هنگام گذر از خیابانها و کوچههای قدیمی شهر قاهره گاهی میتوان به گذشتههای دور سفر کرد. چنانچه در این سفر خستگی راه بر ما غلبه کرد میتوان در گوشهای دنج به نوای خوش عود گوش سپرد و با نوشیدن یک فنجان چای داغ جانی دوباره گرفت و سفر به دوردستهای تاریخ را از سرگرفت. اگر در این هنگام در خیابان الازهر گذر کنیم، بد نیست از این هتل بیش از پنج ستاره دیدن کنیم! بیش از پنج قرن پیش و در زمانی که هتلها را با ستارههایشان طبقهبندی نمیکردند، کاروانسرای الغوری ساخته شد تا امکاناتی بالا در اختیار مسافران به این شهر بگذارد. کاروانسراها در سراسر کشورهای اسلامی نه تنها در بین راهها بلکه در داخل و مجاورت شهرها نقش مهمی در توسعه تجارت و انتقال فرهنگ و ارائه خدمات به مسافران و تاجران برعهده داشتند.
در این کاروانسراها امکانات گوناگونی برای مسافران و چهارپایان و همچنین نگاهبانی از بار و بنه بازرگانان فراهم شده بود. این کاروانسرای کهن که به خوبی نگاهداری و مرمّت شده امروزه نقش موزهای را دارد که عناصر معماری اسلامی زمان خود را به زیبایی تمام در اختیار بازدیدکنندگان قرار میدهد. پنجرههای مشبک و بیرون زده از دیوار که از عناصر برجسته معماری اسلامی این دیار در دوران گذشته بوده و همچنین ستونهای سنگی و قوسهای آن، گوشههایی از زیباییهای این اقامتگاه را که تعداد ستارگانش یقیناً بیش از پنج بوده در معرض نمایش گذاشته است. نهادهای فرهنگی و دولتی در اینجا به برگزاری نمایشگاههایی از آثار صنایع دستی مصر و اجراهای سنتی مبادرت ورزیده و حتی در بخشی از آن میتوان با آثار هنرمندان معاصر نیز روبهرو شد که ما را به سفر از دوران کهن تا عصر حاضر رهنمون میشود.
منطقه ماگوئیندانائو با جمعیتی بیش از یک میلیون نفر در منطقه مسلماننشین کشور فیلیپین مکانی است که فرهنگ غنی اسلامی را همراه با فرهنگ کهن و بومی همچون آمیزهای جداناشدنی به زیبایی و در جلوههای گوناگون در خود جای داده است. از موسیقی سنتی این منطقه که آمیزهای از دو فرهنگ مذکور بوده تا آیینها و برخی از سازههای معماری جلوهگاه این زیباییهاست، اما آنچه در نگاه نخست توجه بیشتری را به خود جلب میکند، سازهای منحصر به فرد و بسیار زیباست که عمر چندانی نداشته و در سال 2014 این مرکز، این منطقه را زینت بخشیده است.
در فراق یار
نزدیک به 233 کیلومتر از دهلی به سمت جنوب دور میشویم تا به شهر آگرا برسیم. این جادهای کوتاه با چندین پیچ و خم، شاید در یک صبح مهآلود صحنهای شگفتانگیز بر ما آشکار سازد. اگر این بخت را داشته باشیم که گنبد سر بر آسمان کشیده تاج محل را از میان مه به تماشا بنشینیم یقیناً به یکی از تجربههای ماندگار زندگی دست یافتهایم. شاه جهان که روزهای پیاپی در اندوه همسر محبوبش ممتاز محل به سوگواری و دوریگزیدن از مردم پرداخت،به ساخت بنایی برای یادبود همسرش فرمان داد .همین فرمان بود که به خلق یکی از زیباترین سازههای معماری تمامی طول تاریخ بشریت انجامید. تاج محل که به درستی همچون تاجی گرانبها و نگینی درخشان بر تارک معماری جهان اسلام و حتی معماری بشری ایستاده، غمی بزرگ را در درون خود نهان دارد.
از دیار مغولان
اینجا در مغولستانِ چین که منطقهای خودمختار در شمال چین و هم مرز با کشور مغولستان است، تاریخ و گذر اقوام گوناگون چهرهای ویژه از خود برجای گذاشته است. پایتخت این منطقه شهر هوهوت است که در حدود سه میلیون نفر جمعیت را در خود جای داده است. بخش قابل توجهی از مردمان این دیار را مسلمانان تشکیل داده که در این ناحیه دورافتاده آداب و مناسک دینی خود را با شور و شوقی مثالزدنی به جای میآورند. در گذر از خیابانهای این شهر چشممان به بنایی عجیب میافتد که هنگام اذان صدایی آشنا از فراز آن به گوش میرسد. با نخستین نگاه به این ساختمان با دیوارههای آبی ، سردر ورودی قرمزو سقفی همچون سازههای سنتی شرق آسیا، شاید گمان ببریم که معبدی در اینجا قرار گرفته است.
ایستاده در کوهستان
بیش از هشت سده در میان راهی کوهستانی همچون کوه ایستاده و میراثی گرانبها از ذوق و سلیقه پیشینیان بر اندامش نقش بسته است. برج جام در ولایت غور افغانستان با آجر پخته شده به بلندی 62متر سر بر آسمان ساییده است. بر اندام آن آجرها همچون تار و پود یک بافتنی ظریف به زیبایی هر چه تمام در هم تنیده و در میان آنها خطوطی از کاشیهای آبی رنگ، شهادتین و آیههایی از قرآن کریم را به نمایش گذاشته است.
آسمانخراشهایی از خشت
مردمان سرزمین یمن در گذر قرنها آموختهاند که چگونه با توجه به شرایط اقلیمی و مصالح موجود بهترین راهکار را برای ساخت خانههایشان به اجرا گذارند. این سرزمین کهن سنت معماری گرانبهایی داشته که حفظ و تداوم آن میتواند الهامبخش و آموزنده باشد. در وادی حضرموت در شرق این کشور که منطقهای بسیار گرم و خشک و پوشیده از بیابان خشک و بی آب و علف بوده قصبهای به نام شیبام قرارگرفته که به خاطر معماری ویژهاش در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است. در برخی از محافل به این شهر کوچک، منهتن صحرا لقب دادهاند که اشاره به منطقهای پر از آسمانخراشهای بلند بدین نام در نیویورک است. این سازههای بلند از خشت ساخته شده و برخی از آنها شامل 10 طبقه است.
شهر- موزه اسلامی
دکتر ماهاتیر محمد؛ نخست وزیر وقت مالزی در این اندیشه بود تا شهری بنا نهد که ویژگیهای ناب معماری اسلامی را با سبکهای نوین معماری جهانی به زیبایی در هم آمیزد. وقتی از فرودگاه کوالالامپور به شهر میرویم در میان راه و پیش از آن باید شهری تازه تاسیس را پشت سر گذاریم که از سال 1999 میلادی بدین سو مرکز دولت مالزی بوده است. کاخ نخست وزیر و وزارتخانههای گوناگون در این شهر قرار گرفتهاند.
همچون کندو
معماران مسلمان همواره در کنار استحکام و استواری سازهها به عناصر تزئینی و آرایههای گوناگون توجه فراوانی داشتهاند. این دیدگاه به خلق کاشیها، مقرنسها ،نقشها و طرحهای گوناگونی با بهرهگیری از مواد و مصالح گوناگون انجامیده است. مقرنسها همچون خانههای کندوی عسل، گوشهها و بخشهای مختلف ساختمان را آراسته و انتقال از سطحی به سطح دیگر را از زمختی و سادگی درآورده و بدان نرمی و لطافتی خیرهکننده بخشیدهاند.
مسجدی دیگر
در حدود سال 1240 میلادی شاهزاده سوندیاتا کیتا که بر یک پادشاهی کوچک در ناحیهای در شمال کشور آفریقایی کنونی، گینه و جنوب مالی فرمان میراند، مناطقی را در این ناحیه به تصرف خود درآورد و پادشاهی مالی را تاسیس کرد. حاکمان این پادشاهی که نسب خود را به بلال حبشی نخستین موذن اسلام گره میزدند، در سال 1327 میلادی مسجدی را با استفاده از مواد و مصالح محلی ساختند که در نگاه نخست تفاوت زیادی با بیشتر مساجد موجود در جهان اسلام دارد.
مربع + دایره
هنر تزئینی اسلامی را با تمام زیباییها و شکوههایش میتوان بر پایه گسترش و تکرار دو فرم هندسی بنیادین؛ یعنی مربع و دایره بنا کرد. این شکلهای هندسی که در حکمت اسلامی از نوعی زیبایی قداست گونه برخوردار بوده پایه و اساس بسیاری از شکلهای تزئینی به کاررفته در سازههای مشهور اسلامی است. این نقوش هندسی دلفریب و مسحورکننده از دیوارههای مساجد تا سقفها و گنبدها و همچنین بر نمای ستونها و گوشه و کنار سایر بناها به فراوانی قابل مشاهده است. یک نمونه از این کاربرد که اصطلاحاً «ربع الحزب» نام داشته از آمیزش دو مربع ساده با یکدیگر به دست آمدهاست. بدین ترتیب که یک مربع به اندازه 45 درجه چرخیده و با مربع ثابت تشکیل یک ستاره هشت پر میدهد؛ نمادی که در بسیاری از مساجد بهویژه در هندوستان و شمال آفریقا قابل مشاهده است.
موزه هزار ساله معماری اسلامی
از هنگام برپایی این مسجد در سدههای نخست هجری تا هزار سال پس از آن در فراز و نشیبهای تاریخ و آمدن و رفتن دودمانهای مختلف، گوشههای گوناگونی بدان اضافه شده که سیر شیوههای معماری اسلامی را میتوان در جایجای آن مشاهده کرد. مسجد جامع اصفهان که نام موزه هزارساله معماری اسلامی را بر آن نهادهاند نگینی در قلب تپنده فرهنگ ، هنر ، علم و ادب مسلمانان در طول تاریخ است. گنبد نظامالملک، محراب الجایتو، ایوانها و کاشیکاریهای استادانه این بنا ، همگی آکنده از ذوق، هنر و علم است.
نوری در غرب
در شهر کلن در کشور آلمان در مساحتی بالغ بر 4500 مترمربع مسجدی به شیوه مساجد عثمانی و با آمیزهای از رویکردهای مدرن در معماری جهان ساختهشده است. دیوارههای شیشهای و دو مناره 55 متری زینت بخش این مسجد بزرگ بوده که گنجایشی حدود چهارهزار نمازگزار را دارد. در این مجموعه علاوه بر مسجد یک بازارچه، کتابخانه و سالن اجتماعات نیز ساخته شده است. تقارن هندسی و کاربرد هوشمندانه قابهای شیشهای در میان دیوارههای بتنی، زیبایی و جذابیت ویژهای به این بنا بخشیده به ویژه هنگام شب که تابش نور از داخل مسجد به بیرون همچون امواجی رقصان و رو به آسمان حال و هوایی روحانی بدان میبخشد.
شهر استانبول و ادرنه در کشور ترکیه دارای مساجدی قدیمی بوده که هویت فرهنگی آنها به میزان گستردهای به وجود این سازهها وابسته است. سنان نابغهای بود که در اواخر سده پانزدهم میلادی چشم به جهان گشود و به زودی فنون معماری را آموخت و خلاقیت استثنایی خود را توانست در مسیر خلق بناهایی شکوهمند در تاریخ معماری جهان اسلام به ثبت رساند. او که در دوران حکمرانی سه سلطان عثمانی؛ یعنی سلطان سلیمان، سلیم دوم و مراد دوم به کار مشغول بود بیش از 300 بنا را در دوران کاریش طراحی و بنا کرد. از جمله این بناها علاوه بر مساجد میتوان به بیمارستان، حمام، مدرسه، پل و کاروانسرا اشاره کرد. مسجد سلیمانیه در شهر استانبول که با گنبدهایی بزرگ و کوچک یکی پس از دیگری همچون آبشاری از بالا تا پایین بنا را دربرگرفتهاست، یکی از آثار این معمار مشهور به شمار میآید.
بازماندگان
پس از پایان حکومت مسلمانان بر اسپانیا یا همان اندلس در سال 1492، عدهای از مسلمانان اجازه یافتند تا در آنجا باقی بمانند. در میان این مسلمانان که در اصطلاح آن روز «مودِخار» نامیده میشدند، هنرمندان و معمارانی بودند که بعداً به استخدام حاکمان محلی و اعیان و اشراف مسیحی درآمده تا به ساخت و تزئین بناهای قدیمی و جدید مبادرت ورزند. این مسلمانان که میراثدار سنتهای هنری و معماری مسلمانان پیش از خود بودند سبکی از خود برجای گذاشتند که امروزه به آن «سبک مودخار» یا «سبک مدجن» گفته میشود. این سبک معماری که آمیزهای از شیوههای اسلامی و مسیحی بود سازههایی را از خود برجای گذاشت که نمونههایی از آنرا میتوان در کلیساها و کاخها مشاهده کرد. در این آثار از تزئینات هندسی در کاشیکاری، آجرکاری و کندهکاریهای چوبی و غیره بهره گرفتهشدهاست. در پارهای از این سازهها مقرنسهای پیچیده و زیبایی در گوشهها و سقفها با تابش نور و ایجاد سایه و روشنهای پیاپی، فضایی رویایی را به بیننده القاء میکند.