محروم کردن؛ اولین مهارتی اســت که ما به والدین آموزش می‌دهیم. این مهارت بر متوقف کردن بدرفتاریهای شدید متمرکز می‌باشد. محروم کردن تأکید و توجه کلی ما را تغییر نمی‌دهد. ما والدین را تشویق می‌کنیم تا با استفاده از تحسین وتوجه، پاداشها و امتیازها، و تحسین القایی به رفتار مطلوب توجه کنند، و برای رفتار آزارنده‌ای که مایلند کودکانشان آن را ترک کنند بی‌توجهی را مورد استفاده قرار دهند.
با تأکید بر این نکته‌ی بنیادی که والدین باید از تنبیه، مانند محروم کردن، منحصراً برای متوقف کردن رفتار شدید، خطرناک، یا غیرقابل تحمل استفاده کنند رویکردهای مثبت آنها را حفظ کنید. اگر رفتار کودکان با هیچ یک از مقوله‌ها تناسبی ندارد، برای والدین توضیح بدهید که بی‌توجهی مناسبترین و مؤثرترین پاسخ آنهاست.
توصیف مهارت:
محروم کردن به این ترتیب اســت که کودک را چند دقیقه‌ای در یک گوشه یا محیطی یکنواخت و کسل کننده قرار بدهید تا چیزی برای سرگرمی نداشته باشد یا او را تحریک نکند.
توجیه منطقی در مورد محروم کردن:
محققان والدین را آموزش داده‌اند تا محروم کردن را برای رفتارهای مختلفی به کار ببرند. در یک مورد، واهلر (1) (1969) والدین را آموزش داد تا محروم کردن را برای رفتار مخالفت‌جویانه کودک پنج ساله‌شان به کار ببرند. در طرح پژوهشی دیگر، کریستوفرسن (2)، باریش (3)، و کریستوفرسن (1984) والدین را آموزش دادند تا محروم کردن را برای مشکلات رفتاری کلی به کار ببرند. پینکستون (1984) والدین را آموزش داد تا محروم کردن را به طور موفقیت‌آمیزی برای کاهش قشقرقهای پسر شش ساله‌شان به کار ببرند.
چنانچه والدین فهرست فواید زیر را بدانند می‌فهمند که چرا باید محروم کردن را به کار ببرند:
1- هنگامی که کودکان کارهایی انجام می‌دهند که برای خودشان یا دیگران خطرناک اســت، یا به شیوه‌ای رفتار میکنند که مطلقاً نمی‌توانید آن را تحمل کنید، بی‌توجهی یا تحسین القایی ممکن اســت بهترین روش برای خاتمه دادن به این گونه مشکلات نباشد. روش دیگر کاهش این نوع مشکلات رفتاری استفاده از محروم کردن اســت.
2- محروم کردن روش تنبیهی مؤثّرتری اســت که به موجب آن می‌توانید به کودکانتان بیاموزید که چه کارهایی را نباید انجام دهند.
3- محروم کردن باید بلافاصله و کوتاه مدّت باشد. شما می‌توانید رفتار مشکل‌آفرین را متوقف کنید، پیامدی ارائه کنید که کودکانتان را از انجام مجدد آن رفتار منع می‌کند، و تنبیه را بعد از چند دقیقه خاتمه بدهید. خصوصیات مناسب و سریع محروم کردن به شما کمک می‌کند تا در تنبیهاتتان جدی‌تر باشید و به شما امکان می‌دهد تا بعد از آن از شیوه مثبت‌تری استفاده کنید.
4- محروم کردن نسبت به سایر روشهای تنبیه، مخصوصاً تازیانه زدن، انسانی‌تر اســت. هنگامی که محروم کردن را به جای روشهای خشنتر به کار می‌برید شما و کودکانتان به خاطر تنبیه کمتر دچار ناراحتی و آشفتگی هیجانی می‌شوید.
کاربرد محروم کردن
محروم کردن را برای کاهش مشکلات خطرناک و جدی به کار ببرید. هنگامی که والدین رفتار را بسیار مشکل‌آفرین، و خطرناک می‌دانند، یا رفتاری برایشان مطلقاً تحمل‌ناپذیر اســت، محروم کردن میتواند مشکلات را کاهش دهد. رفتارهایی که والدین می‌توانند محروم کردن را در مورد آنها به کار ببرند عبارتند از: جنگ و دعوا، حاضرجوابی کردن، تخریب دارایی و اموال، اطاعت نکردن از دستورات مهم، و ریختن غذا هنگامی که روی میز شام یا ناهار می‌خورند. والدین باید تصمیم بگیرند که با استفاده از محروم کردن باید سعی کنند کدام رفتارها را متوقف کنند.
محروم کردن عبارت اســت از این که کودکان مدتی را در گوشه‌ای یا محیط دیگری بگذرانند که مخصوصاً برای این کار ترتیب داده شده اســت. مکانهای زیادی را می‌توان به عنوان مکانهای مناسب برای محروم کردن آماده نمود. هر جایی که به کودکان فرصت ندهد که خودشان را به کاری مشغول کنند مناسب اســت. والدین باید دقت داشته باشند از مکانهایی برای محروم کردن استفاده نمایند که امکان ندهد کودکانشان از پنجره به بیرون نگاه کنند، تصویرهای روی دیوار را تماشا کنند، یا روی اشیای قابل کنترل بایستند.
همیشه از مکانهای یکنواخت و کسل کننده برای محروم کردن استفاده کنید. در یک مورد والدین دخترشان را مجبور کرده بودند روی چهارپایه‌ای در داخل حمام بنشیند، در مورد دیگر، پدری پسرش را مجبور کرده بود در آپارتمان رو به دیوار بایستد. والدین معمولاً جاهایی را که بلافاصله به نظرشان می‌رسد و کودک در آنجا وسیله‌ای برای سرگرمی نمی‌یابد انتخاب میکنند. با وجود این، هیچ وقت والدین نباید کودکانشان را برای محروم کردن به اتاق خواب بفرستند.
بسیاری از والدین که از اتاق خود کودکان به عنوان مکانی برای محروم کردن استفاده میکنند مرتکب اشتباه می‌شوند. اولین مشکلی که در استفاده از اتاق خواب کودکان برای محروم کردن ایجاد میشود این اســت که اغلب در آن جا چیزهای متعددی مانند اسباب‌بازیها و بازیها، وجود دارد. محروم کردن واقعاً تنبیه نخواهد بود، از این رو، موجب توقف رفتار مشکل‌آفرین نخواهد شد. دومین مشکلی که در استفاده از اتاقهای کودکان برای تنبیه ایجاد میشود این اســت که کودکان اتاق خود را محل مناسبی برای سرگرم شدن می‌دانند. اگر کودکان اتاقهایشان یا سایر محیطهای ناخوشایند را تنبیه کننده بدانند، والدین ممکن اســت در وقت خواب که باید تلاش کنند کودکانشان را به طور خوشایندی به رختخواب بفرستند دچار مشکل می‌شوند.
محروم کردن را تنها در جریان یا بلافاصله بعد از رفتاری که مایلید کاهش یابد به کار ببرید. برای این که محروم کردن از رفتار ویژه‌ای جلوگیری کند، والدین باید در حالی که آن رفتار انجام میشود محروم کردن را مورد استفاده قرار دهند. هرچه فاصله‌ی میان رفتار مشکل‌آفرین و محروم کردن بیشتر باشد، این احتمال که کودک میان محروم کردن و آن رفتار ویژه که برای آن به کار برده شده اســت ارتباطی برقرار نماید کاهش می‌یابد. برای این که محروم کردن بیشترین اثربخشی را داشته باشد، و از رفتار مشکل‌آفرین جلوگیری نماید تا جای ممکن سریع مورد استفاده قرار گیرد.
بعد از این که کودک شروع به بدرفتاری کرد، اولین کار والدین این اســت که با دست محکم او را بگیرند. البته، نباید بیش از اندازه او را فشار بدهند که احیاناً به او آسیب برسانند، امّا باید به اندازه کافی او را محکم بگیرند تا کودک بفهمد که مشکل جدّی و مهمی وجود دارد، و همچنین اگر کودک تلاش کرد دست شما را کنار زده و فرار کند بتوانید او را نگه دارید. محکم گرفتن والدین دو امر مهم را سبب میشود، اول، بدرفتاری متوقف شده اســت. دوّم، والدین توجه کودکانشان را به خود جلب میکنند.
در جریان محروم کردن حداقل توجه را مبذول دارید. بعد از این که والدین دستهای کودکشان را محکم گرفتند، آنها باید اظهارنظر صریح و کوتاهی درباره‌ی رفتار مشکل‌آفرین ارائه کنند. این مرحله به طور واقعی همزمان با گرفتن دستهای کودک انجام میشود. اظهارنظر از لحاظ محتوا باید موجز و مفید، از لحاظ آهنگ جدی و خشن، و آموزنده باشد. برای مثال، خانم بلدسو (4) مشاهده کرد که پسر هفت ساله‌اش خواهرش را می‌زند. او دست پسرش را محکم گرفت، کتک کاری او را متوقف نمود، و گفت، «تو نباید خواهرت را بزنی. چنانچه او را کتک بزنی، محروم خواهی شد». والدین باید دقت داشته باشند، صرف‌نظر از این که چه چیزی می‌گویند، موضوع زدن را بیشتر از این مورد بحث قرار ندهند. هرگونه صحبت اضافی ممکن اســت برای کودک نوعی توجه مثبت محسوب شود و محروم کردن اثرش از بین برود.
مدّت محروم کردن کودکان باید کوتاه باشد. مدّت زمانی که کودکان محروم می‌شوند متفاوت اســت، امّا همیشه باید کوتاه باشد. سه تا پنج دقیقه کافی اســت. هنگامی که مدت محروم کردن بیش از پنج دقیقه باشد، صرف‌نظر از این که محیط محروم کردن هر چقدر هم کسل کننده و اندوهبار باشد، آنها چیزهایی برای سرگرم کردن خودشان پیدا میکنند. برای مثال، بعضی از کودکان روی دیوار نقاشی میکنند، برخی دیگر روی کاغذ دیواری خط کشی و نقطه‌گذاری میکنند، و برخی از کودکان، مخصوصاً آنهایی که آرام باشند، به خواب می‌روند.
مزیّت دیگر کوتاه بودن مدّت محروم کردن این اســت که والدین احتمالاً درگیر کارهای دیگر نمی‌شوند، و فراموش نمی‌کنند که تنبیه را به موقع خاتمه بدهند. با کوتاه کردن مدت محروم کردن، والدین مطمئن می‌شوند که کودکشان که در انزوا قرار داده شده سالم اســت و شیطنت و بازیگوشی ندارد.
گاهی اوقات والدین می‌توانند مدّت محروم کردن را به کودکانشان بگویند. بعد از این که آنها دستهای کودکشان را محکم گرفتند و رفتار مشکل‌آفرین را توصیف نمودند، می‌توانند مدّت محروم کردن را مطرح کنند. برای مثال، آقای دانستون (5) مشاهده کرد که دختر پنج ساله‌اش، شلی (6)، در آشپزخانه روی تعدادی کتاب در وضعیتی نامتعادل ایستاده و سعی می‌کند تکه دیگری از کیک شکلاتی یا کاکائوی روی یخچال بردارد. او قبلاً به دخترش گفته بود که قبل از شام نباید کیک بخورد. پدر با پایین آوردن شلی مسأله محروم کردن را به او گوشزد کرد. همزمان با این که پدر شلی را پایین می‌آورد به طور جدی گفت، «شلی، بالارفتن روی تعدادی کتاب بسیار خطرناک اســت. همچنین، می‌دانی که تا امشب بعد شام نباید کیک بخوری. به خاطر این که کاری که انجام داده‌ای خطرناک اســت و اجازه انجام آن را نداشته‌ای، به مدت چهاردقیقه محروم می‌شوی». سپس او دخترش را روی یک صندلی آشپزخانه رو به دیوار کرد.
هنگامی که مدّت محروم کردن به پایان می‌رسد، والدین باید به کودکانشان بگویند که وقت تمام شده و آنها می‌توانند برگردند و فعالیت مناسبی را شروع کنند. خیلی مهم اســت که والدین مدّت زمانی را که کودکانشان در محرومیت به سر می‌برند پیگیری کنند و به موقع آنها را آزاد کنند. برخی از والدین استفاده از ساعت وقت نگهدار آشپزخانه را مفید می‌دانند به خاطر این که به آنها کمک می‌کند تا پایان وقت محروم کردن را دقیقاً مشخص نمایند. آنها با شروع محروم کردن ساعت وقت نگهدار را به کار می‌اندازند و هنگامی که زنگ به صدا درمی‌آید به کودکشان می‌گویند که مدّت محروم کردن تمام شده اســت. صرف‌نظر از این که والدین زمان را چگونه مشخص کنند، بیان این که محروم کردن به پایان رسیده اســت باید کوتاه باشد، برای مثال، خانم بلیک (7) به پسرش، میکی (8) گفت، سه دقیقه محرومیت تو به پایان رسیده، و می‌توانی بیرون بیایی و مجدداً بازی کنی».
گاهی اوقات مدتی طول می‌کشد تا کودک در محیط محروم کردن آرام بگیرد. برخی از کودکان، فریاد می‌زنند، شکایت میکنند، نق نق میکنند، یا دیواری را که رو به آن هستند سوراخ میکنند. در صورت چنین اتفاقی، والدین باید توضیح بدهند که وقتشان تا زمانی که آرام نگیرند شروع نمی‌شود.
والدین نباید در حین محروم کردن هیچ صحبتی بکنند. در برخی موارد، کودکان قبل از این که زمان محرومیت به پایان برسد جایی را که برایشان در نظر گرفته شده ترک میکنند. والدین باید به آرامی آنها را نگهدارند و مجدداً کودک را به آن محیط برگردانند. هنگامی که کودک از مکان محرومیت برمی‌گردد، والدین باید بگویند، «وقت شما از هنگامی شروع میشود که بنشینید (یا بایستید) و آرام باشید». آنها نباید هیچ صحبت دیگری بکنند.
کودکان را به خاطر اولین رفتار مطلوب بعد از محروم کردن تحسین کنید. محروم کردن هنگامی بیشترین تأثیر را دارد که والدین رفتاری را که مایلند همیشه انجام شود تحسین نمایند. با کاربرد تحسین بعد از محروم کردن، والدین به کودکانشان نشان می‌دهند که چطور می‌توانند با انجام رفتار مناسب جلب توجه نمایند. هنگامی که والدین مهارتهای مثبت‌شان را همراه با محروم کردن استفاده نمی‌کنند، آنها اغلب بدرفتاری را به کودکانشان آموزش می‌دهند. تنها توجهی را که کودکان دریافت میکنند، محروم کردن به خاطر رفتار نامطلوبشان می‌باشد.
والدین می‌توانند بعد از محروم کردن با توضیح این مسأله که چرا کودکشان محروم شده اســت و سپس تحسین رفتار مطلوبی که بلافاصله بعد از آن صورت می‌گیرد رفتار مناسب را آموزش بدهند. برای مثال، هنگامی که پنج دقیقه محرومیت جو (9) تمام شد، پدرش به او گفت، «جو، وقت محرومیت تو به پایان رسید. می‌خواهم خاطرنشان کنم که به این دلیل تو را محروم کردم که وقتی برای بار دوم به تو گفتم با سگ بازی نکن و برو بخواب سر من داد و فریاد کشیدی. دوست دارم یک بار که وقت خواب را به تو گوشزد می‌کنم بدون این که حاضر جوابی کنی یا سروصدا راه بیندازی برای خواب آماده شوی. حالا، وقت خواب اســت، برو بخواب». جو گفت، «بسیار خوب، و به اتاق خواب رفت تا خود را برای خوابیدن آماده کند». پدرش به دنبال جو رفت و هنگامی که او به در اتاق خواب رسید به او گفت، «جو، بدون بحث برای خوابیدن آماده شدی؛ این مسأله مهم اســت. مواقعی را که ما با همدیگر همکاری می‌کنیم دوست دارم».
هنگامی که والدین محروم کردن را به کار می‌برند نباید به خاطر بدرفتاری توجه زیادی به کودک بکنند. برخی اشتباهاً به خاطر استفاده از محروم کردن عذرخواهی میکنند. آنها چیزهایی می‌گویند مانند، «متأسفم که این کار را در مورد شما انجام می‌دهم، عزیزم یا دلبرم، امّا می‌ترسم تو را در وضعیت محروم کردن قرار بدهم،» یا «می‌دانی که محروم کردن را دوست نداری، امّا تنها مدت کوتاهی در این وضعیت قرار می‌گیری». این نوع اظهارات ممکن اســت باعث شود که کودکان همراه با محروم کردن تجربیات مثبتی را تجربه کنند و این بدرفتاری متوقف نخواهد شد.
نکته‌های اصلی که باید درباره محروم کردن خاطرنشان شود:
1- محروم کردن را برای کاهش مشکلات خطرناک و جدی به کار ببرید.
2- همیشه از مکانهای یکنواخت و کسل کننده برای محروم کردن استفاده کنید.
3- محروم کردن را تنها در جریان یا بلافاصله بعد از رفتاری که مایلید کاهش یابد به کار ببرید.
4- در جریان محروم کردن حداقل توجه را مبذول دارید.
5- مدّت محروم کردن کودکان باید کوتاه باشد.
6- کودکان را برای اولین کار خوبی که پس از محروم شدن انجام دادند تشویق کنید.
پی‌نوشت‌ها:
1. Wahler.
2. Christophersen
3. Barrish.
4. Ms. Bledsoe
5. Mr. Dunston.
6. Shelly.
7. Ms. Blake.
8. Mickey.
9. Joe.
منبع مقاله : اف. دانگل، ریچارد، ا. پولستر، ریچارد؛ (1387)، آموزش مهارتهای کنترل کودک، مشهد: به نشر، چاپ سوم