چکیده:
جریان‌های تکفیری همواره مورد طرد اکثریت جامعه اسلامی بوده اند، (1) اما چرخه‌های ظهور و افولشان، نیاز به تلاش مستمر علمای اسلام جهت آگاهی بخشی به جامعه، برای مقابله با آنها در هر دوره را، گوش زد می‌کند؛ در این باره نباید از نظر دور داشت که تکفیری‌ها آبشخوری نظری دارند که کانون اصلی بروزات دیروز، امروز و فردای آن‌هاست، از این رو دغدغه اصلی، مقابله با تفکر تکفیری خواهد بود.
از سوی دیگر، آینده‌‌پژوهی به عنوان دانش اقدام اجتماعی، علمی مستقل است، اما به مثابه فعالیتی میان رشته‌ای و حتی فرارشته ای، در جایگاه معرفت مضاف و کاربردی با همراهی علوم دیگر، میتواند ابزاری قدرتمند برای تحلیل و دادن راهکارهایی برای مسائل علوم انسانی و اجتماعی باشد.
در این مقاله تلاش شده است تا از روش سناریو- به عنوان یکی از ابزارهای مهم آینده‌‌پژوهی- به منظور تحلیل مسئله تفکر تکفیری و اقدام مقابل آن، سود جست.
تحلیل مسئله جریان‌های تکفیری نشان از آن دارد که عدم قطعیت‌های اصلی پیش روی ما، شیوع اندیشه تکفیری و بازتاب رسانه‌ای آن‌هاست و به تعبیری، این دو مؤلفه- با فرض استقلال- می‌توانند ضمن ترسیم فضای چهارگانه سناریوهای مسئله، حالت‌های گوناگون مقابله جهان اسلام با جریان‌های تکفیری را مشخص سازند.
سناریوها در این جا با توصیف ابهامات موجود پیش روی تصمیم گیران و اهل معرفت و سیاست در مواجهه با جریان‌های تکفیری و آینده آنها، ضمن ترسیم فضای احتمالات بدیل مسئله، راهکارهایی برای مقابله با اقدامات تکفیری‌ها پیشنهاد می‌دهند.
مهم ترین نکته آن است که این سناریوها با کاربست روابط منطقی میان اجزای خود و نیز به مدد تصویر کلانی که از موضوع می‌دهند، قدرت اقناعی بالایی برای ایجاد وفاق و هم دلی میان فرق اسلامی و علما جهت اقدام علیه جریان‌های تکفیری، به دست می‌دهند.
1. مقدمه
در میان دریای عمیق و زلال اندیشه و تمدن اسلامی جریان‌های تکفیری جز کفی گذرا بر سطح آب چیزی نبوده و نیستند، اما تکرار پیوسته آنها در طول تاریخ و حیاتشان با چرخه‌های ظهور و افول، نشان از نیاز به بازنگری‌های عمیق و عزم جزم، میان متفکران و فرهیختگان و علمای هر دوره، برای مقابله و تدارک راه‌های برون رفت از آن دارد.
راهکارهای گفته شده الزاماً منتج از بررسی و پیش بینی دقیق رفتارهای بنیادی تکفیری‌هاست همان طور که در ادامه مقاله خواهد آمد باید اعتراف کنیم مبتنی بر قراردادهای وضع شده درون این گروه‌هاست.
این قراردادها با پوشاندن کسوتی ظاهری از شریعت و تعقل، در جایگاه اصول و باورها نشسته‌اند (2) و آبشخور اصلی ادامه حیات تکفیری‌ها و نحوه تعاملشان با جهان پیرامون شده اند.
از همین منظر، مسئله اصلی پژوهش حاضر دادن روش شناسی مناسب برای شناسایی و مواجهه با رفتارهای آینده‌ی تکفیری‌هاست.
ایده اصلی مقاله براین اساس است که رفتار- میان مدت و طولانی مدت- تکفیری‌ها به نحوی ریشه در افکار (3) آنها دارد و قدرت پیش بینی ما از همین جا خواهد بود.
متدولوژی مناسب این کار، باید بتواند فضای تصمیم گیری را برای بازی گران اصلی، مقابلِ تکفیریان شفاف سازد.
باور نگارنده و مقاله حاضر بر آن است که همه فرق اسلامی، در وهله اول علمای ایشان و در درجه‌ی دوم همه مسلمانان و در نهایت همه فرهیختگان جهان بازی گران جبهه مقابل تکفیر هستند. آینده‌‌پژوهی، ابزار مناسبی را برای رسیدن به این مقصد در اختیار ما قرار می‌دهد.
حاصل آن که موضوع محوری تحقیق حاضر، آینده‌نگاری افکار تکفیری و گونه‌ها/ سناریوهای ممکن پیش روى آنها برای مواجهه و برقراری ارتباط با جهان است.
2. روش شناسی تحقیق
مقابله با جریان‌های تکفیری نیازمند شناخت دقیق رفتار آنها و محرک‌ها و مبانی ادعایی بوده؛ نقشه راه، راهبردها و راهکارهای خاص خود را می‌طلبد و هرگز نمی‌توان بدون برنامه‌ریزی در این باره گام برداشت. روش مناسب برای تحقیق حاضر باید به بررسی و ارزیابی اقدامات علیه جریان تکفیر بپردازد و ناظر به راهکارهای عملی و اجرایی، با توجه به امکانات و ظرفیت‌های موجود باشد.
به عنوان روشی مناسب برای تحقیق حاضر، نیازمند روش و چارچوب عامی هستیم که بتواند روشن کننده و پاسخ گوی موارد ذیل- که متناظر با اهداف فرعی تحقیق طرح شده اند- باشد:
1. چگونه می‌توان به نحوی مناسب، رفتار آتی جریان‌های تکفیری را حدس زده و برای مقابله با آن تصمیم گرفت؟
2. عوامل مهم تأثیرگذار درباره‌ی رفتار جریان‌های تکفیری کدام است و چگونه قابل شناسایی می‌باشند؟
3. بازیگران اصلی در بحث جریان‌های تکفیری (له و علیه) چه کسانی هستند؟
4. رخ دادهای مهم ممکن الوقوع در رفتار جریان‌های تکفیری کدام اند؟
5. روابط علی و یا منطقی میان موارد گفته شده چگونه به دست می‌آید؟
6. چگونه راه حل مطلوب را استخراج و عملی کرد؟
7. چگونه می‌توان درباره این راه حل‌ها به اجماع و توافق دست یافت؟
8. روش سناریو پردازی آینده‌‌پژوهی، موارد گفته شده را به نحو مطلوبی پوشش می‌دهد.
2-1. معرفی اجمالی آینده‌‌پژوهی و روش سناریو
در این جا لازم است به منظور آشنایی اجمالی با آینده‌‌پژوهی، تعریف اولیه‌ای از آن بیان کرد:
آینده‌‌پژوهی (Futures Studies ) مجموع فعالیت‌هایی است که با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگوها، و عوامل تغییر یا ثبات، به تجسم آینده‌های بالقوه و برنامه‌ریزی آنها با در نظر گرفتن عدم قطعیت‌های جهان معاصر می‌پردازد. آینده‌‌پژوهی بیان می‌کندکه چگونه از واقعیت‌های متغیر امروز، فردا ایجاد خواهد شد؛ به عبارتی وظیفه او شناخت فردا است، مستقل از آن که چگونه از آن بهره‌برداری شود. در حال حاضر و بنابر روش شایع، نتایج آینده‌‌پژوهی بیشتر در قالب سناریو مطرح می‌شوند. (4)
2-2. معرفی سناریو و سناریو پردازی
در یک تعیف جامع، طراحی سناریو فرایندی است از موقعیت یابی و ترسیم چندین محیط آینده‌ی بدیل به گونه‌ای آگاهانه، باور کردنی و قابل تصور که از طریق آن بتوان تصمیم‌های مربوط به آینده را در پیش گرفت. این فرایند به منظور تغییر تفکر جاری، بهبود تصمیم سازی، توسعه‌ی یادگیری فردی و سازمانی و بهبود عملکرد صورت می‌گیرد.
سناریو نویسی مبتنی بر استفاده از روش‌های گوناگون تحقیق و تحلیل، در تکمیل مقدمات و داده‌های خود است و علاوه بر آن که بر نظریه‌ها استوار میشود، خود نیز قدرت نظریه پردازی دارد.
سناریو ابزاری جهت درک دوباره محیط‌های آینده‌های بدیل می‌باشد. باید توجه کرد که سناریو، پیش بینی یا پیش گویی نیست، بلکه براساس تحلیل تغییرات نیروهای محرک، به تصمیم گیرندگان در راستای تصور و مدیریت آینده، یاری می‌بخشد. امروزه با استفاده از سناریوها می‌توانیم درک بهتری از پیچیدگی محیط‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و... داشته باشیم. هم چنین ضروری است که سناریوپردازی را- نیز همچون هر فعالیت آینده پژوهانه دیگر- به صورت فرآیندی مستمر ببینیم. (تصویر 0)
توضیح شکل
تصویر0- درک فرآیندی از سناریونگاری
2-2-1. بررسی اجمالی گام‌های سناریو پردازی براساس رویکرد شوآرتز
در حال حاضر روش‌های گوناگونی برای تدوین سناریو وجود دارد، اما می‌توان ادعا کرد که رویکرد پیتر شوآرتز در این باره، علاوه بر داشتن نوعی جامعیت، مشتمل بر جوهره عام همه انواع سناریو پردازی بوده و مقبولیتی عام یافته است؛ در نتیجه بیشتر تحقیقات سناریونویسی، براساس آن منتشر می‌شوند، از این رو به صورت اجمالی به گام‌های این روش اشاره می‌کنیم: (5)
گام 1. شناسایی موضوع
این گام بر اهمیت تدوین بیانی روشن و جامع، از مشکل یا مسئله تأکید دارد.
در بیستر موارد، با طرح مهم ترین پرسش پیش رو که ناظر به تصمیم است، صورت می‌گیرد.
به عنوان مثال در تحقیق حاضر این پرسش مطرح شده است که: الگو و روش مناسب برای استخراج و انتخاب راهکار مقابله با جریان‌های تکفیری چیست؟ رهیافت مناسب برای مقابله با جریان‌های تکفیری کدام است؟ و آیا این رهیافت مورد توافق فرق اسلامی خواهد بود؟
گام 2. شناسایی عوامل کلیدی
در این گام، فهرست مهم ترین عوامل مؤثر در تصمیمات تعیین میشود؛ این کار بیشتر از طریق مراجعه به خبرگان و یا تحلیل‌های وسیع داده کاوی و مطالعه ادبیات موضوع صورت می‌گیرد.
به عنوان مثال در تحقیق درباره‌ی جریان‌های تکفیری، به عوامل کلیدی ذیل دست یافته ایم: (6)
گفتمان‌ها، رسانه‌های رسمی، علما، شکل گیری گفتمان در فضای غیررسمی (رسانه‌های فضای مجازی و غیره)، فضای ارعاب، مباحث اعتقادی، تسلیحات نظامی، حمایت مالی، ساختارهای قدرت منطقه دسترسی اطلاعاتی و....
گام 3. شناسایی نیروهای محرک یا پیشران‌ها
نیروهای پیشران تغییرات، نیروهای بنیادینی هستند که زمنیه تحقیق الگوهای روی دادها را مهیا می‌کنند. به بیان روشن تر، این نیروهای پیشران هستند که باعث می‌شوند اتفاقات مختلفی روی دهند. این موارد اغلب از سنخ رخ داد و امر واقع ممکن‌اند و شناسایی آنها مستلزم پایش، استخراج و تحلیل روندهاست.
در تحقیق حاضر، نیروهای پیشران مهم به دست آمده عبارتند از:
O به توافق نرسیدن نخبگان فرقه‌های اسلامی برای مقابله با جریان‌های تکفیری؛
O ادامه حمایت مادی و رسانه‌ای برخی ساختارهای قدرت در منطقه از تکفیری‌ها؛
O حمایت غرب و رسانه‌های عمومی از تکفیری‌ها؛
O حمایت مالی، تسلیحاتی و اطلاعاتی غرب از گروههای تکفیری؛
O بازخورد مشوق درباره‌ی فضای ارعاب ایجاد شده به وسیله‌ی گروههای تکفیری برای ایشان؛
O اتحاد گروههای تکفیری؛
O ایجاد کانال‌ها و بسترهای ارتباط فیزیکی (خطوط پشتیبان) میان گروههای تکفیری؛
O و....
نکته و اشاره: گونه شناسی خاصی از رخ دادها: شگفتی سازها
برخی از اقسام رخ دادهای ممکن، احتمال وقوع کمی دارند، اما درصورت حادث شدن، منجر به تغییرات گسترده و بعضاً غیرقابل کنترل خواهند شد. این سنخ از رخ دادها را با عنوان «شگفتی ساز» (7) می‌شناسیم که تحلیل آنها نیازمند سناریوهایی جداگانه است.
درباره‌ی مسئله تکفیری‌ها، شاید مطالعه تأثیرات گسترش احتمالی گروههای تکفیری به شمال آفریقا و یا ترکیه و همچنین احتمال حمله نظامی / انتحاری و عملیات تروریستی آنها در مکه مکرمه و مدینه منوره یا در ایران اتفاقاتی از این سنخ خواهند بود، که خارج از بحث مقاله می‌باشند.
گام 4. رتبه‌بندی عوامل کلیدی و نیروهای محرک
در این مرحله، طراحان سناریو تلاش می‌کنند تا عوامل کلیدی و نیروهای محرک را از نظر میزان اهمیت و توانایی بالقوه آنها برای تأثیر بر موضوع / مسئله رتبه‌بندی کنند.اغلب این کار به منظور طبقه بندی: 1. میزان عدم اطمینان؛ 2. تأثیر بالقوه آنها، صورت می‌پذیرد تا از این طریق موارد محدودی که بیشترین اهمیت و بالاترین عدم قطعیت را دارند، تعیین شود.
شناسایی عوامل کلیدی، نیروهای محرک و رتبه‌بندی این موارد، همگی هدف اصلی در نظریه پردازی هستند.
به منظور رتبه‌بندی و تعیین اهمیت و عدم قطعیت یا موارد دیگری، چون: تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل فهرست شده، بعضا از روش‌هایی مانند: تهیه پرسش نامه و نظرسنجی یا تحلیل دادهای و مبتنی بر وب و یا تحلیل تأثیر متقابل (CIA) بهره می‌برند.
گام 5. ایجاد فضای منطقی برای سناریو (ها)
در تحقیقات امروز، نتیجه‌ی رتبه‌بندی بیشتر بر روی دو محور قرار داده میشود که سناریوهای نهایی براساس آنها شکل می‌گیرند. هدف این مرحله شناسایی متغیرهایی است که ممکن است مفاهیم جدیدی را بیافرینند یا به چالش بگیرند و نیز تفکر، پیرامون مسیرهای بالقوه‌ی اقدام، با توجه به موضوع منتخب اولیه، تا نهایتاً این روابط در مرحله‌ی بعد هنگامی که سناریو نوشته میشود، توصیف شوند.
در سناریوهایی که تحقیق حاضر به دست آورده است، دو عامل کلیدی که واجد شاخص‌های گفته شده، باشند، عبارتند از:
1. توافق فرق اسلامی (وحدت) درباره‌ی مسئله تکفیری‌ها؛
2. آگاهی و تعهد رسانه‌های عمومی.
گام 6. پربار کردن و تدوین جزئیات سناریو
در این مرحله فرآیند نوشتن نهایی سناریوها آغاز میشود.
این گام ناظر به ادبیات، هنر، قدرت ادراکی و بیان شیوای سناریونگار است. توسعه‌ی جزئیات سناریو، روابط میان متغیرهای کلیدی موجود در داستان را پرداخت می‌کند و بعضاً در برخی رویکردها، حدسیات مبتنی بر احتمال پذیری سناریو را مطرح می‌سازد.
در این جا بعضا از روش «اگر. آن گاه.» استفاده میشود. هر سناریو، هنگامی که با جزئیات کامل تدوین شد، زمینه اندیشه پیرامون آینده را فراهم می‌کند. مهم است که سناریوهای تدوین شده، فاقد جهت دهی، و ایجاد توهم در انتخاب و تأکید بر یکی و نادیده گرفتن موارد دیگر باشند؛ به عبارت دیگر همه سناریوها باید با هم دیده شوند، چون فضای سناریو، به هم پیوسته و با احتمال و قابلیت گذار از یک سناریو (محیط / ربع) به دیگران است.
در تحقیق حاضر به چهار سناریو با عناوین ذیل دست یافته ایم که طرح کلی آنها در ادامه خواهد آمد:
1. سناریو «نهروان» (جنگ نهروان)؛
2. سناریو «افغانستانی دیگر»؛
3. سناریو «11 سپتامبر»؛
4. سناریو «نسل کشی».
گام 7.شناسایی پیامدها
در این گام سناریوها بازبینی و ارزیابی و بعضا با مدل سازی (8) (هرچند به صورت آزمایش ذهنی) اجرا می‌شوند، تا سنجشی از آنها صورت گیرد و به ویژه پیشنهاداتی برای تصمیمات و اقدام مطرح شود.
گام 8. شناسایی شاخص‌ها
گام نهایی گزینش «شاخص‌های راهبردی» است که رویدادهای واقعی را که ممکن است بنابر، آنچه در سناریو آمده است، پدید آید؛ مشخص می‌کنند. شاخص‌ها به طراحان و تصمیم گیران کمک می‌کنند تا مسیر روی دادهای در شرف وقوع را پایش کرده و چگونگی تأثیر آنها بر مسئله را مشخص کنند. به بیان ساده تر، شاخص‌ها برای ما مشخص می‌سازند که به طور تقریبی در کجای فضای سناریو قرار داریم و به کدام سمت حرکت می‌کنیم.
2-3. چرا روش سناریو مبتنی بر آینده‌‌پژوهی میتواند ابزار مناسبی برای پژوهش حاضر باشند؟
(جمع‌بندی از مباحث متدولوژی تحقیق)
در تبیین مناسب بودن ابزار سناریوهای برخاسته از آینده‌‌پژوهی برای تحقیق حاضر درباره‌ی جریان‌های تکفیری، می‌توان به برخی نکات اشاره داشت:
این تحقیق متکفل بررسی «راه‌های برون رفت از فتنه تکفیر و ترسیم جامعه‌ای آرمانی» است که به خوبی در متدولوژی سناریوهای آینده‌‌پژوهی نمود دارد؛
این تحقیق و روش شناسی- به ویژه به دلیل دادن تصویر کلان مناسب- شمولیت لازم و قدرت اقناعی برای ایجاد توافق میان مسلمانان و فرهیختگان دباره‌ی موضع گیری علیه جریان‌های تکفیری را دارد؛
بررسی آینده پژوهانه سناریوها منجر به دادن راهکار جهت مقابله با رشد، گسترش، تأثیرگذاری تخریبی، وهن اسلام و... از سوی گروههای تکفیری خواهد شد.
هم چنین روش شناسی مذکور، به خوبی موارد ذیل را پوشش می‌دهد:
O دعوت به صلح و دوستی و برادری و تعامل میان مذاهب بر اساس حکمت، موعظه و جدال احسن؛
O تلاش برای هوشیار کردن مسلمانان درباره‌ی ماهیت زشت جریان‌های تکفیری؛
O تلاش به منظور ایجاد صف واحد و گسترش زمینه‌های هم گرایی مسلمانان برای مقابله با تکفیر؛
O تلاش برای شناساندن توطئه‌ها و نیرنگ‌های جهان غرب در سایه حمایت از جریان‌های تکفیری.
ضمن آن که مقدمات روش سناریو، با تحلیل روندهای خود، به «تبیین پیشینه، کارنامه و عمل کرد سیاه جریان‌های تکفیری در جهان اسلام»، «نقد و بررسی پیامدهای سیاسی- اجتماعی جریان‌های تکفیری و هم گرایی آنها با دشمنان اسلام» و... می‌پردازد و به تعبیری روی کردی جامع و مانع خواهد بود.
1. تحلیل مسئله جریان‌های تکفیری و استخراج آبشخور اصلی آنها
جریان‌های تکفیری ضمن تحریف چهره اصیل اسلام وگردش از اصول توحید و تفسیر حقیقی قرآن و سنت یا انحرافاتی دست به گریبان شده‌اند که حاصل آن، تضعیف امت اسلامی، تخریب میرات و به خطر انداختن جان مسلمانان و نهایتاً وهن این دیـن الهی بوده است.
جریان‌های تکفیری و اندیشه آن در طول تاریخ- در گفتمان همه جوامع- تنیده و بافته شده، به نحوی که کلیت آن جدید نیست، (9) اگرچه در هر دوره‌ای اشکال جدیدی یافته یر لباس دیگری پوشیده است. (10)
اکنون پرسش اساسی آن است که: آینده چگونه است؟
تدقیق در مسئله نشان می‌دهد آنچه منشاء اثر این جریان‌های افراطی در آینده- به ویژه میان مدت و طولانی مدت- می‌باشد، عبارتست از:
تفکرات و مبانی اندیشه آنها، و چگونگی تعاملشان با محیط پیرامون.
از دیگر سو، بازیگران اصلی صحنه مقابله با جریان‌های تکفیری، نه تنها همه فرق اسلامی، در وهله اول علمای ایشان و درثانی همه مسلمانان، بلکه همه فرهیختگان جهان هستند که تجلی اصلی واکنش شان در رسانه‌های عمومی خواهد بود. (11)
هم چنین می‌توانیم به دو پارادایم اصلی حاضر در اندیشه فرهیختگان اجتماعی اشاره کنیم: رویکرد گفتمان و رویکرد جنگ.
روندهای اصلی که در موضوع قابل رصد هستند عبارتند از:
گسترش اسلام، اقبال به اسلام، گفتمان فطرت گرایی، تقریب، گفت گوی ادیان، توسعه توجه به دغدغه‌های اندیشه گانی: فلسفی/ کلامی و.... ؛
گفتمان نقادی در غرب؛
اسلام ستیزی، اسلام هراسی؛
بسط و هژمونی رسانه‌های جمعی در سطح جهان؛
اقتصاد جنگ، بازار اسلحه؛
امنیت انرژی؛
همکاری‌های اقتصادی و منطقه‌ای در خاورمیانه؛
و....
اشاره‌ای به اهمیت و جایگاه رسانه‌ها و توان آنها
به ویژه در مواجهه و واکنش به:
کارنامه‌ی جریان‌های تکفیری در رشد و گسترش با ارعاب شمشیر، هدم آثار اسلامی در مکه مکرمه، مدینه منوره، عراق و دیگر ممالک اسلامی؛
آمار منتشره درباره‌ی کشتار و جنایت جریان‌های تفکیری.
مردم منطقه خاورمیانه و کشورهای اسلامی و عرب یمی خواهند طرحی نو در اندازند و بدین منظور سه الگوی متفاوت و تاحدی رقیب وجود دارد:
1. الگوی حکومت اسلامی/ جمهوری اسلامی ایران/ امام خمینی (ره)/ که به دلیل نبود شخصیت کاریزما و بزرگی نظیر حضرت امام، این الگو تقریبا و در حال حاضر غیرقابل دسترس است؛
2. ملی گرایی مصر؛
3. الگوی جنبش‌های دموکراتیک. (12)
حال آن که جنبش‌های تکفیری تلاش می‌کنند تا- به دروغ- خود را نسخه بدل‌هایی از 1 و 2 نشان دهند.
در این جا اهمیت جنبش‌های مدنی و دموکراتیک غیر قابل انکار است.
مهم ترین راهکارها برای مقابله عبارتند از:
1. شفاف سازی تمایز جریان‌های تکفیری با الگوهای یاد شده؛
2. استفاده از ظرفیت‌های دموکراتیکی؛
3. ترکیب اندیشه‌های ناب ملی و اسلامی با اصول درست منتخبی از کلیت دموکراسی و متناسب با فضای بومی،
(این موارد در مسیرهای موجود در فضای سناریوها درج شده اند؛ ن.ک: تصویر 2- مقاله)
از جمله روندهای مهم دیگر هم چنین بایستی به این موارد اشاره داشت:
مخالفت‌های جنبش‌های حقوقی (به ویژه اقلیت‌ها و نقد مباحث اباحه‌ی خون، آبرو و اموال مسلمانان) و محیط زیستی و فرهنگی (تخریب ابنیه و میراث معنوی)؛
خرید سلاح و توجیه آن؛
احتمال تکرار تجربه‌هایی 11 سپتامبر و طالبان.
از مجموعه پایش‌های گفته شده- چنانچه خواهیم دید- می‌توان استفاده کرد برای:
1. پیش بینی رفتارهای احتمالی طرفین؛
2. استخراج نشانک‌ها؛
3. طراحی اقدام‌ها؛
4. ترسیم آینده‌های بدیل و ممکن؛
5. تعیین فضای ابهام‌ها و ترسیم منطقی آنها در یک فضای کنش گرانه برای تصمیم گیری.
برای تحلیل دقیق چیستی تکفیر و استخراج عوامل مؤثر در آینده آن، نیازمند روشی ساختارمند هستیم که امکان تلفیق در رویکرد سناریونگاری را به خوبی دارا باشد.
همان گونه که در بحث گام تعیین مسئله و عوامل کلیدی اشاره شد، روش مکمل «تحلیل، لایه‌ای علت‌ها« (CLA) در این جا برگزیده شده است.
در این باره انتخاب‌های دیگری از جمله «تحلیل پارادایمی»، «تحلیل گفتمانی» و یا «پنجره اوورتون» نیز متصور و رایج اند، اما انتخاب روش CLA توجیهات و ترجیحاتی دارد، از جمله این که:
اولاً به باور نگارنده، جریان‌های تکفیری (13) به هیچ وجه از سنخ باور محکم و عقلانی (14) نیستند، از این رو قابلیت ایجاد پارادایم را ندارند و نمی‌توانند گفتمانی پایدار را شکل دهند؛ (15)
ثانیاً جامعه اسلامی هشیاری لازم برای مقابله با این جریان‌ها را دارد. (16)
2.3. اجمالی از روش تحلیل لایه‌ای علت‌ها (CLA)
این روش از جمله رویکردهای نو در آینده‌‌پژوهی است که به وسیله‌ی سهیل عنایت و دیگران براساس اندیشیدن در سطوح مختلف چهارگانه موضوع / مسئله، یعنی:
«1. سطح رخ دادها / امور واقع و عینی؛ 2. سطح ساختارهای اجتماعی / نظام‌ها؛ 3. سطح گفتمان‌ها؛ 4. سطح اسطوره‌ها و کهن الگوها» شکل گرفته است.
توضیح تفصیلی جزئیات روش، خارج از بحث مقاله حاضر است، علاقه مندان می‌توانند به منابع مقاله مراجعه کنند. در این جا صرفاً به نتیجه تحلیل صورت گرفته براساس این روش در موضوع جریان‌های تکفیری اشاره می‌کنیم.
3-1. نتیجه تحلیل لایه‌ای علت‌ها در مسئله جریان‌های تکفیری
فهرستی از عوامل کلیدی دخیل در موضوع، در گام 2 سناریو عنوان شد؛ در این جا به عنوان خروجی و ضمن تکمیل مبحث رتبه‌بندی عوامل، با روش تحلیل لایه ای، لازم به ذکر است که:
در لایه‌های سطحی: (17) خشونت تصویر شده در رسانه‌ها قرار دارد، که نتیجه آن اهمیت یافتن رسانه و ارتباط با جهان در تحلیل رفتارشناختی جریان‌های تکفیری است. و در لایه‌های پائین/ عمیق تر، تفکر تکفیری و جذابیت آن، عنصر اصلی حیات شان بوده و هست و رفتارهای آینده آنها را تعیین می‌کند.
3-1. تعیین دو مؤلفه اصلی نقد تفکر تکفیری (1) و رسانه (2) به عنوان عدم قطعیت‌های بنیادین مسئله و ترسیم فضای سناریو
در این بخش با انتخاب دو مؤلفه کلیدی اشاره شده، به عنوان دو محـــور اولیه پیشنهادی، به فضای سـناریو دست می‌یابیم. (تصویر 1).
توضیح شکل
تصویر 1- فضای اولیه و محورهای سناریو
در این جا، مؤلفه/ عامل کلیدی رسانه‌ها (با دو جهت تعهد و آگاهی بخشی یا ژورنالیسم و جلب توجه) به عنوان محور عمودی.
و نقد تفکر تکفیری- یعنی عزم به مقابله با آن و توافق نخبگان و فرق اسلامی (تنویر افکار و ایجاد جذابیت یا قدرت اقناعی یا عدم آن) به عنوان محور افقی در نظر گرفته شده اند.
لازم به اشاره است که جهت‌ها/ محورها/ پارامترهای فضای سناریو... براساس بازی گران و توان آنها در جلب توجه رسانه‌ها و افکار عمومی: فرق اسلامی، تکفیری‌ها- و به نوعی استفاده از نظریه بازی‌ها و مدل سازی برای طراحی سناریو- نیز قابل ترسیم است.
3. طرح کلی سناریوها
به منظور کوتاه کردن حجم مقاله از بیان جزئیات سناریوها پرهیز میشود و صرفاً به طرح کلی هریک از سناریوهایِ چهارگانه‌ی متصور در فضای ترسیم شده، خواهیم پرداخت.
توضیح شکل
تصویر 1- فضای سناریو تحلیل راهکارهای مقابله با جریان‌های تکفیری.
3-1 سناریو «نسل کشی»
سناریو نسل کشی- شاید به تعبیری سناریو بدبینانه- فضای ابهام و عدم قطعیت ما باشد و مربوط به شرایطی است که غفلت از مقابله با جریان‌های تکفیری، هم در حوزه رسانه‌ها و هم فرق اسلامی، فضای کافی را برای تکثیر تفکر تکفیری و افزایش قدرت آنها فراهم کرده است.
علمای فرق اسلامی نتوانسته‌اند با وجودِ فرمان الهی و سنت نبوی، به وحدت کلمه دست یابند و هیچ هم دلی و توافقی برای اقدام مؤثر علیه جریان‌های تکفیری وجود ندارد.
هم چنین رسانه‌های عمومی و فضای مجازی نتوانسته‌اند وظیفه خود را در آگاهی بخشی درباره‌ی این جریان‌ها انجام دهند. در نتیجه گروههای تکفیری توانسته‌اند تا حد زیادی حمایت‌های مادی، مالی، تسلیحاتی و اطلاعاتی را از ساختارهای ارتجاعی قدرت منطقه‌ای و برخی دولت‌های غربی یا شبکه‌های تروریستی دریافت کنند.
از سوی دیگر تکفیری‌ها توانسته‌اند به نحوی با دستاویز قراردادن مسائلی چون: بحث توسل از منظر مذاهب اسلامی، طلب شفاعت، تبرک، مشروعیت بزرگ داشت موالید و مراثی، مسئله قبور، دعا و نیز ترسیم چهره نامناسب از مدیریت و سیاست اسلامی موجود در کشورهایی نظیر ایران و سوریه و لبنان و... فضای امنیت رسانه‌ای و فکری مناسبی برای خود تدارک ببینند.
با رصد و پایش مستمر نشان گرهای موضوع، باید در صورت نزدیک شدن به این سناریو، به سرعت از طریق مسیرهای 1 و 2 مندرج در فضای سناریو، به سمت حالت مطلوب، جهت دهی صورت گیرد.
توضیح مسیر 1: رویکرد روشن گری:
تلاش مضاعف برای آگاهی بخشی درباره‌ی خطر جریان‌های تکفیری و ایجاد بستر مناسب برای هم فکری و تعامل علما و فرهیخنگان به منظور نقد کامل و شفاف تفکر تکفیری و نهایتاً ایجاد وفاق و هم دلی برای مقابله با جریان‌های کفیری و گسترش آنها.
در این مسیر موضع تکفیری‌ها از نوع «مسجد ضرار» و «طالبان» است.
توضیح مسیر 2: رویکرد دموکراتیک
تلاش گسترده رسانه ای- به ویژه در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی- برای روشن گری بخشی عمومی درباب مغالطات اندیشه و مخاطرات اقدام تکفیری‌ها؛ این مسیر بیشتر وابسته به فعالیت اهل سیاست و رسانه است. در این مسیر، موضع منتسب به تکفیری‌ها «دشمن مردم» خواهد بود.
3-2. سناریو «11 سپتامبر»
در این وضعیت با وجود تلاش رسانه‌ها برای آگاهی بخشی درباره‌ی جریان‌های تکفیری و ایجاد کمپین عمومی و جهانی علیه آنها، به دلیل عدم رسیدن علما و فرهیختگان جامعه اسلامی و جهان به توافقی مؤثر برای نحوه مقابله با تکفیری‌ها، این گروهک‌ها توانسته‌اند سطح مؤثری از پشتیبانی لجستیک را برای انجام اقدامات تروریستی و حملات انتحاری در مناطق گوناگونی که به عنوان هدف در سطح منطقه و جهان شناسایی کرده اند، به دست آورند.
در این جا هوشیاری و رصد مستمر فعالیت‌های گروهک‌ها به منظور تأخیر در انجام هرگونه اقدام تروریستی ضروری، اما ناکافی است و باید هرچه سریع‌تر به توافق فرق اسلامی و جهان، برای اقدام دست یافت.
3-3. سناریو «افغانستانی دیگر»
در این حالت با وجود هم دلی علمای اسلامی برای مقابله با جریان‌های تکفیری، به دلیل ناآگاهی و عدم تعهد رسانه‌ها و نیز غفلت ژورنالیستی آنها، توافق چندانی برای اقدام مؤثر علیه جریان‌های تکفیری به وجود نیامده است، از این رو فضا برای تثبیت موقعیت گروههای تکفیری در مناطقی خاص فراهم شده است.
در این وضعیت هشدار، ابتدا باید از هر گونه تلاش گروهک‌ها به منظور جلب حمایت‌های بین المللی در راستای مشروعیت بخشی به اقداماتشان ممانعت به عمل آورد و در این حین، به سرعت به آگاهی بخشی‌های رسانه‌ای اقدام کرد. (18)
4-3. سانتاریو «جنگ نهروان» (نهروان)
ستاریو مطلوب است- و حتی به تعبیری خوش بینانه- در این جا با اجماع علما و فرق اسلامی، برای مقایله یا جریان‌های تکفیری، و نیز حضور متعهدانه رسانه‌ها و آگاهی بخشی شان به تدریج شرایطی فراهم شده، تا اقدامات مؤثر جهت سوق جریان‌های تکفیری تا مرز نابودی و پراکندگی کامل انجام پذیرد.
4. جمع‌بندی و نتیجه گیری
آبشخوار چرخه حضور جریان‌های تکفیری در کشورهای اسلامی، ابتنا بر برخی نظریات و تلاش برای بسط تفکر تکفیری است و از همین منظر مهم ترین عوامل کلیدی برای دادن راهبردهای مقابله با آنها «توافق فرق اسلامی» و «رسانه‌ها» می‌باشد.
در مقاله حاضر با استفاده از ابزار سناریوهای آینده‌‌پژوهی تکمیل آن یا برخی روش‌ها، نظیر: تحلیل لایه‌ای علت‌ها، توانستیم به ترسیم فضایی برای تصمیم گیری- میان مدت- درباره‌ی رفتار جریان‌های تکفیری بپردازیم.
چهار سناریو طراحی شده به اجمال بدین قرارند:
1. سناریو نسل کشی که در آن رسانه‌ها با غفلت و عدم تعهد درباره‌ی بحث جریان‌های تکفیری، فضا را برای حضور همه جانبه آنها مناسب ساخته و فرق اسلامی نیز نتوانسته‌اند درباره‌ی مقابله با ایشان به توافق برسند
2. سناریو 11 سپتامبر که در آن با وجود آگاهی رسانه‌ها، به دلیل تأخیر جامعه اسلامی و جهان در مقابله با تکفیری‌ها، به هر نحوی در مناطق گوناگون هدف در سطح منطقه و جهان، اقدامات تروریستی تکفیری‌ها و حملات انتحاری شدت می‌یابد.
3. سناریو افغانستانی دیگر، که در آن با وجود هم دلی علمای اسلامی برای مقابله با جریان‌های تکفیری، به دلیل ناآگاهی و عدم تعهد رسانه‌ها و نیز غفلت ژورنالیستی آنها، فضا برای تثبیت موقعیت گروههای تکفیری در مناطقی خاص فراهم شده است.
4. سناریو نهروان، که به نوعی مطلوب می‌باشد در آن با توافق علما و به دنبال آن فرق اسلامی برای مقابله با جریان‌های تکفیری و نیز حضور متعهدانه رسانه‌ها و اطلاع رسانی آنها، جریان‌های تکفیری تا مرز نابودی و پراکندگی کامل پیش می‌روند.
پی‌نوشت‌ها
1- دکتری آینده‌‌پژوهی دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی مؤسسه فرهنگی- هنری حم و دانش آموخته فلسفه دین دانشگاه تهران
2- به دلیل سخافت این نگره‌ها نمی‌توان آنها را از سنخ باور یا اصل یا هرگونه واژه با بار معنایی مثبت دانست.
هم چنین لازم به ذکر است که تکفیری‌ها اغلب خود را نقل گرا می‌نامند، از این رو بکاربردن واژگان رویکردهای عقلی در تحلیل تکفیری‌ها، میتواند دستاویز مغالطه را به آنها بدهد.
3- در اینجا مراد از افکار تکفیر ی، مجموع نظرورزی‌های معطوف به عمل، ریشه یابی شده بر اساس تحلیل موارد ذیل است:
جایگاه عقل در تفکر جریان‌های تکفیری؛ روش شناسی جریان‌های تکفیری در فهم کتاب و سنت؛ مباحث توحید و شرک؛ ایمان و کفر و غیره.
4- ن.ک: وندل بل، مبانی آینده‌‌پژوهی، ج اول، فصل آخر (مبحث سنایو).
5- برای مباحث تفصیلی ن.ک: خزائی، روش شناسی آینده‌‌پژوهی و شوآرتز، هنر درونگری.
6- در این جا نیز نیازمند انتخاب روش‌های مکمل برای گردآوی داده‌ها هستیم و آن گونه که در ادامه خواهد آمد، ما روش «تحلیل لایه‌ای علت‌ها» را برگزیده ایم.
7- Wildcards- Wildcards scenario
8- به منظور درک بهتر کارکرد و اهمیت مدل سازی‌ها ن.ک: حسینی گلکار و شریعت پناهی، «کاربست‌های مدل سازی» ص3-7.
9- به عنوان نمونه در جوامع اسلامی: خوارج، بربهاریان، ابن تیمیه، وهابیت تکفیری، خوارج، که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در نفی آنها فرمودند: «یَمرُقُونَ مِنَ الدِّینَ کَما یَمرُقُ السَّهمُ مِن الرَّمِیَّ^ِ» (صحیح بخاری، ج 8، ص 219، و 7562]، در سده‌ی اول اسلام چنین اندیشه‌ای را ترویج و اجرا و خون، مال و ناموس مسلمانان را پای مال دیدگاه‌های افراطی خود کردند.
هم چنین، جنبش‌هائی در قرن هفتم که بذر اختلاف و فتنه را در جوامع اسلامی گسترد.
10- تأمل کنیم در گفتار علوی: «اگر باطل لباس نو و حق به تن نمی‌کرد شناخته می‌شد» (کلمات قصار نهج). واژگان کلیدی نهج البلاغه در این باره فتنه / نفاق / جهل / شبهه و هستند.
11- هم چنین از سوی دیگر پاسخ به این سؤال که: «چرا جریان تکفیری نیازمند ارتباط با جامعه جهانی است؟»: ضروری بوده و نیازمند بحثی مستقل است.
12- Bensahel and Byman; The Future security Environment...; Pp. 23
13- به تمایز دقیق و مهم جریان‌های تکفیری از اندیشه‌های سلفی و نقل گرایی توجه داشته باشیم.
14- ن. ک: حسینی گلکار، مصطفی، فصلنامه حکمت و فلسفه، شماره 22: ص 19-22.
15- مضافا این که جریان‌های تکفیری به صورت امری تکراری و با چرخه‌های حیات، جلوه می‌کنند که از دایره تحلیل اووتون خارج است.
16- ثالثاً ایمان به عنایت الهی و سپاهیان او که حتی می‌توانند ابابیل باشند.
17- روندهائی استخراج و تحلیل شده به عنوان منبع تعیین پارامترهای تأثیرگذار در فضای ابهام و سناریو بر اساس توجه به تبارشناسی جریان‌های تکفیری صورت گرفته که ذیل آن در موارد ذیل تدقیق خواهد شد.
«چیستی و چرایی جریان‌های تکفیری؛ مفهوم شناسی جریان‌های تکفیری؛ مصداق پژوهی جریان‌های تکفیری؛ بررسی علل شکل گیری جریان‌های تکفیری؛ بررسی اندیشه‌ها و تأثیر رهبران در پیدایش افکار تکفیری.»
1. به تعبیری: در لایه اول: خشونت و اقدامات گوناگون گروهک‌های تکیفری؛
در لایه دوم: حمایت‌های گوناگون از جریان‌های تفکیری؛
در لایه سوم: بروز سلفی گری و تفسیر قشری؛
و نهایتا در لایه چهارم: خشونت ممدوح در عربیت؛
برجسته هستند.
(توضیح آن که سوداهای عربیت که تشبث جسته به آرمان‌های یهودی صهیونیستی که دین را فرع بر یهودیت می‌دانند علاوه بر خشونت وسیع، د برخی اعمال دیگر تکفیری‌ها از جمله تمتع تکفیری‌ها از زنان است.)
18- به ویژه میاحت روشن گرانه‌ای که فرق اسلامی در رسانه‌ها، در راستای ترسیم چهره نفاق تکفیری‌ها می‌توانند طرح کنند، عبارتند از:
بررسی رابطه‌ی گسترش اسلام ستیزی و اسلام‌گریزی و جریان‌های تکفیری؛ حمایت استعمارگران از جریان‌های تکفیری و اهداف آنان؛
بیداری اسلامی و خطر جریان‌های تکفیری؛ بررسی شیوه‌های تبلیغی جریان‌های تکفیری؛
بررسی و معرفی ماهیت، اهداف و انگیزه‌های بدعت عملیات‌های، انتحاری در کشتار مسلمانان و حرمت انتحار؛ معرفی سازمان‌های تکفیری (القاعده، سپاه صحابه، النصره، و ) و نقد و بررسی عملکرد و اندیشه آنان؛
جایگاه زن در اندیشه‌ی اسلامی و جریان‌های تکفیری؛ مواضع جریان‌های تکفیری نسبت به دستاوردها و اکتشافات علمی؛
بررسی و معرفی فتاوی شاذه جریان‌های تکفیری.
منابع : 1. آیت الهی، حمیدرضا، جستارهایی در فلسفه و دین پژوهی تطبیقی، چاپ اول، قم، 1386.
2. بهشتی، آیت ا. دکتر احمد، تأملات کلامی و مسائل روز، انتشارات اطلاعات، تهران 1378.
3. حسینی گلکار و ثقفی، «کاربست‌های دولت الکترونیک»، ذیل مجموعه مقالات همایش بین المللی تجاری سازی، دانشگاه تهران، تهران اسفند ماه 1393.
4. حسینی گلکار و شریعت پناهی، «کاربست‌های مدل سازی پویائی‌های سیستم»، ذیل مجموعه مقالات همایش بین المللی تجاری سازی، دانشگاه تهران، تهران اسفند ماه 1393.
5. حسینی گلکار و کبیر، «رویکرد حقوقی در دین پژوهی»، فصلنامه آئین حکمت، ص 129-156، شماره 11، بهار 1391.
6. حسینی گلکار، مصطفی، «یادداشتی در اصطلاح شناسی حوزه اندیشه سیاسی متفکران اسلامی»، کتاب بماه دین، شماره 176، ص 73-76، خرداد 1391.
7. خزایی، سعید و محمودزاده، روش شناسی آینده‌نگاری، اصفهان 1392: پژوهشگاه شاخص پژوه.
8. ____، آینده‌‌پژوهی، چاپ دوم، پژوهشگاه شاخص پژوه و انتشارات پارس ضیاء، اصفهان 1392.
9. ذاکری، علی اکبر، "تکفیر در جهان اسلام"، دو ماهنامه حوزه، شماره 156، ص 188-237، بهار و تابستان 89.
10. رجبی، حسین، بررسی فتوای تکفیر در نگاه مذاهب اسلامی، نشر مشعر، تهران 1389.
11. سبحانی تبریزی، جعفر، «تکفیر و تروریسم»، درس‌هایی از مکتب اسلام، شماره 10، ص 7-11، دی ماه 1385.
12. ____، «تکفیر سیاسی و گویندگان درباری»، کلام اسلامی، ش 70، تابستان 88: صص 30-41.
13. شوآرتز، پیتر، هنر دورنگری، چاپ دوم، ترجمه و چاپ مرکز آینده‌‌پژوهی علوم و فناوری‌های دفاعی، تهران 1390.
14. عنایت الله، سهیل، تحلیل لایه لایه‌ای علت‌ها، ترجمه مرکز آینده‌‌پژوهی علوم و فناوری‌های دفاعی، چاپ اول، تهران، 1388.
15. ____، «تحلیل لایه‌ای سببی: پساساختارگرایی به عنوان یک روش» در مجموعه مقالات: معرفت شناسی آینده‌‌پژوهی- ترجمه مسعود مزوی، موسسه آموزش و تحقیقات صنایع دفاعی.
16. قرضاوی، یوسف، پدیده افراط درتتکفیر، ترجمه مسعود انصاری، نشر احسان، تهران 1373.
17. محمدرضائی و حسینی گلکار، «آیا نظریه معقولیت برهان است؟»، فصلنامه حکمت و فلسفه، شماره 22، ص 7-32، تابستان 1389.
18. نظام الدینی، سید حسین، مبانی کلامی سلفیان تکفیری، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران 1389.
19. نیک زاد تهرانی، علی اکبر، بازخوانی تکفیر و تکفیرگرایی در بین مسلمانان، نوای قلم، قم 1389.
20. Bensahel and Byman (ed.) (2004) - The Future Security Environment in the Middle East Conflict, Stability, and Political Change - Rand Project AIR FORCE – N.Y.
21.W. Bell (2005) - Foundations of Futures Studies: Human Science for a New Era-Transaction Publishers, New Brunswichk, NJ.منبع مقاله : نجارزادگان، فتح الله؛ (1393)، کنگره جهانی «جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، به کوشش: مهدی فرمانیان، قم: دارالاعلام لمدرسه اهل البیت (علیه السلام)، چاپ اول