فرآوری: زهرا اجلال- بخش قرآن تبیان
وقتی فیلم " نفس" به کارگردانی نرگس آبیار را در سینما نگاه می کردم، قسمتی از فیلم توجهم را بسیار به خود جلب کرد و آن قسمتی بود که "ننه آقا" با بزرگ شدن "بهار" (نوه ی پسری اش؛ دختر باباغفور) او را به یادگیری قرآن پیش " اکرم خانم (معلم قرآن)" که پر از خشم و خشونت است بفرستد و این گونه می شود که این اکرم خانم داستان ما با خشونت و ترساندن بهار، نه تنها او را ترغیب و تشویق به یادگیری نمی کند، بلکه منجر می شود بهار از مکتب خانه قرآنی فرار کند و روزهای بعد، دختر کوچولوی داستان ما به اسم رفتن به کلاس قرآن، به دنبال بازی و تفریحات کودکانه و حتی خواندن کتاب هایی که از سن او بیشتر است بپردازد.... و این دقیقا در حالی است که وقتی پدربزرگ مهربان بهار برای یاد دهی قرآن به بهار برایش وقت می گذارد و با مهربانی و تشویق او را همراهی می کند، بهار به زیبایی گوش داده و یاد می گیرد.
نگاهى به روش ها و شیوه هاى متداول آموزش قرآن و راهکارهاى اجرایى و پیشنهادى در جهت ترویج آن نشان مى دهد که اصول و مبانىِ آموزش و ترویج قرآن از دیدگاه قرآن مجید و آموزه هاى سیره و سنّت نبوى به عنوان اسوه حسنه، مبناى برنامه ریزى و راهاندازى این امر مهم توسط مسئولان فرهنگى نبوده و نیست.
این در حالى است که پیامبر اکرم صلى الله و علیه وآله در نظام آموزش و ترویج قرآن، روش ها و شیوه هایى را به کار مى برند که در همه زوایاى خود، کاملاً عمومى و فراگیر هستند، به طورى که در همه زمان ها و مکان ها و براى همه انسان ها با هر زبان، خط و نژاد و براى گروه هاى سِنّى مختلف و براى با سواد و بى سواد، یکسان است و به کتاب درسى و جزوه آموزشى بیرون از قرآن مشروط نیست و داراى مقبولیّت علمى، و مرحله بندى و مقاطع مشخص آموزشى با رهاوردهاى تعریف شده مى باشد. (محمّد على لسانى فشارکى و دیگران، طرح پژوهشى آموزش زبان قرآن، ص 600-601)
به معلّمان قرآن نیز همواره سفارش مىنمود که در آموزش قرآن به مسئله مهم آسان سازى و آسان گیرى توجّهى جدّى داشته باشند و بر مبناى آن عمل نمایند: «عَلِّموا و یسِّروا و لا تعسِّروا و بشِّروا و لا تنفِّروا» ( کنز العمّال، ج 10، ص 249، ح 29330؛ صحیح مسلم، ج 2، ص 1359)
با توجّه به اصولى همچون «لَسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِر» (غاشیه/ 22) و «... وَ مَا اَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّار...» (ق/ 45) و «... وَ مَا اَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفینَ» (ص/ 86) و بررسى سراسر سیره رسول اکرم صلى الله علیه و آله درمى یابیم که آن حضرت هرگز قرآن را بر کسى تحمیل و اجبار نمى کرد، بلکه همواره با ابلاغ مبین قرآن، زمینه آشنایى مردم با آن را فراهم مى آورد، تا کسانى که خواهان یادگیرى قرآن هستند، بتوانند آن را فرا بگیرند؛ چرا که اصولاً هر نظام آموزشى ـ تربیتى که شالوده اش بر اجبار و تحمیل بنا شده باشد، دیر یا زود به شکست مى انجامد.
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در جهت آموزش و ترویج قرآن، آیات نازل شده را اقراء مى فرمود. اقراء آیات، سه مرحله اساسى اِسماع، اِستماع و اِتّباع را در بر دارد (چنان که خداوند روش آموزش قرآن به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله را این گونه بیان مى کند: «سَنُقْرِئَکَ فَلاَ تَنْسى» (اعلى/ 6)؛ «فَاِذَا قَرَأنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرآنَهُ» (قیامة/ 19)
معلّم، آیات را بر متعلّم، با تأنّى و کلمه به کلمه به صورتى روشن و با صدایى گویا و رسا قرائت مى کند (اِسماع)؛ و متعلّم پس از اِنصات یعنى سکوت همراه با توجّه و گوش فرا دادن (استماع) به هر فراز قرآنى، آن را تکرار مىکند (اتّباع)؛ و این جریان آیات از زبان معلّم به سوى گوش متعلّم و جریان دوباره همان آیات بر زبان متعلّم و بازگشت آنها به سوى گوش معلّم تا آنجا ادامه مى یابد که آیات مورد نظر از قلب و زبان معلّم به قلب و زبان متعلّم منتقل مى شوند؛ و متعلّم نیز عیناً مانند معلّم، حامل و معلّم همان آیات کریمه مى شود.
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله با آن شناخت جامع و کاملى که از ماهیّت و اهداف نزول قرآن و گوناگونى مخاطبان آن به خصوص از دو جنبه زبان و روان داشت، در هنگام تعلیم قرآن، هر طور که آیات قرآن بر زبان افراد جارى مى شد، آن را تحسین و تجویز مى فرمود و اشتباهات قرآن آموزان را به صورت مستقیم و رو در رو، به ویژه در حضور دیگران، تصحیح نمى کرد؛ اصولاً هیچ گونه قرآن خواندنى را «غلط» محسوب نمى کرد، بلکه هر کس، هر طور که مى خواند، چون به هر حال قرآن مى خواند، تحسین و تشویق مى شد.
کمبود توجه به این نکته را متأسفانه زیاد در بین مجالس قرآنی می بنیم که معلمین اشتباهات تلاوت کننده ها را مستقیم و بدتر از آن، با لحن های بدی تذکر می دهند و این ها در حالی است که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مسیر آموزش و فرایند یادگیرى یکایک قرآن آموزان را متناسب و مطابق با وضعیّت و توانایى هر یک از آنان آسان مى نمود، تا هیچ قرآن آموزى احساس نکند که نسبت به میزان توانایى و مشکلاتش در روند یادگیرى، بى توجّهى مى شود و در نهایت نتیجه بگیرد که بهتر است قرآن نخواند و آن را رها کند؛ چنان که وقتى بلال حبشى به علّت عدم توانایى بر تلفظ حرف «شین»، مورد انتقاد برخى از ظاهرگرایان قرار گرفته بود، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «انّ سین بلالٍ عنداللّه الشین» (مستدرک الوسائل، ج 4، ص 278)؛ نزد خداوند، سین بلال همان شین است و هیچ فرقى نمى کند.
از این رو، به معلّمان قرآن نیز همواره سفارش مىنمود که در آموزش قرآن به مسئله مهم آسان سازى و آسان گیرى توجّهى جدّى داشته باشند و بر مبناى آن عمل نمایند: «عَلِّموا و یسِّروا و لا تعسِّروا و بشِّروا و لا تنفِّروا» ( کنز العمّال، ج 10، ص 249، ح 29330؛ صحیح مسلم، ج 2، ص 1359)
آسانگیرى سبب مىشود که مردم، قرآن را به مثابه پیامى فرخنده و خجسته دریافت کنند و همین بشارت، آنان را به سمت فراگیرى بیشتر قرآن و قرائت آن تشویق مىکند، در حالى که سختگیرى و ایجاد دشوارى، موجب نفرت و دورى مردم از عرصه آموزش و ترویج قرآن مىگردد.
با توجّه به اصولى همچون «لَسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِر» (غاشیه/ 22) و «... وَ مَا اَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّار...» (ق/ 45) و «... وَ مَا اَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفینَ» (ص/ 86) و بررسى سراسر سیره رسول اکرم صلى الله علیه و آله درمى یابیم که آن حضرت هرگز قرآن را بر کسى تحمیل و اجبار نمى کرد، بلکه همواره با ابلاغ مبین قرآن، زمینه آشنایى مردم با آن را فراهم مى آورد، تا کسانى که خواهان یادگیرى قرآن هستند، بتوانند آن را فرا بگیرند؛ چرا که اصولاً هر نظام آموزشى ـ تربیتى که شالوده اش بر اجبار و تحمیل بنا شده باشد، دیر یا زود به شکست مى انجامد.
قرائت پیوسته آیات قرآن توسط پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله (در حقیقت توجه به این نکته توسط رهبری جامعه) سبب مى شد که بسیارى از افراد در همان لحظات خود به خود به انصات و استماع آیات قرآن بپردازند و آنها را فرا گیرند، یا همراه آن حضرت تکرار کنند؛ چنان که ابن مسعود مىگوید: «هنگامى که با پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در منى به سر مى بردیم، سوره «والمرسلات» نازل شد و رسول خدا صلى الله علیه و آله بلافاصله به قرائت آن پرداخت و من در حالى که زبان مبارکشان به قرائت آن سوره تر و تازه بود، آن سوره را از دهان مبارکشان تلقّى کردم و یاد گرفتم» ( صحیح بخارى، ج 18، ص 176 و 178)
این نکته درست همان نکته ای است که چندی پیش رهبر انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای در سخنرانی خود تأکید داشتند و فرمودند" یکی از کارهای لازم در کشور، رواج جلسات «تلاوت و استماع» قرآن است. همانگونه که جلسات عزاداری یا سرور برای اهل بیت علیهم السلام برگزار می شود، جلسات قرآنی نیز باید گسترش پیدا کند تا سرعت رشد مفاهیم قرآنی افزایش یابد».
و نیز ایشان به برگزاری جلساتی تنها برای استماع قرآن کریم توصیه کرده بودند؛ جلساتی که میتواند افراد را جذب ظاهر قرآن کرده و پس از آن به سوی عمق کلام وحی و تدبر در آیات الهی سوق دهد."
به امید آنکه ان شاء الله با رفتار و عملکردهایمان، مشوق هایی باشیم برای جذب افراد مخصوصاً جوانان به سمت قرآن کریم.
منابع:
سایت فارس نیوز
نشریه مشکوه - شماره 87