جام جم سرا: نخستین بار در بهار سال ۱۳۳۱ خورشیدی گروهی از سرشناسترین کوهنوردان ایران، اقدام به کشف و بازدید از غار کتله خور کردند.
بنابه اظهارات یک گروه کوهنوردی از دانشگاه بوعلی همدان شکلگیری این غار به دوران ژوراسیک مربوط است (یعنی بیش از ۱۲۰ میلیون سال قبل). ساختمان در زیر کوه کتله خور قرار گرفته و از پایین دست دهانه آن رود شور جاری است که از شعبات فرعی قزلاوزن است.
ورودی غار یک دهلیز ۴۰۰۰ متری بوده با سقفی کوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی، پس از دهلیز فرعی یک دالان وسیع ۹۵۰ متری با سربالاییهایی به ارتفاع ۲ متر و گودالهای خشک قرار دارد که با دو شاخه ۵۰ متری ادامه پیدا میکند و پس از عبور از یک سربالایی به تالار وسیعی پوشیده از چکنده و چکیده و ستون میرسد.
در حال حاضر این غار به سه بخش فرهنگی، تفریحی و ورزشی تقسیم شدهاست. بخش ورزشی آن که تنها مورد استفاده غارنوردان و صخرهنوردان قرار میگیرد، حدود ۴ کیلومتر است که البته هنوز انتهای آن کشف نشدهاست. بخش تفریحی غار نیز که جهت بازدید عموم مورد استفاده قرار میگیرد حدود ۲ کیلومتر مسیر مستقیم است که گفته میشود این مسیر تنها ۳/ ۱ کل غار است. بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد.
قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی که جهت برگزاری مراسم مختلف مورداستفاده قرار میگیرد.
از بهرهبرداری اولیه این غار چیزی حدود ۱۵ سال میگذرد که البته هنوز هم کاوش و فعالیت برای آمادهسازی سایر قسمتهای غار برای بازدید ادامه دارد. این غار ازنظر سنی تقریباً همسن غار علیصدر همدان است و نکته جالب آن این است که شواهد و بررسیهای انجام شده تایید میکند این غار در نهایت به غار علیصدر در همدان متصل میشود. همچنین یکی دیگر از عجایب و زیباییهای این غار تعدد طبقات آن است که این گونه غارها در جهان بسیار کمنظیرند. گمان میرود که این غار دارای ۷ طبقه باشد که البته تاکنون تنها ۳ طبقه آن کشف شده است.
۱۰۰ متر ابتدای غار محل زندگی انسانهای نخستین بودهاست و این موضوع را اسکلت ۸۰ انسانی که در این محل پیدا شدهاست تأیید میکند. این اسکلتها همچنان در محل مذکور نگهداری میشوند.
این غار دارای بخشهای دیگری است که به ترتیب میتوان میدان شیر خوابیده، میدان بیستون، میدان چهلستون، سهراهی کوهی، میدان پنجشیر، تالار عروس، تونل قندیلی، اتاق عقد، پای فیل، شتر باجهاز، عروس و داماد، میدان شمع، دو جادوگر، نخل سوخته، میدان مریم مقدس و... را نام برد. تمامی این بخشها حاصل تجمعهای مختلف آهکی است که هرکدام براساس شباهتی که به یکی از اشیاء اطراف ما داشتهاند به این اسامی خوانده میشوند.
وجود چشمههای آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفرههای متعدد طبیعی هم از ویژگیهای منحصربهفرد این غار است. (ویکی)