن ازدواج فکر کرد و آن را عملی کرد؟
بله می توانند ازدواج کنند.
حتی اگر مجبور شدند خانواده را کنار بگذارند؟
بله.
پس معتقدید که آنها نباید وارد زندگی دیگری بدون عشق شوند؟
ببینید اصلا مرد و زن بودن یک پسر و دختر راما این گونه میسنجیم که یک مرد موقعی مردانگی دارد که بتواند منویات خودش را به خانواده اش بقبولاند و مدیریت کند و زن هم موقعی زنانگی دارد که موقعی بتواند به طور منطقی جلوی خانواده اش بایستد و آنها را قانع کند.
اگر این اتفاق نیفتاد و خانواده، با منطق راضی به ازدواج نشد، چه؟
ببینید یک پرنده که جوجه اش به دنیا میآید و دست به لانه اش بزنی نوک می زند و از جوجه محافظت می کند وقتی جوجه اش پردرآورد او را از لانه بیرون می کند تا او مستقل شود. اما ما می بینیم که در ایران پسر ۵۰ساله و دختر ۴۰ساله مجرد هنوز توی خانه با پدر و مادرش زندگی می کند. پدر و مادر مراقبت می کنند و اجازه نمی دهند بچه مستقل بار بیاید. استقلال فکری برای بچه ایجاد نمی شود چون استقلال مالی هم فراهم نمی شود. اگر کسی دستش توی جیبش باشد احتیاجی به اجازه ندارد با احترام به خانواده اطلاع می دهد که قصد ازدواج دارد. ببینید وقتی قرار است کسی را به زندگی متاهلی دعوت کنیم او قرار است بیاید با یک فرد مستقل زندگی کند. قرار نیست بیاید با یک فرد وابسته زندگی کند.
اگر کسی نتوانست با فردی که عاشقش است ازدواج کند و فرد دیگری را برای ازدواج انتخاب کرد و وارد زندگی شد، چه راهی پیش رو دارد؟
اگرمیتوانند بدون دغدغه ادامه دهند یک زندگی عاقلانه را ادامه می دهند که عاشقانه نیست، اگر امکانش را ندارند باید باهم صادقانه و روراست صحبت کنند. مثلا بگوید که من نمی خواهم به تو خیانت درونی هم بکنم، ذاتم با تو مقابله می کند و موافقتی ندارد اجازه بده دوستانه از هم جدا شویم و من به عشقم برسم و توهم به عشقت برسی و هر دو خوشبخت شویم، برای همین توصیه می کنیم که یکی، دو سال اول ازدواج بهتر است زوج ها بچه دار نشوند تا ببینند، می توانند کنار یکدیگر بمانند و به خاطر بچه سرزندگی نمانند. چون یک شکاف کوچک در اول زندگی بعد از چند سال به مرور بیشتر و بیشتر میشود و این طاقت فرساست.