آنها که خودشناسی و خودآگاهی ضعیف دارند افرادی مردد هستند و بیشتر مواقع احساس سردرگمی می‌کنند. آنها اغلب تحت تاثیر حرف و نظر هر کدام از اطرافیانشان اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهند و گفت‌وگوهای درونی‌ای که با خود دارند همیشه آنها را پریشان می‌کند و رفتارهای نامتناوب از خود بروز می‌دهند. افرادی که خودآگاهی ضعیفی دارند گاهی اقداماتی انجام می‌دهند که فراتر از توانایی آنهاست و چون توان پیش‌بینی ضعیفی دارند شکست‌های مکرر را تجربه می‌کنند. بیش از حد بزرگ کردن ویژگی‌ها، هم به صورت مثبت و هم به صورت منفی به فرد صدمه می‌زند و تصمیمات و اهداف زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. ناآرامی، اضطراب‌های پنهان و آشکار، تکان دادن پاها، آشفتگی و تردید جزو مشخصات فردی است که خود را نمی‌شناسد. ناتوانی در تصمیم‌گیری کارآمد و برنامه‌ریزی موفق نیز فرد را رفته رفته بی‌قرار می‌کند. افراد بخش‌های مختلفی دارند که عبارتند از: فیزیکی (تصویری که از ظاهر خود دارند)، خودجنسیتی (تصوری که از هویت و تمایلات خود دارند)، خود اجتماعی (جایگاه و عملکرد اجتماعی)، خود معنوی (اعتقادات و باروهای فرد)، خود تاریک (اسرار زندگی هر فرد که فقط خودش از آنها آگاه است)، خودآرمانی (بخشی از وجود فرد و تمایلات و آرزوهای او) و خود واقعی (درونی‌ترین و واقعی‌ترین بخش وجود فرد) که لازم است فرد در تمام این بخش‌ها روی خودش متمرکز شود تا از سردرگمی و اضطراب رهایی یابد و بتواند دوستان و اطرافیان خود را با توجه به شناختی که از خود دارد، انتخاب کند.
برای این که بتوانیم به خودآگاهی برسیم لازم است در چند بخش اطلاعات کسب کنیم. باید فهرستی از نقاط ضعف و قوت خود را به همراه توانایی‌ها، علایق، فعالیت‌ها و تجارب در شرایطی بدون تنش یادداشت کنید. همچنین از دیگران (یکی از اعضای خانواده، دوستان و افرادی که کاملا شما را می‌شناسند) بخواهید ویژگی‌های شما را برایتان بنویسند و سپس ارزیابی کنید و ببینید چقدر نظر اطرافیان شما با خود شما همسو‌ست. همچنین از فرد خواسته میشود تصمیمات شش ماه اخیر خود را مورد ارزیابی قرار دهد و موفقیت‌ها و شکست‌های خود را ثبت کند. شناختن خط قرمزهای فکری و رفتاری نیز بسیار اهمیت دارد. اگر می‌خواهید از اضطراب‌های مزمن رها شوید باید روی خودآگاهی به عنوان گام اول درمان تمرکز کنید.
دکتر مهرنوش دارینی
روان‌شناس و مشاور
مهارت خودآگاهی به فرد کمک می‌کند، اطلاعات بیشتری درباره خویش، خصوصیات، نیازها، خواسته‌ها، اهداف، نقاط ضعف، نقاط قوت، احساسات، ارزش و هویت خود داشته باشد. افرادی که خودآگاهی دارند، برای خود ارزش قائل هستند و از زندگی خود رضایت دارند. آنها از ارزش‌ها و اعتقاداتشان آگاهی کامل دارند و به آنها پایبند هستند ودر مقابل مشکلات، انعطاف‌پذیر هستند. در زندگی هدف دارند و برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند. عزت‌نفس آنها بالاست و با دیگران همکاری می‌کنند و در انجام کارهای خود از افراد آگاه مشورت می‌‌گیرند.
افرادی که خودآگاهی‌شان ضعیف است، با اختلالاتی روبه‌رو می‌شوند مانند افسردگی،اضطراب، استرس، احساس حقارت و خودکم بینی، اعتماد به‌نفس پایین، مشکلات ارتباط بین فردی و اجتماعی، احساس تنهایی و انزوا، سوء‌مصرف مواد و... .
انواع خودآگاهی نیزعبارتند از:
ـ خود ظاهری: تصویری است که هر کس از ظاهر خود (چاقی، لاغری، قد و...) دارد.
ـ خود جنسی: برداشتی است که هر کس از هویت جنسی (مرد یا زن بودن) و تمایلات جنسی خود دارد.
ـ خود اجتماعی: تصویری است که فرد از جایگاه اجتماعی خود در گروه‌ها، نقش‌های اجتماعی و ارتباط با دیگران دارد.
ـ خود معنوی: تصویری است که فرد از اعتقادات و عقاید خود دارد.
ـ خود تاریک: جنبه خاصی از خود است که دربرگیرنده اسرار فرد است و تمایل ندارد فاش شود.
ـ خود ایده‌آل: خود ایده‌آل شخصیتی است که فرد دوست دارد باشد و برای رسیدن به آن تلاش می‌کند.
ـ خود واقعی: درونی‌ترین بخش وجود فرد است که آن را به‌خوبی می‌شناسد و ممکن است آن را از دیگران پنهان کند.
هر چه فاصله خود واقعی و خود آرمانی یعنی آنچه هستید با آنچه می‌خواهید باشید، بیشتر باشد، اعتماد به‌نفس کمتری خواهید داشت و نهایتا دچار اختلالات اضطرابی بیمارگون خواهید شد. بنابراین برای اجتناب از اختلالات روانشناختی باید خودآگاهی را تقویت کنید.
برای کسب این مهارت لازم است، در شرایط آرام قرار بگیرید. فهرستی از نکات مثبت (قوت) و منفی (ضعف) خود تهیه کنید. (همچنین از نزدیکان خود بخواهید ویژگی‌های شما را ارزیابی کنند و نظرشان را به عنوان فرد بیرونی ارائه دهند.)
فهرست اهداف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت خود را یادداشت کنید.
فهرست خواسته‌ها و آرزوهای خود را یادداشت کنید.
با موانع خودآگاهی آشنا شوید. (غرور، کمال‌طلبی، انتقادپذیر نبودن، منفی‌اندیشی و پرتوقع بودن)
ویژگی‌های مثبت خود را برجسته کنید و برای برطرف کردن نکات منفی خود برنامه‌ریزی کنید. برای اهداف خود از الگوهای گام به گام استفاده کنید و از عجول بودن بپرهیزید.
دکتر مهرنوش دارینی
روان‌شناس و مشاور