بدیهی اســت سرشت ناشی از وراثت چندان قابل تغییر نیست و عامل مهم و تأثیرگذار در شکل دهی غیرارثی شخصیت هرکس، تربیت و عوامل محیطی هستند.
ثریا منزوی کجیدی، روانشناس در خصوص این دو ابزار مهم تربیتی یعنی تشویق و تنبیه که نقش بسزایی در تربیت دارد میگوید: نسبت تنبیه به تشویق باید 20 به 80 باشد. یعنی فقط در 20 درصد موارد از تنبیه استفاده شود و در 80 درصد موارد، از ابزار مفید و مؤثر تشویق استفاده کنید. در ضمن بهتر اســت تنبیه، مرتبط با موضوع و بیشتر بهصورت حذف موقت امکانات باشد.
کودک باید ناخرسندی والد از تنبیه خود را ببیند و متوجه آن شود، همچنین ناخرسندی والد از رفتار نامناسب خود را درک کند. لیکن نکته مهم اینجاست که کودک دقیقاً درک کند که والد کاملاً بیقید و شرط او را دوست دارد و برخلاف میل باطنی اش و صرفاً جهت اصلاح رفتار او، مجبور اســت او را تنبیه کند.
تنبیه، مقدم اســت یا تشویق؟
به گفته این روانشناس، در 80 درصد موارد، قبل از اینکه کار به تنبیه برسد، میتوانید و باید از تشویق استفاده کنید. بسیار بجاست که تشویق بدون فاصله زمانی انجام شود. از تشویقهای بسیار مناسب که هم توسط والدین و هم توسط اطرافیان کودک بهکار گرفته میشود میتوان به تأیید اجتماعی اشاره کرد.
تأیید اجتماعی یک تشویق قوی و ارزشمند اســت که «رفتار مورد تأیید قرار گرفته» را بخوبی تقویت و تکرارپذیر میکند و باعث تکرار آن رفتار از جانب کودک خواهد شد، بکارگیری این ابزار بسیار مناسب، در تربیت کودک باید با دقت و آگاهی کامل صورت پذیرد. این ابزار، کاملاً حساس و شبیه سلاح تیز و دو لبه اســت. تأیید اجتماعی همان چاقوی تیز آشپزخانه اســت که یا در آشپزخانه بهراحتی گوشت را خرد میکند یا در صورت مراقب نبودن و استفاده ناصحیح از آن، دست آشپز را بشدت مجروح میکند.
بهطور مثال اگر فرزندتان به همراه شما به نماز ایستاد و با همان حالات و حرکات بچگانه خود، نماز را به پایان رساند، میتوانید پس از پایان نماز با او یک خوش و بش صمیمانه کرده و اورا مورد توجه ویژه قراردهید. ضمن اینکه در جمع هایی که میدانید دوست دارد، این کار او را به نحوی زیبا و خوشایند برای جمع تعریف کنید و مطمئن باشید که این امر خیلی بیشتر از تشویق مادی مؤثر خواهد بود.
تأثیر شگرف تأیید اجتماعی چنان اســت که در مواردی مانند مثال فوق، استفاده از روش تأیید اجتماعی بسیار مؤثرتر از تشویق مادی عمل خواهد کرد. البته قابل ذکر اســت که درصورت تمایل به تشویق مادی، این تشویق بهصورت غیر منتظره و بدون اطلاع قبلی انجام شود.
اما در چه مواقعی ابزار تأیید و تشویق نتیجه معکوس خواهد داشت ؟این روانشناس در پاسخ به پرسش مذکور بیان میکند: در صورتی که با درنظر نگرفتن نامناسب بودن رفتار کودک و بهخاطر خوش آمد و احیاناً تفریح و خنده خود و اطرافیان، رفتار کودک را در جمع مورد تأیید قرار دهید، نتیجه عکس خواهید گرفت. اینجاست که با دستان خود، آسیبهای روانی و شخصیتی ناخواستهای را به فرزند دلبندتان وارد میکنید، در این خصوص رفتار کودک «تأیید اجتماعی» را کسب کرده، کودک گمان خواهد کرد که رفتارش مناسب بوده و با دریافت این تأیید، رفتار نامناسب خود را تکرار خواهد کرد.
آسیبهای تشویق و تنبیه نابجا
کودکی که در نتیجه تشویق نابجا رفتاری را در جایی غلط از خود بروز داده، بر خلاف انتظارش ممکن اســت با انواع برخوردهای نابجا از جمله پرخاش والدین مواجه شود.
منزوی کجیدی با بیان اینکه کودک انتظار برخوردی پرخاش گونه از والدینش نداشته، دچار تضاد و دوگانگی شخصیتی در قبال این رفتار خود میگردد و با استفاده ناصحیح بزرگترها از ابزار «تأیید اجتماعی» در معرض دو آسیب جدی روانی قرار میگیرد:
کودک به علت تشویق و تأیید نابجای اولیه، رفتار ناپسند را بهعنوان رفتار خوب در خود تقویت و تثبیت مینماید و بدتر از آن، اینکه با عدم تأیید در مراحل بعد، نسبت به آن رفتار دچار تضاد و دوگانگی میشود.
شاید بدترین و بیشترین آسیب وقتی به فرزندتان وارد میشود که در سنین نوجوانی باشد. زیرا بر اساس نظریه اریکسون، دانشمند و روانشناس مشهور، فرزندان در سن نوجوانی در مرحله هویتیابی هستند و با رفتار و تأییدات نابجا، بهجای کمک به آنان در جهت هویت یابی، آنان را دچار سردرگمی هویتی خواهید کرد و بدین ترتیب، پایههای سردرگمی شخصیتی فرزندان را بنا خواهید نهاد.