کار و فراغت از مفاهیمی اســت که با وقت و زمان ارتباط دارد. کار گذراندن وقت برای فعالیت خاص و با هدف خاصی اســت و فراغت وقت آزادی اســت که فرد به فعالیت خاص مشغول نیست. معمولاً در جامعه کار اهمیت دارد و برای آن برنامه ریزی می شود ولی به فراغت توجهی نمی شود و برنامه ای برای چگونگی گذراندن آن در نظر گرفته نمی شود. مسئله مهم در کوشش تربیتی می تواند زندگی آرمانی انسان امروز را که در جستجوی آن اســت، برای فرد و جامعه فراهم کند؟ کوشش های تربیتی خانواده؟ فعالیت های مدرسه؟ یا نقش محیط؟ در پاسخ به این سوالات می توان گفت تربیت هر انسان از اثر توام و موازی همه این نهادها حاصل می شود. پس باید روشی را در پیش گرفت که نقش این عوامل هماهنگ باشد. بنابراین اثر تربیتی ساعات فراغت اجتناب ناپذیر اســت. از طرف دیگر برنامه ریزی برای اوقات فراغت کودکان باید منحصراً در زمینه های انفعالی و علاقه آنها مصرف شوند و فضای سالم، منزه و از نظر تربیتی سازنده و مطلوب داشته باشد.
تعریف فراغت به طور جامع
فراغت در لغت به معنای آسایش و آزاد بودن از کار روزانه اســت. در فرهنگ معین در مقابل کلمه فراغت این معانی آمده اســت: وابستگی، فرصت، مجال و آرامش. به بیان کلی فراغت زمانی اســت که فرد در اختیار خویش اســت تا به دلخواه از امکانات فردی و محیطی استفاده و خود را بازآفرینی کند. بازآفرینی در پایین ترین سطح خود به معنای تفریح، تمدد اعصاب و ایجاد فرح روحی اســت و در سطوح عالی می تواند در جهت تکامل فردی و اجتماعی اشخاص باشد.
تعریف واژه اوقات فراغت
اوقات فراغت عبارت اســت از انتخاب آگاهانه و توام با انگیزه لازم و آزادی کامل به منظور گذر از یک فعالیت اجباری به فعالیت دلخواه و مورد رضایت با هدف استفاده بهینه از زمان و فرصت جهت رشد فکر، جسم، تعالی روح و روان شخص.
ضرورت برنامه ریزی برای اوقات فراغت
اوقات فراغت به عنوان یک پدیده اجتماعی ـ فرهنگی مورد توجه خاص اندیشمندان جامعه شناس و علمای علوم تربیتی قرار گرفته اســت. اوقات فراغت از دید اقتصادی باعث افزایش کار و تولید، از دید اجتماعی مانع بروز انحرافات اجتماعی و از دید سیاسی مانع از بحران های سیاسی و از نظر روان شناسی باعث بهداشت روان و تضمین سلامت انسان ها و ایجاد نشاط می شود. دکتر غلامعلی افروز در ارتباط با ضرورت اوقات فراغت معتقد اســت: اوقات فراغت بستر مطلوبی اســت برای بروز اختلالات رفتاری، انحرافات اخلاقی و بزه کاری های اجتماعی.
فواید برنامه ریزی برای اوقات فراغت
تجدید قوا: بهترین کاری که شخص می تواند برای دوری از تکرار و یکنواختی انجام دهد برنامه ریزی برای فراغت اســت تا از این طریق بتواند فواید جسمانی خود را بازسازی کرده و هم ضریب موفقیت فعالیت وی افزایش یابد.
ایجاد بستر مناسب برای خلاقیت: با توجه به اینکه شخص در زمان فراغت در آسایش بسر می برد و هیچ اجبار و اکراهی در کار نیست، بهترین فرصت برای خلاقیت اســت. گفته اند بیشترین کارهای بزرگ در زمان فراغت خلق می شود.
فراهم آمدن زمینه رشد اجتماعی: از مهمترین ویژگی های فعالیت های اوقات فراغت انجام برنامه های گروهی اســت که خود عاملی برای زندگی و رشد اجتماعی اســت و به پیشرفت فرد از لحاظ اجتماعی کمک می کند.
اصلاح رفتار و تعالی شخصیت انسان: اوقات فراغت نقش مهمی در تکوین شخصیت فردی و اجتماعی فرد ایفا می کنند. این اوقات، فرصت خوبی اســت که انسان خودکاوی کند و با مرور تجارب گذشته و برجسته نمودن نکات مثبت و منفی به اصلاح رفتار اشتباه خویش بپردازد.
اشاعه فرهنگ عمومی: صاحب نظران معتقدند فعالیت های اوقات فراغت در نهایت موجب توسعه فرهنگی و نشاط و سرزندگی در جامعه خواهد شد و از فرصت های بیکاری و بزه کاری های اجتماعی می کاهد.
نقش و کارکردهای اوقات فراغت
ـ آرامش فکر و اندیشه
ـ تامین استراحت جسمی
ـ تقویت قوای حسی و حرکتی
ـ افزایش مهارت های شناختی و روانی و رشد خلاقیت
ـ تامین سلامت شخصیت ( رشد شخصیتی )
ـ تقویت رفتارهای فردی و اجتماعی مطلوب ( منطقی عقلانی )
ـ تامین بهداشت فکری و روانی
ـ تفریح
ـ آرامش روحی و روانی
ـ ( آزادی زمانی ) و امکان تامین نیاز مناسب برای تفکر و توجه و ارزشیابی از رفتارهای فردی و اجتماعی
اصول برنامه ریزی برای اوقات فراغت
در برنامه ریزی اواقات فراغت باید به اصولی توجه داشت: اول انتخاب و گزینش آزادانه افراد، دوم مکان و محل گذراندن اوقات فراغت، سوم زمان، شامل زمان بندی مناسب ( برنامه ریزی کوتاه مدت ـ بلند مدت.)
چهارم جنسیت، نحوه گذراندن اوقات فراغت در دو جنس متفاوت اســت. پنجم سن، در برنامه ریزی جهت آموزشهای متنوع باید به مراحل رشد توجه کرد. ششم مدیریت مطلوب جهت رشد و توسعه همه جانبه. هفتم اصل مشارکت فعال ( تقسیم بندی مسئولیت بین شرکت کنندگان و مخاطبان ). هشتم اصل اقتصادی بودن برنامه ها. نهم اعتقادات مذهبی ( همراه با طرح باور و اعتقادات عمومی ). دهم تنوع بخشیدن و به روز بودن برنامه ها. یازدهم برقراری و ارتباط با دیگر نهادها. دوازدهم نظارت با هدف درونی کردن فعالیت ها. سیزدهم حفاظت سازندگی و اجتناب از فساد و تخریب ( تامین اهداف سلامت روانی و خلاقیت ).
زیان های عدم برنامه ریزی اوقات فراغت
استفاده از وقت را باید از کودکی به فرزندان آموخت. کودک باید یاد بگیرد آرام باشد، با اینکه خوابش نمی برد دراز بکشد، کتاب ورق بزند یا به داستان گوش دهد، داستان و کتاب بخواند. غالبا افراد از اوان کودکی بدون برنامه بزرگ شده اند و همین بی برنامه بودن را به گذراندن اوقات فراغت نیز تعمیم می دهند و نمی دانند از زمان خود چگونه استفاده کنند. چگونگی گذراندن اوقات فراغت باید مورد توجه قرار گیرد و برای آن برنامه ریزی شود. اگر کودکان به حال خود واگذار شوند احتمال بروز انحراف، بزهکاری و اعتیاد آنها در آینده می رود چنانچه والدین یا مربیان تربیتی استفاده مطلوب از این فرصت ها را در جهت رشد کودکان به عمل نیاورند زمینه سقوط و انحراف آنها فراهم آمده و چالشی جدی با نسل فردای جامعه ایجاد خواهد شد.
نتیجه گیری
مربیان تربیتی و والدین باید کوشش کنند تا کودکان در انتخاب فعالیت های اوقات فراغت از یکدیگر تقلید نکنند چرا که آنها از لحاظ میزان لذتی که از فعالیت های مختلف می برند، متفاوتند. بنابراین کودکان در تعطیلات تابستان می توانند به جای بیکاری و وقت گذرانی های بیهوده که زیان های بسیاری به بار می آورد با آموختن کارها و مهارت های جدید اوقاتی مفید و پربار را سپری کنند.
منبع: ماهنامه کودک شماره 63.