جام جم سرا: اما نکته اینجاست که تاکنون در کشور سازمان یا وزارتخانه‌ای به عنوان متولی مدیریت اکوسیستم کوهستان شناخته نشده و مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری برای رسیدگی به مسائل زیست محیطی کوهستان توپ را به زمین یکدیگر می‌اندازند.
ایران سرزمینی کوهستانی است که میانگین ارتفاع در آن به 1200 متر از سطح دریا می‌رسد و رشته‌کوه‌های البرز، مرکزی، شرقی و زاگرس چهار رشته کوه اصلی کشور است، رکورد بلندترین نقطه از کوه‌های کشور نیز با 5671 متر ارتفاع در اختیار قله دماوند قرار دارد.
در کشورمان دو اکوسیستم کلان بیابان و کوهستان وجود دارد، این در حالی است که سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری به اکوسیستم بیابان پرداخته و آن را مدیریت می‌کند، اما نکته اینجاست که برخلاف اینکه ما از اکوسیستم کوهستان منابع بیشتری برداشت می‌کنیم، تاکنون متولی این اکوسیستم در کشور مشخص نشده و قانونی نیز برای حفظ آن به تصویب نرسیده است.
عبدالله اشتری، بنیانگذار و مدیرعامل انجمن حفظ محیط کوهستان در گفت‌وگو با جام‌جم درباره وضع کوهستان‌های کشور اظهار می‌کند: مشکل اینجاست که در قوانین محیط زیستی کشور اسمی از کوهستان برده نشده، این در حالی است که اکوسیستم کلان کوهستان حمایت‌کننده اکوسیستم‌های کوچک‌تر است.
اشتری ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه در ایران ارتباط پایین‌دست و بالادست وجود دارد، ما تمام خدمات خود را از کوهستان می‌گیریم. برای نمونه می‌توان به آب شیرین اشاره کرد که در راس خدمات کوهستان قرار می‌گیرد، زیرا بیشترین بارش‌های جوی (حدود 70 درصد) درکوهستان اتفاق افتاده و 30 درصد دیگر به هرز آب‌ها می‌پیوندد.
مدیرعامل انجمن حفظ محیط کوهستان بیان می‌کند: عمده بارش در کوهستان به دلیل سرد بودن محیط به شکل برف ریزش کرده و در ارتفاعات انبار میشود، بنابراین می‌توان از کوه‌ها به عنوان برج‌های آب شیرین جهان یاد کرد.
باید یادآور شد به دلیل شیب، دما و میزان بارندگی مختلف در کوهستان‌های کشور این مناطق زیستگاه‌های بسیار غنی است و در آنها تنوع زیستی زیادی به چشم می‌خورد. علاوه بر این باید از مراتع و جنگل نیز به عنوان دیگر خدمات کوهستان یاد کرد، اکنون بخش زیادی از خوراک دام‌های کشور از مراتع تامین میشود و چنانچه این مراتع نابود شود، نمی‌توان لبنیات و پروتئین مورد نیاز کشور را تامین کرد.
افزون بر این به دلیل اینکه دشت‌ها هوای گرم و آب شور داشته و منابع نیز در این مناطق دور از دسترس انسان است، در طول تاریخ ساکنان کشور تمایل پیدا کرده‌اند خانه خود را در دامنه کوه‌ها بسازند. به این شکل بیشتر شهرهای کشور در ارتفاعات هزار متری از سطح دریا ساخته شده است؛ برای نمونه مرکز تهران بیش از هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
مدیرعامل انجمن حفظ محیط کوهستان تاکید می‌کند: با توجه به بهره‌برداری‌هایی که انسان از کوهستان انجام می‌دهد باید یادآور شد کوهستان به توجه و حفاظت نیاز دارد، در دنیا کوهستان را جزو اکوسیستم‌های شکننده طبقه‌بندی می‌کنند، اما در کشورمان در این فهرست اسمی از کوهستان برده نشده است.
به بالادست نگاه کنید
متوسط بارندگی در کشورمان پایین است، اما مسئولان و کارشناسان کشور فقط نگران اتفاق‌هایی هستند که در پایین دست کوهستان رخ می‌دهد. برای مثال آنها نسبت به خشک شدن تالاب‌های کشور ابراز نگرانی می‌کنند، اما نکته اینجاست که اگر آنها توجه بیشتری به بالادست کرده و مقدار بارش را در کوهستان‌ها پایش کنند با مدیریت درست منابع می‌توانند مانع خشک شدن تالاب‌ها شوند.
اشتری خاطرنشان می‌کند: اکنون در کشور کوه‌ها را براحتی تخریب می‌کنند، برای نمونه هر شخصی که باغ یا ویلایی در ارتفاعات دارد و از پس هزینه اجاره ماشین‌آلات راهسازی برمی‌آید اقدام به ساخت جاده در کوه‌ها کرده و سبب تخریب این اکوسیستم میشود.
باید تاکید کرد در قانون حریم کوه‌های کشور نیز مشخص نیست، به همین دلیل در شهری مانند تهران کوه‌ها را تراشیده و نابوده می‌کنند تا جاده، شهرک و برج بسازند.
افزون بر این، مهاجرت از شهرها به روستاها برای ساخت ویلا در مناطق خوش آب وهوای کوهستانی عامل دیگر تخریب کوه‌های کشور است، برای نمونه می‌توان به ساخت و ساز ویلا در جواهر ده یا منطقه ورجین تهران اشاره کرد، به گفته مسئولان محیط زیست استان تهران فقط در منطقه ورجین زمین‌خواران 6500 میلیارد تومان به بیت المال آسیب رسانده‌اند.
علاوه براین باید چرای بی‌رویه دام، احداث جاده‌های عشایری و بین‌شهری، معدن‌کاوی، بوته‌کنی، اجرای طرح‌های توسعه بدون ارزیابی زیست محیطی، کشیدن خط لوله گاز و نفت و گردشگری بدون برنامه را از عوامل تخریب اکوسیستم کوهستان به حساب آورد.
مدیرعامل انجمن محیط کوهستان ادامه می‌دهد: کشاورزی بیشترین آب شیرین را در کشور استفاده می‌کند در واقع اگر کوهستان‌های کشور تخریب شود از مقدار آب شیرین کاسته شده و دیگر نمی‌توان مواد غذایی ساکنان کشور را تولید کرد.
به گفته وی، در این میان سازمان حفاظت محیط زیست در رسیدگی به اکوسیستم کوهستان غفلت می‌کند.
کوهستان متولی ندارد
فرهنگ قصریانی، مدیرکل زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست نیز در این باره به جام‌جم می‌گوید: 90 درصد کشور را منابع طبیعی تشکیل داده و 10 درصد آن مناطق حفاظت شده است، بنابراین سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور باید به امور کوهستان رسیدگی کند.
وی ادامه می‌دهد: این در حالی است که وقتی می‌گوییم منطقه حفاظت شده یعنی این مناطق دشت، تپه ماهور و کوهستان‌ها را نیز شامل میشود، بنابراین سازمان حفاظت محیط زیست باید با تخریب در تمام این مناطق برخورد کند و بین آنها تفاوتی نگذارد.
کامران‌پور مقدم، کارشناس منابع طبیعی و عضو هیات‌مدیره انجمن جنگلبانی ایران نیز در گفت‌وگو با جام‌جم عنوان می‌کند: کوهستان به عنوان اکوسیستم شناخته میشود، اما سازمان جنگل‌ها برنامه مدیریتی برای این اکوسیستم ندارد. در واقع می‌توان گفت سازمان جنگل‌ها به مدیریت آبخیزداری، جلوگیری از فرسایش، مدیریت پوشش گیاهی، مالکیت اراضی و کارهای حقوقی می‌پردازد، اما این سازمان به طور مشخص طرحی برای مدیریت کوهستان ندارد.
عضو هیات مدیره انجمن جنگلبانی ایران ادامه می‌دهد:برای رفع این مشکل باید یک واحد مدیریتی در قالب اکوسیستم کوهستان تشکیل شود، این واحد میتواند در سازمان جنگل‌ها یا محیط زیست تشکیل شود.
وی عنوان می‌کند: هرچند سازمان جنگل‌ها در بحث مالکیت متولی 90 درصد از منابع طبیعی کشور است، اما بهتر است این واحد مدیریتی در سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل شود، چون این سازمان جامع‌تر بوده و سطح بالاتری دارد، بنابراین میتواند موفق‌تر عمل کند.
به گفته پورمقدم، سازمان جنگل‌ها برای آب، خاک و گیاه برنامه مدیریتی دارد، اما چون بخشی از اکوسیستم کوهستان حیات وحش است، سازمان جنگل‌ها هیچ مدیریتی روی این بخش نمی‌تواند داشته باشد.
مدیرعامل انجمن حفظ محیط کوهستان با بیان اینکه سازمان حفاظت محیط زیست باید دپارتمان کوهستان را تشکیل بدهد، عنوان می‌کند: آمایش سرزمین بدون در نظر گرفتن کوهستان اشتباه است. این درحالی است که پس از چهار سال دوندگی سرانجام سال 2006 کمیته‌ای فرعی در این خصوص در سازمان حفاظت محیط زیست ایجاد و قرار شد هر ماه تشکیل جلسه بدهد، اما اکنون بیش از 1.5 سال است که جلسه‌ای نداشته‌ایم.
وی ادامه می‌دهد: در جلساتی که در گذشته برگزار کردیم آیین‌نامه‌ای برای حفاظت از کوهستان تدوین کردیم تا رئیس سازمان حفاظت محیط زیست آن را در هیات دولت تصویب کرده و در مرحله بعد در مجلس تصویب شود، اما سرنوشت این آیین‌نامه نیز نامشخص است.
اشتری با اشاره به اینکه سال گذشته نیز همایش حقوق مناطق کوهستانی را برگزار و راهکار‌ها و پیشنهادهایی را به سازمان حفاظت محیط زیست ارائه کردیم، ابراز می‌کند: از محیط زیست درخواست کردیم برای کوهستان قانون، حامی و متولی مشخص کند، اما تاکنون در کشورمان متولی کوهستان مشخص نشده است. این در حالی است که در مجلس کشوری مانند گرجستان فراکسیون کوهستان وجود دارد.
مدیرکل زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست درباره راهکارهای مقابله با تخریب کوهستان یادآور میشود: باید قوانین سفت و سختی به تصویب برسانیم و از توانایی مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد نیز استفاده کنیم، افزون بر این با آگاهی و آموزش دادن به مردم می‌توان مانع تخریب کوهستان‌های کشور شد.
مدیرعامل انجمن حفظ محیط کوهستان درباره وظایف این انجمن یادآور میشود: فعالیت این انجمن در گذشته در راستای ظرفیت‌سازی، پاک‌سازی، درختکاری و آموزش مردم بود، اما مدتی است که وارد عرصه‌های جدیدتری شده و برای تصویب قانون کوهستان با دولتمردان چانه‌زنی می‌کند.
با توجه به وضع نامناسب محیط زیست کشور سازمان‌های مردم نهاد و مسئولان کشور باید از مناسبت‌هایی مانند روز جهانی کوهستان نهایت بهره را ببرند، برای نمونه سازمان‌های مردم‌نهاد با برگزاری جشنواره دراین روز می‌توانند برای آگاه کردن مردم نسبت به خطراتی که بی‌توجهی به محیط‌زیست در پی دارد قدم برداشته و خواسته‌های زیست‌محیطی خود را به گوش مسئولان برسانند.
روز جهانی کوهستان
11 سال است که یازدهم دسامبر (بیستم آذر) به عنوان روز جهانی محیط کوهستان جشن گرفته میشود، تاریخچه نامگذاری این روز نیز به سال 1998 برمی‌گردد، در آن سال سازمان ملل در نشستی تصمیم گرفت سال 2002 را به نام سال کوهستان بنامد. در ماه‌های پایانی این سال دوباره سازمان ملل جلسه‌ای تشکیل داد و یازدهم دسامبر را به عنوان روز جهانی کوهستان مشخص کرد تا هرسال در این روز به عوامل تهدیدکننده اکوسیستم کوهستان پرداخته شود.
متولی کوهستان در سطح جهان فائو است و نهاد مشارکت بین‌المللی برای کوه‌ها که زیرمجموعه این سازمان جهانی است، امسال « کشت و کار خانوار در کوهستان» را به عنوان شعار روز کوهستان در نظر گرفته است. شعار سال گذشته این روز نیز «کوه‌ها، کلید آینده‌ای پایدار» بود. نقش اکوسیستم کوهستان را در حیات ساکنان کره زمین نمی‌توان نادیده گرفت، زیرا علاوه بر اینکه این اکوسیستم بخش زیادی از آب شیرین جهان را تامین می‌کند، هر هکتار جنگل سالانه 60 تن ریزگرد را در خود رسوب می‌دهد، این در حالی است که کوهستان بخش زیادی از دام‌های کشور را نیز در خود جای می‌دهد برای نمونه 40 درصد از دام‌های کشور در زاگرس قرار دارد و این منطقه زیستگاه منحصر به فردی است، زیرا تاکنون حدود 180 گونه درختی و درختچه‌ای در این رویشگاه کشف شده است. علاوه بر این در حالی که دولت برای ایجاد هر شغل تا 60 میلیون تومان نیز هزینه می‌کند، باید یادآور شد بومیان زیادی در زاگرس از جنگل‌های این منطقه از طریق کارهایی مانند استحصال سقز و کتیرا امرار معاش می‌کنند.این در حالی است که کشورمان روی کمربند خشک جهان قرار گرفته و به طور مداوم مسئولان درباره کمبود آب هشدار می‌دهند، اما واقعیت این است، آن طور که باید و شاید به اهمیت کوهستان و نقش آن در تامین آب شیرین پرداخته نمی‌شود.
مهدی آیینی / گروه جامعه