نکته جالب اینجاست که همسرش حتی اجازه ایجاد هیچ تغییری در برنامه غذایی را هم ندارد و همه چیز باید طبق روال و به‌صورت روزانه پیش رود، یک تغییر جزیی در برنامه کاری، برنامه غذایی و در کل زندگی او را به هم می‌ریزد و باعث ناراحتی و آشفتگی‌اش میشود.
همه ما ممکن است در طول زندگی باافراد انعطاف‌ناپذیر برخورد داشته باشیم، اما درجه انعطاف‌ناپذیری در افراد مختلف متفاوت است و این طیف از ترس از تغییر در یک یا دو بعد زندگی شروع میشود و ممکن است تا ترس و خشم از تغییر حتی در جزئی‌ترین امور زندگی ادامه داشته باشد.
نشانه‌های انعطاف‌ناپذیری
تغییر در فعالیت برای افراد انعطاف‌ناپذیر مشکل است و این افراد ترجیح می‌دهند در وضع ثابتی بمانند.
آنها معمولا به زندگی قراردادی و روزمره تمایل دارند و علاقه‌مند به سنت‌ها هستند و داشتن نقشه، وضوح و سرراست بودن مسائل را به پیچیدگی و ابهام ترجیح می‌دهند.
این افراد به اصطلاح بسته‌تر هستند. تجارب جدید چندان برای آنها جذاب نیست و با تجارب قدیمی خود احساس راحتی بیشتری می‌کنند، تمایل دارند رفتار متعارف تری داشته باشند و دیدگاه‌های خود را حفظ کنند. علاوه براین، در برخورد با تجارب تازه، موارد آشناتر را ترجیح می‌دهند. به‌طوری که در انتخاب یک موضوع، بدون در نظر گرفتن دیگر عوامل به احتمال بیشتر، موضوعی را انتخاب خواهند کرد که با آن آشنایی بیشتری دارند.
در زندگی روزمره ممکن است رفت و آمد از مسیری را ترجیح دهند که به آن عادت کرده‌اند. آنها بسختی حاضر به تغییر مسیر خود می‌شوند. این افراد حیطه محدودتری را برای فعالیت انتخاب می‌کنند و ثبات بیشتری در علاقه به حیطه فعالیت خود نشان می‌دهند و تا زمانی که به تغییرات جدید خو بگیرند، کمی دچار تنش و ناراحتی خواهند شد.
دکتر سیما فردوسی، روان‌شناس و مشاور خانواده در گفت وگو با چاردیواری، درباره نشانه‌های افراد انعطاف‌ناپذیر می‌گوید: این افراد حرف، حرف خودشان است، تغییر آنها را ناراحت می‌کند، شرایط جدید را براحتی نمی‌پذیرند و موقعیت‌های جدید و محیط‌های نا آشنا در آنها ترس و حالت عصبی ایجاد می‌کند و به هیچ عنوان نمی‌توانند خود را براحتی با محیط و شرایط جدید سازگار کنند.
وی می‌افزاید: افراد انعطاف‌ناپذیر اعتماد به نفس پایینی دارند، از نظر شخصیتی هم خیلی رشدیافته نیستند و از نظر روحی - روانی هم آدم‌های شاد و خوشحالی به نظر نمی‌رسند، در حالی که افراد هرقدر اعتماد به نفسشان بالاتر باشد، تواضعشان هم بیشتر است، خلاق‌تر هستند و به‌طور حتم از انعطاف‌پذیری بیشتری هم برخوردار هستند.
از نظر این روان‌شناس افراد انعطاف‌پذیر، سالم‌تر و رشد یافته‌تر هستند. آنها درباره تغییرات اجباری واکنش مناسب‌تری دارند و راحت‌تر آنها را تحمل می‌کنند. به عنوان مثال زندگی یک فرد انعطاف‌پذیر در یک زمینه فرهنگی متفاوت از فرهنگ خود آسان‌تر و قابل تحمل‌تر خواهد بود تا یک فرد انعطاف‌ناپذیر که بسختی میتواند چنین شرایطی را تحمل کند؛ در حالی که افراد انعطاف‌پذیر براحتی تفاوت‌های بین افراد را می‌پذیرند و نسبت به تغییرات مقاومت نکرده و سعی می‌کنند تغییرات را بپذیرند، نه اینکه مانع اتفاق آن شوند.
دلایل انعطاف‌ناپذیری برخی افراد
افرادی که انعطاف‌پذیر نیستند به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته اول کسانی هستند که از کودکی به عنوان کودکان سخت از آنها یاد می‌شده و همین سختی و انعطاف‌ناپذیری تا بزرگسالی نیز همراه آنان بوده است.
دسته دیگر افرادی هستند که از نظر شخصیتی و روحی- روانی به مشکلاتی برخورده‌اند که باعث انعطاف‌ناپذیری آنها شده است.
دکتر فردوسی ضمن دسته‌بندی افراد انعطاف‌ناپذیر می‌گوید: درباره حل مشکل دسته دوم باید مراجعه به یک روان‌شناس یا مشاور صورت بگیرد، با فرد صحبت شود و به طور اصولی تحت درمان قرار بگیرد.
وی می‌افزاید: دسته دیگر انعطاف‌ناپذیرها، افرادی هستند که از بهره هوشی بالایی برخوردار نیستند، این افراد نمی‌توانند مسائل را تحلیل کنند و به این مساله فکر کنند که این موضوع میتواند شکل دیگری هم داشته باشد، چون فکر و ذهن تحلیلگری ندارند، نمی‌توانند انعطاف لازم را هم داشته باشند.
دسته آخر کسانی هستند که در خانواده‌های اینچنینی بزرگ شده‌اند؛ یعنی پدر یا مادر یا هر دو رفتارهای انعطاف‌ناپذیر زیادی داشته‌اند و فرد در چنین خانواده‌ای لجبازی، یکدندگی و انعطاف‌ناپذیری را یاد گرفته است که البته تغییر در این دسته، اگر از هوش نسبتا خوبی هم برخوردار باشند آسان‌تر و عملی‌تر از دیگر دسته‌های افراد انعطاف‌ناپذیر است.
کودکان سخت امروز، بزرگسالان انعطاف‌ناپذیر فردا
بیشتر از دو ماه طول کشید تا متین چهار ساله کمی خود را با شرایط مهدکودک سازگار کند، آن هم خیلی محدود و فقط در حد ماندن به شرط بودن با مادرش، اما همین حد هم برای او که از زمان به دنیا آمدن هیچ تغییری را نمی‌پذیرفت و در مقابل کوچک‌ترین تغییری عکس‌العمل نشان می‌داد، پیشرفت بزرگی محسوب میشود.
دکتر کتایون خوشابی، روانپزشک کودکان در گفت‌وگو با چاردیواری، ضمن اشاره به این موضوع که تفاوت شخصیتی افراد از زمان کودکی خود را نشان می‌دهد، می‌گوید: کودکان بر اساس ویژگی‌های ذاتی به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ 40 درصد از کودکان را کودکان راحت تشکیل می‌دهند که مدیریت رفتاری آنها برای دیگران بویژه والدین راحت است، آنها کودکانی خوشرو و خوش اخلاق با میزان تحرک طبیعی هستند که مکانیسم‌های سازگاری بسیار خوب می‌دارند و همین موضوع موجب میشود براحتی با هر محیط و شرایط جدید خود را سازگار کنند، بدیهی است انعطاف‌پذیری بالای این کودکان است که باعث میشود براحتی با مسائل کنار بیایند و والدین برای کنترل رفتار آنها دچار زحمت نشوند.
وی می‌افزاید: از طرف دیگر 10درصد آنها را کودکان سخت و دشوار تشکیل می‌دهند کودکانی که مدیریت رفتارشان برای دیگران سخت است و از ویژگی‌های آنها می‌توان به کج خلقی و پرتحرکی اشاره کرد.
همچنین کودکان دشوار هنگام ارتباط با دیگران و محیط جدید براحتی کنار نمی‌آیند، نسبت به تغییرات حساس هستند و قدرت انطباق و کنار آمدن آنها با هر چیز جدید بسیار کم است، نسبت به شکست و باخت ظرفیت خوبی ندارند و واکنش‌های بیشتری از خود نشان می‌دهند، آستانه تحمل پایین‌تری نسبت به دیگران دارند، یعنی در مواجهه با ناکامی‌ها بشدت عکس‌العمل تند رفتاری از خود نشان می‌دهند، خشمگین می‌شوند، گریه می‌کنند و جیغ و داد به راه می‌اندازند؛ و در یک کلام انعطاف‌ناپذیر هستند، بدیهی است کنترل این‌گونه رفتارها از طرف دیگران کار آسانی نیست.
دکتر خوشابی معتقد است این‌گونه کودکان در آینده هم از انعطاف‌پذیری کمتری در برخورد با تغییر و تحولات زندگی برخوردارند.
کودک انعطاف‌ناپذیر
در بخشی از ویژگی‌های افراد، ژنتیک نقش مهمی دارد و تغییر آن راحت نیست. یکی از این ویژگی‌ها، انعطاف‌ناپذیری است؛ اما دکتر کتایون خوشابی، روانپزشک کودکان معتقد است: با علم به اینکه تغییر دادن رفتار کودکان انعطاف‌ناپذیر کار راحتی نیست، اما نمی‌توان گفت هیچ کاری برای این مسأله از دست والدین بر نمی‌آید؛ والدین می‌توانند کارهای بسیار زیادی را برای کمی بهتر کردن شرایط این‌گونه کودکان انجام دهند.
وی می‌افزاید: از آنجا که کودکان انعطاف‌ناپذیر نسبت به هرگونه تغییر واکنش نشان می‌دهند و حاضر به امتحان کردن هیچ‌چیز جدیدی نیستند، والدین می‌توانند به طور مثال با واردکردن یک غذای جدید که کودک حتی حاضر به چشیدن آن نیست، به سفره خانواده، با صبر و حوصله زیاد، خود از آن غذا مصرف کنند و کم کم کودک را برای تجربه هر مورد جدیدی آماده کنند و با همین تمرین‌های کوچک انعطاف‌پذیری را به او یاد دهند.
دکتر خوشابی درباره وارد کردن این کودکان به محیط‌های جدید مثل مهد کودک می‌گوید: ورود به این محیط‌ها برای کودکانی با انعطاف‌پذیری کم باید به آرامی صورت بگیرد تا بتوانند به‌تدریج با محیط جدید کنار بیایند و با مربی خود و کودکان دیگر ارتباط برقرار کنند، اما در این حالت ممکن است حضور مادر برای چند هفته یا حتی چند ماه در کنارشان به انعطاف‌پذیری آنها و کنار آمدن با محیط جدید کمک کنند، بنابراین این‌گونه کودکان باید آهسته آهسته در معرض تغییر و تحولات قرار گیرند. درباره تحمل کم کودکان انعطاف‌ناپذیر در مقابل شکست باید پدر و مادر بازی‌ای را ترتیب دهند که در آن هیچ‌گونه امتیاز اضافی به کودک تعلق نگیرد و والدین بگذارند او با مساله شکست روبه‌رو شود.
وی می‌افزاید: بچه‌های انعطاف‌ناپذیر باید یاد بگیرند در هر بازی یک برنده وجود دارد و یک بازنده و تاکید والدین بر این مساله که لذت بردن از بازی مهم است و بردن یا باختن در آن آن‌قدرها هم اهمیت ندارد، میتواند کم کم او را برای پذیرش شکست‌ها آماده کند.
مثال‌های بالا نشان دهنده این است که پدر و مادر می‌توانند خودشان راهکارهایی بدهند و برای نرم کردن رفتار کودکشان کارهای صحیح‌تری را انجام دهند، اما اگر تمام این راهکارها موثر نبود، بهتر است کودک انعطاف‌ناپذیر در یک گروه قرار گیرد و در کنار کسی که تجربه روانشناسی یا روانپزشکی کودک دارد با گروه درمانی و بازی درمانی رفتارهای انعطاف‌ناپذیر او درمان شود.
چگونگی رفتار با افراد انعطاف‌ناپذیر
نمی‌توان به‌طور قطع عنوان کرد انعطاف‌ناپذیری در مردان بیشتر است یا زنان، اما نکته اینجاست که زندگی با افراد انعطاف‌ناپذیر چه این فرد در نقش مرد خانه، یا خانم خانه و حتی یکی از فرزندان باشد، دشوار است و در بیشتر موارد رفتار با این افراد نیاز به صبر و حوصله زیاد و همین‌طور آگاهی در این زمینه دارد.
دکتر سیما فردوسی، روان‌شناس، درباره رفتار با افراد انعطاف‌ناپذیر می‌گوید: به‌طور معمول این افراد اعتماد به نفس پایینی دارند، پس برای بدتر نشدن اوضاع نباید با آنها طوری رفتار کنیم که اعتماد به نفسشان خدشه‌‌دار شود، تحت هیچ شرایطی نباید در محیط خانه تحقیر شوند، چون این موارد فقط باعث بیشتر شدن انعطاف‌ناپذیری در آنها میشود.
باید دقت کنیم در چارچوب خانواده به آنها شخصیت دهیم، کمی با ملایمت با آنها برخورد کرده و کمک کنیم احساس خوب بودن و مثبت بودن را داشته باشند، در این صورت می‌توان امید داشت انعطاف‌پذیری بیشتری از خود نشان دهند. اما شما افراد انعطاف‌ناپذیر عزیز؛ اگر می‌خواهید در این مورد تغییراتی در خود به وجود آورید تا زندگی راحت‌تری داشته باشید، با آغوش باز به استقبال تغییر بروید. استقبال از تغییرات بخش ضروری انعطاف‌پذیری است.
با یادگیری تطابق‌پذیری بیشتر، وقتی با تغییری روبه‌رو شوید، در پاسخ به آن مجهزتر خواهید بود. افرادی که انعطاف‌پذیری بیشتری دارند، از وقایع زندگی به عنوان فرصتی استفاده می‌کنند تا جهت‌دهی تازه‌ای پیدا کنند. در حالی که دیگران ممکن است با بروز تغییرات ناگهانی خرد شوند؛ افراد انعطاف‌پذیر خود را تطابق می‌دهند و بر آن غلبه می‌کنند. باورهایتان را زیر سوال ببرید. مورد سوال قرار دادن هدفمند و مداوم باورها و نگرش‌ها میتواند به انعطاف‌پذیری در باورها و الگوهای ذهنی کمک بسیاری کند. با تمرین انعطاف‌پذیری عقلانی، خود را برای مواقعی آماده می‌کنید که با ادامه موفقیت تان، مجبور به تغییر باورها و نگرش‌ها هستید.
تحقیقات نشان می‌دهد انعطاف‌پذیری موضوعی فوق‌العاده و غیرقایل تصور نیست، بلکه همه می‌توانند آن را یاد بگیرند. این قابلیت با رفتار و عملکرد خاصی تعریف نمی‌شود و از فردی به فرد دیگر متفاوت است. در این خصوص اگر روی خصوصیات متداول افراد با انعطاف‌پذیری بالا تمرکز کنید، راه خوبی را در پیش گرفته اید؛ اما یادتان باشد با تکیه برقدرت و توان خودتان آن را اجرا کنید.
الهام طباطبایی / (ضمیمه چاردیواری روزنامه جام جم)