اهمیت نه گفتن از دید روانشناسی
* چرا باید نه بگوئیم؟
* آیا نه یک مهارت اسـت؟
* چگونه می توان آنرا یاد گرفت؟
اینها سؤالاتی هستند که شاید برای برخی افراد مطرح شده باشند. از آنجایی که زندگی اجتماعی مستلزم رعایت مواردی اسـت که هم حقوق دیگران و هم حقوق فرد در آن باید مورد توجه قرار گیرد مهارت نه گفتن یکی از لازمه های موفقیت فرد در زندگی شخصی اجتماعی اش اسـت. هر فردی، برای خود عقاید، ایده ها و اهدافی دارد، شیوه زندگی را برای خود برگزیده اسـت و لازم اسـت در مواردی که احساس کند این اهداف و ایده ها در برآورده شدن آنها با احتمال بروز مشکل روبرو خواهد شد؟ از مهارتهای خاصی استفاده کند که بتواند خود را در مسیر مناسبی که برای خود برگزیده اسـت، نگه دارد. انسان اراده و اختیار و آگاهی دارد. بر اساس اراده خود می تواند تصمیمهایی برای زندگی داشته باشد. این تصمیمها از موارد بسیار جزئی یا موارد بزرگ و پر اهمیت را شامل می شود، آنچه که به عنوان مانعی او را عملی ساختن تصمیمات خود باز دارد باید به نحوی از گذر مسیر او برداشته شود. برای چنین اقدامی قاطعیت، قدرت و به عبارتی مهارتهایی چون نه گفتن و... مورد نیاز اسـت.
از چه سنی نه گفتن را یاد بگیریم؟
کودکان در سنین خاصی ویژگیهایی دارند که اندکی متفاوت از ویژگیهای آنها در سالهای دیگر زندگی اسـت. در حدود سنین 4-5 سالگی تمایل دارند، استقلال بیشتری داشته باشند. در مقابل خواسته های دیگران مخالفت می کنند و به عبارتی از قول والدین لجبازی می کنند. این دوره سنی به سن نه گفتن معروف اسـت. بطوری که رفتار معکوس به نحوی در اکثر عملکردهای کودک دیده می شود و او به نحوی می خواهد برخلاف خواسته والدین خود عمل بکند. این ویژگیها بطور طبیعی در این سنین آغاز می شوند و می توان گفت تمرینات اولیه برای پیدا کردن مهارتهای مرتبط در سنین بزرگسالی هستند.
مشابه این حالت را ما یکبار دیگر در دوره نوجوانی مشاهده می کنیم. در این دوره سنی نیز فرد بویژه نسبت به خواسته های والدین فرد حالت عناد و منفی کاری به خود می گیرد و تلاش می کند بیشتر مطابق با خواسته ها و نظرات خود عمل کند. این کار روشی برای نشان دادن حس استقلال درنوجوان اسـت. با وجود اینکه این دوره ها به عنوان دوره های اختصاصی نه گفتن معروفند اما یادگیری نه گفتن در هر سنی امکان پذیر اسـت، با توجه به اینکه جهت دهی ویژگیهای فرد اهمیت قابل توجهی پیدا می کند.
انواع نه گفتن
اگر بخواهیم انواع مواردی که ما در آنها ناچار به استفاده از این مهارت هستیم را دسته بندی کنیم، به دو طبقه کلی می رسیم؛ نه گفتن به خود و نه گفتن به دیگران.
نه گفتن به خود
هر فرد برای خود اهدافی در نظر می گیرد و بر این اساس تصمیماتی اتخاذ می کند. بر این اساس و برای عملی ساختن تصمیمات خود لازم اسـت با هر آنچه که در ارتباط با خود و مانع عملی شدن تصمیمات او می شود، مبارزه کند. در چنین حالتی فرد باید به خواسته های خود نه بگوید تا بتواند به اهداف خود برسد. تصور کنید فردی را که تصمیم گرفته اسـت با اجرای یک رژیم غذایی مناسب تعدادی از وزن خود را کاهش دهد. کاهش دادن وزن هدف اساس اوست که برای رسیدن به آن باید دست از برخی رفتارهای خوردن بردارد. مثلاً از خوردن، شیرینی جات خودداری کنید.
زمانی که فرد در مقابل و وسوسه خوردن یک تکه شیرینی خوشمزه مقاومت می کند، در واقع به خواسته های خود جواب نه می دهد. خواسته هایی که با خواسته های اساسی تر او منافات دارد. به عنوان یک مثال دیگر دانش آموزی را در نظر بگیرید که قصد دارد نمرات بالایی در امتحان پایان سال بدست آورد. برنامه ریزی می کند و تصمیماتی می گیرد. طبعاً در چنین برنامه ریزی ما زمان کمتری صرف تفریحات و غیره خواهد شد. زمانی که در مقابل وسوسه تماشای یک برنامه تلویزیونی مقاومت می کند، در واقع از مهارت خود برای نه گفتن به خود استفاده می کند.
نه گفتن به دیگران
زمانی که خواسته های فرد و تمایلات فرد با خواسته های دیگران منافات پیدا می کند. در این حالت فردی که تمایلات و خواسته های خود را ترجیح می دهد، ناچار اسـت در مقابل خواسته های دیگران مقاومت کند. چگونه می تواند این کار را انجام دهد؟ تصور کنید دانش آموزی که کتاب درسی خود را برای مطالعه خودش لازم دارد در مقابل درخواست دوستش که کتاب او را شب امتحان به امانت می خواهد، چه عکس العملی باید داشته باشد. در چنین مواردی معمولاً مهارت نه گفتن احساس می شود.
در چه مواردی نه می گوییم؟
آیا در همه موارد باید از این مهارت استفاده کرد؟ آیا همیشه در مقابل خواسته های دیگران مقاومت کرد و با جدیت جواب رد به آنها داد؟ مسلم اسـت که باید طبقه بندی مناسبی روی موارد و موضوعاتی که نه گفتن در آنها لازم به نظر می رسد، داشته باشیم. زمانی که قبول درخواستها خطرات و مشکلات جدی برای فرد به همراه دارد لازم اسـت فرد با قاطعیت رفتار کند. مثل درخواست فردی مبنی بر استفاده از سیگار، یا رساندن تقلب سر جلسه امتحان اینها مواردی هستند که نتایج وخیم و جدی برای فرد به بار می آورند و لازم اسـت فرد، حتماً مهارت لازم برای ابراز قاطعیت در این موارد را داشته باشد. در موارد دیگری چون امانت دادن کتاب به دوستی که خودمان آنرا نیاز داریم یا موارد مشابه دیگری می توان در ابتدا به دنبال راهکارهای دیگر بود در صورت عدم وجود این راهکارها از این مهارتها استفاده کرد.
ویژگی افرادی که مهارت نه گفتن دارند
این افراد قاطعیت خوبی دارند، اعتماد به نفس آنها بالاست، برنامه های شخصی در زندگی دارند و اهدافشان روشن و واضح اسـت و می دانند که از چه راهی به اهداف خود خواهند رسید. در مقابل افرادی که توان کافی برای نه گفتن ندارند اعتماد به نفس ضعیفی دارند، به راحتی تسلیم دیگران می شوند. ممکن اسـت اهداف برنامه ریزیهای مشخصی نداشته باشند و اگر داشته باشند اهمیت لازم را به آنها نمی دهند. این افراد معمولاً به برآورده شدن خواست دیگران اهمیت می دهند که می تواند ناشی از ترس آنها به از دست دادن دوستی ها طرد شدن و... باشد.
تقویت مهارتهای نه گفتن
*مشخص کردن اهداف و برنامه ها گام اول در این راه اسـت. اهداف مشخصی داشته باشید و مسیرهای خود را برای رسیدن به این اهداف معین کنید.
*اعتماد به نفس خود را تقویت کنید.
*نه گفتن را با تمرین در مسائل جزئی تر تکرار کنید.
*به افرادی که قاطعیت دارند و مهارتهای خوبی در این زمینه دقت کنید و ویژگیهای آنها را مورد توجه قرار دهید.
*اطلاعات و آگاهیهای خود را افزایش دهید.
* خود را تقویت کنید و مطمئن باشید که نه گفتن، روابط اجتماعی شما را مختل نخواهد ساخت. در مواردی هم که نه گفتن به مسائل جدی و خطرناکی مربوط می شود، از دست رفتن رابطه به نفع شما خواهد بود. با برقراری روابط سالمتر اجتماعی جایگزینی برای رابطه از دست رفته خواهید داشت.
منبع: نشریه راه کمال، شماره 38