شاید شما هم تا به حال نام روش پس ختام را شنیده باشید ولی هنوز به بررسی این روش مطالعه نپرداخته باشید.
مطالعه با روش پس ختام
روش پس ختام، یکی از روش هایی است که برای مطالعه ی بهتر و اصولی تر استفاده می شود. به نحوی که مطالب خوانده شده، در کمترین زمان به خاطر آورده شود.
يکى از روش‌هاى موفق بهبود مطالعه و يادگيرى روش اسکيو ۴آر (SQ4R ، از حروف اول کلمات زير تشکيل يافته است: review, recite, reflect, read, question, (scan) survey. در بعضى منابع (مثلاً وول فولک، ۱۹۹۵)، در مرحلهٔ نخست اين روش به جاى survey (خواندن اجمالي) يا scan (ديد زدن)، preview (پيش‌خواني) را مورد استفاده قرار داده‌اند که در اين صورت علامت اختصارى آن مى‌شود.
PQ4R (پى‌کيو ۴آر)).يا روش پس ختام است (توماس Thomas و رابينسون Robinson – سال ۱۹۷۹). اسکيو ۴آر از حروف اول شش مرحلهٔ آن تشکيل يافته است:
پیش‌خوانی سؤال خواندن تفکر از حفظ گفتن مرور کردن پيش‌خوانىاگر مى‌خواهيد مطالب کتابى را ياد بگيريد، نخست تمام آن کتاب را يک بار از رو بخوانيد تا يک برداشت کلى از موضوع‌ها و قسمت‌هاى مهم آن کسب نمائيد. اين خواندن اجمالى يا پيش‌خوانى مى‌تواند شما را در يک سازمان‌دهى به مطالب، مثلاً ايجاد نوعى ساخت سلسله مراتبى براى آنها، کمک نمايد.
مطالبى که لازم است در پيش‌خوانى فصل‌هاى يک کتاب مورد توجه قرار گيرند عبارتند از مقدمه يا توضيحات مقدماتي، هدف‌ها، تيترهاى اصلى و فرعي، خلاصه، و جملات مقدماتى يا جملات موضوعى پاراگراف‌ها. وول فولک (۱۹۹۳) در رابطه با اثربخشى پيش‌خوانى گفته است همه اقدامات فوق به فعال شدن طرحواره‌هاى يادگيرنده کمک مى‌کنند.
بنابراين، يادگيرنده خواهد توانست متن فصل موردنظر را که بعد از پيش‌خوانى به‌طور کامل مطالعه مى‌کند تفسير نمايد و به ياد بسپارد (ص ۲۷۶).
سوال
براى هر قسمتى يا فصلى از يک کتاب که مى‌خوانيد در رابطه با هدفى که از مطالعه داريد سؤال‌هائى را طرح نمائيد. يکى از راه‌هاى انجام اين کار اين است که عناوين را به سؤال تبديل کنيد. مثلاً در رابطه با فصل موجود مى‌توان پرسيد که روش پس‌ختام چيست؟ يا چگونه مى‌توان فصلى از يک کتاب را پيش‌خوانى کرد؟ سؤال‌هاى خود را با کلمات چگونه، چه کسي، چرا، چه چيزى بسازيد.
خواندندر اين مرحله، مطلب يا موضوع را بخوانيد، به هنگام مطالعه سعى کنيد سؤال‌هائى را که مطرح کرده‌ايد جواب دهيد. توجه خود را به انديشه‌هاى اصلي، جزئيات مؤيد انديشه‌هاى اصلي، ساير اطلاعاتى که به هدف‌هاى خواندن شما مربوط هستند معطوف سازيد. در صورت لزوم، سرعت خواندن خود را متناسب با سهولت و پيچيدگى متن تغيير دهيد.
تفکرسعى کنيد با تفکر دربارهٔ مطالبى که مى‌خوانيد آنها را بفهميد و به آنها معنى بدهيد. براى اين منظور مى‌توانيد کارهاى زير را انجام دهيد:
آنچه را که مى‌خوانيد با مطالبى که از قبل ياد گرفته‌ايد ربط دهيد. نکات فرعى را به مطالب اصلى پيوند دهيد. بکوشيد تا تناقضات موجود را حل نمائيد. با استفاده از اطلاعاتى که مى‌خوانيد مسائل طرح شده را جواب دهيد.
(اسلاوين، ۱۹۹۱، ص۱۷۴)مهم‌ترين اصل زيربناى تفکر در جريان مطالعه بسط معنائى است. يکى از راهبرهاى مهم به يادسپارى بسط و گسترش مطالب است. ما به کمک بسط معنائى به مطالبى که مى‌خوانيم شاخ و برگ مى‌دهيم و بدين وسيله آنها را معنى‌دار مى‌سازيم و لذا بهتر به خاطر مى‌سپاريم.
از حفظ گفتنپس از خواندن هر قسمت، سعى کنيد مطالب مهم آن را به ياد آوريد و براى خود بازگو کنيد. ضمن اين کار به سؤال‌هائى که طرح کرده‌ايد پاسخ دهيد. از حفظ گفتن به شما کمک مى‌کند تا بر درک خود نظارت کنيد و از اين طريق به شما معلوم مى‌گردد که چه قسمت‌هائى را خوب ياد نگرفته‌ايد و بايد آنها را از نو بخوانيد.
مرور کردنوقتى که خواندن تمام کتاب يا کل مطلب را به‌پايان رسانديد، آن را مرور يا بازبينى کنيد. بهترين راه مرور کردن اين است که بکوشيد تا، بدون مراجعه به متن، سؤال‌هاى مهم را جواب دهيد. قسمت‌هائى را که نتوانستيد به سؤال‌هاى آنها جواب دهيد دوباره بخوانيد. دوباره خواندن نوعى مرور کردن است.
اما اين کار براى همهٔ کتاب ضرورى نيست، سعى در جواب دادن به سؤال‌هاى اساسى بهترين راه مرور کردن است. راهبردِ از حفظ گفتن را براى فصل‌هاى کتاب و راهبردِ مرور کردن را براى کل کتاب به‌کار بنديد.
با توجه به توضيحات بالا، روش اسکيو۴آر يا روش پس‌ختام بر سه اصل مهم بهسازى حافظه، يعنى سازمان‌دهي، بسط معنائي، و تمرين بازيابى استوار است. دلايل عمدهٔ موفقيت اين روش و روش‌هاى مطالعهٔ مشابه با آن همين اصول نظرى هستند.
پژوهش‌هاى مختلفى انجام گرفته‌اند که نشان مى‌دهند روش پس‌ختام در افزايش پيشرفت تحصيلى و بالا بردن کيفيت يادگيرى دانش‌آموزان و دانشجويان مؤثر است. از جمله کامکار (۱۳۷۶) نشان داده است که دانشجويان قوى دانشگاه بيشتر از دانشجويان ضعيف از اجزاء روش پس‌ختام سود مى‌برند.
در پژوهش او دانشجويان قوى کسانى بودند که ميانگين نمرات دانشگاهى آنان ۱۶ يا بالاتر و دانشجويان ضعيف کسانى تعريف شدند که ميانگين درسى آنان کمتر از ۱۳ بود.
اندرسون (Anderson – سال ۱۹۹۰) چند دليل براى اثربخشى روس اسکيو۴آر آورده است. نخست اينکه، رعايت مراتب اين روش دانش‌آموزان و دانشجويان را از سازمان‌بندى مطالبى که مى‌خوانند بيشتر آگاه مى‌سازد.. وول فولک (۱۹۹۵) در اين‌باره گفته است بارها شاهد بوده‌ايم که وقتى از خواندن عنوان‌هاى يک مطلب غفلت مى‌کنيم اشاره‌ها و سرنخ‌هائى که ما را در يافتن سازمان آن مطلب هدايت مى‌کنند نيز از دست مى‌روند.
دوم اينکه، رعايت اين مراحل يادگيرنده را وا مى‌دارد تا، به‌جاى يادگيرى همهٔ اطلاعات در يک نشست، آنها را به‌صورت بخش به بخش ياد بگيرد.
هم‌چنين طرح سؤال دربارهٔ مطلبى که خوانده مى‌شود و جواب داده به سؤال دانش آموزان را وا مى‌دارد که اطلاعات را عميق‌تر و گسترده‌تر پردازش کنند. وول فولک هم‌چنين گفته است که روش اسکيو۴آر براى دانش آموزان بالاتر از سطح دبستان مفيد است. دربارهٔ آموزش دادن مهارت‌هاى مطالعه به دانش‌آموزان پيش از پايهٔ پنجم تحصيلى اطلاعات زيادى در دست نيست.
کاربرد مؤثر مهارت‌هاى مطالعه احتمالاً مستلزم رشد فراشناختى فراتر از سن اين‌گونه کودکان خردسال است.