جام جم سرا: هر چند هر سال مجمع عمومی سازمان ملل متحد شعاری را به مناسبت این روز انتخاب می‌کند تا مسئولان و مردم نسبت به مشکلات معلولان آگاهی بیشتری پیدا کنند، اما نکته اینجاست که چنانچه عملکرد مسئولان محدود به این شعارها و برگزاری مراسم تبلیغاتی شود مشکلات معلولان حل نشده خواهد ماند و گرهی از کار آنها باز نخواهد شد. با توجه به اینکه شرایط معلولان در کشورمان اکنون مناسب نیست و آنها برای تامین نیازهای اولیه خود با مشکل روبه‌رو هستند، باید هشدار داد که در کشورمان رسیدگی به امور معلولان فقط محدود به مناسبت‌ها شده و اراده‌ای جدی برای برطرف کردن نیازهای این افراد در جامعه وجود ندارد.
حدود 22 سال از زمانی که برای اولین‌بار مجمع عمومی سازمان ملل متحد روز جهانی معلولان را در تقویم مشخص کرد، می‌گذرد. در این مدت سوم دسامبر هر سال به عنوان روز جهانی معلولان شناخته شده و در این روز مراسم مختلفی برگزار میشود تا مردم نسبت به معلولیت و مشکلات معلولان آگاهی بیشتری پیدا کرده و افراد معلول بتوانند در مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور خود تاثیرگذارتر شوند.
یحیی سخنگویی، معاون امور توانبخشی سازمان بهزیستی کشور درباره روز جهانی معلولان می‌گوید: امسال «توسعه پایدار، نوید فناوری» به عنوان شعار روز جهانی معلولان در نظر گرفته شده و ما برای این روز برنامه‌های خاصی پیش‌بینی کرده‌ایم. وی با بیان اینکه امروز از پایگاه نخبگان معلول رونمایی میشود، ادامه می‌دهد: علاوه بر این خدمات رایگان نیز در مراکز دولتی توانبخشی کشور به معلولان ارائه میشود، همچنین مرکز توانبخشی ضایعه نخاعی مولوی تهران به مناسبت روز جهانی معلولان افتتاح میشود.
پایگاه نخبگان معلول با هدف تجمیع اطلاعات نخبگان معلول راه‌اندازی شده و قرار است در آن اطلاعات معلولان نخبه‌ای که در رشته‌های ورزشی، فرهنگی، علمی و پژوهشی فعالیت می‌کنند، ثبت شود.
سخنگویی می‌افزاید: به این شکل برای نخستین‌بار بانک اطلاعاتی جامعی از معلولان کارآفرین، تحصیلکرده، ورزشکار مدال‌آور و هنرمند در بهزیستی کشور تشکیل میشود.
هر چند چنین اقداماتی میتواند در بهبود شرایط معلولان نقش داشته باشد، اما باید تاکید کرد چنین برنامه‌هایی نباید به مناسبت‌هایی مانند روز جهانی معلولان محدود شود، زیرا معلولان همیشه به خدمات توانبخشی نیاز دارند و هزینه بالا و کمبود تجهیزات توانبخشی همواره یکی از مشکلات اصلی این افراد است.
آمار دقیقی از معلولان در دست نیست
یکی از مسائلی که سبب شده نیازهای معلولان بخوبی پاسخ داده نشود، نبود آمار دقیق و تعریف مناسب از معلولیت در کشور است. سازمان بهزیستی با توجه به آمارهای سازمان بهداشت جهانی که براساس آن می‌توان تخمین زد 10 تا 15 درصد افرادی که در جوامع در حال توسعه زندگی می‌کنند دچار معلولیت هستند، تعداد معلولان کشور را برآورد کرده و برای رفع نیازهای آنها برنامه‌ریزی می‌کند.
معاون امور توانبخشی سازمان بهزیستی خاطرنشان می‌کند: با توجه به این تعریف می‌توان گفت حدود 12 میلیون نفر در کشور دچار معلولیت هستند.
این در حالی است که کارشناسان بهزیستی با توجه به آمارهای جهانی تعداد انواع معلولان را نیز برآورد می‌کنند. برای نمونه می‌توان گفت اکنون حدود یک میلیون ناشنوا و کم‌شنوا در ایران زندگی می‌کنند، در حالی که فقط 127 هزار نفر از آنها از خدمات بهزیستی استفاده کرده و تحت‌پوشش این سازمان قرار گرفته‌اند. افزون بر این، درباره تعداد بیماران روانی مزمن نیز باید یادآور شد: جمعیت آنها حدود 300 هزار نفر تخمین زده میشود و تاکنون فقط ده هزار نفر از آنها زیر چتر حمایتی سازمان بهزیستی قرار گرفته‌اند.
سخنگویی درباره آمار معلولان عقب‌مانده ذهنی نیز بیان می‌کند: در کشورمان تعداد این افراد حدود یک میلیون و 500 هزار نفر تخمین‌زده میشود، از این تعداد حدود 35 هزار نفر از خدمات بهزیستی استفاده می‌کنند.
این در حالی است که مرکز آمار ایران با توجه به سرشماری‌هایی که انجام می‌دهد، آماری از تعداد معلولان کشور ارائه می‌کند. با توجه به نتایج سرشماری سال 1390 و اینکه آن سال جمعیت کشور 75 میلیون و 149 هزار و 669 نفر تخمین‌زده می‌شد، تعداد معلولان کشورمان حدود یک میلیون و 200 هزار نفر اعلام شده است.
با توجه به تفاوت آمار معلولان، تعریف سازمان بهداشت جهانی و اطلاعات مرکز آمار می‌توان گفت در کشورمان ضعف‌های زیادی برای شناسایی معلولان وجود دارد.
مریم پوررضاانور، رئیس گروه سرشماری مرکز آمار ایران درباره علت تفاوت اطلاعات مرکز آمار با اطلاعات سازمان بهداشت جهانی در حوزه معلولان مدتی قبل به جام‌جم گفته بود در اطلاعات سازمان ملل بحث سنجش ناتوانی نیز مطرح است، اما براساس قانون، مرکز آمار ایران موظف است درباره معلولیت پرسش کند که با مفهوم ناتوانی متفاوت است.
این در حالی است که با توجه به اطلاعات سازمان بهداشت جهانی بین 4 تا 4.5 درصد اشخاص در کشورهای در حال توسعه دچار معلولیت سخت بوده و نیاز به خدمات ویژه توانبخشی دارند. با توجه به این آمار نیز می‌توان گفت در کشورمان حدود سه میلیون و 200 هزار نفر با معلولیت شدید دست به گریبان هستند که با اطلاعات مرکز آمار تفاوت زیادی دارد.
نبود آمار کامل در حوزه معلولان سبب مشکلات زیادی در کشور میشود، برای نمونه این افراد نمی‌توانند از امکاناتی که سازمان بهزیستی ارائه می‌کند بهره‌مند شوند. مثلا کارشناسان بهزیستی با توجه به آماری که استان‌های مختلف از معلولان ارائه می‌دهند برای آنها تجهیزاتی مانند ویلچر و عصا فراهم می‌کنند، اما همیشه معلولانی هستند که ادعا می‌کنند چنین تجهیزاتی به دست آنها نرسیده است. افزون بر این، نقص اطلاعات صدمات جبران‌ناپذیر دیگری نیز به جامعه تحمیل می‌کند، چون در سایه نبود آمار دقیق معلولیتهای خفیف فراموش می‌شوند، اما واقعیت اینجاست که اگر معلولیتهای خفیف بموقع درمان نشوند خیلی زود به معلولیت شدید تبدیل شده و هزینه زیادی به کشور تحمیل می‌کنند.
قوانین حمایتی فقط روی کاغذ
حدود ده سال پیش قانون جامع حمایت از معلولان در کشور تصویب شد. این قانون 16 ماده‌ای بر حمایت از مناسب سازی معابر، اشتغال و حق مسکن معلولان تاکید دارد، اما با اینکه چند سال از تصویب قانون جامع حمایت از معلولان می‌گذرد به دلیل نبود بودجه، بیشتر مواد این قانون اجرایی نشده است.
برای نمونه براساس این قانون باید 3 درصد از سهمیه استخدام سازمان‌های دولتی و خصوصی در اختیار معلولان قرار گیرد، اما این قانون هرگز از سوی سازمان‌ها و ارگان‌ها جدی گرفته نشده است. یک مثال بر صحت این گفته اینکه اواخر مرداد امسال سازمان تامین اجتماعی در آگهی استخدامی که منتشر کرد به حق معلولان توجهی نکرد هر چند پس از اعتراض‌هایی که به این موضوع شد مسئولان تامین اجتماعی آن را برطرف کردند، اما باید تاکید کرد وقتی سازمان تامین اجتماعی که باید حامی معلولان باشد در برابر حقوق آنها چنین عملکردی دارد، نمی‌توان از بقیه ارگان‌ها انتظار داشت که چنین قوانینی را اجرا کنند.
علاوه بر این در قانون جامع حمایت از معلولان تصویب شده که به معلولان مسکن اجاره به شرط تملیک داده شود، اما این مورد نیز تا کنون اجرایی نشده است. افزون بر این معلولان گلایه‌هایی نیز از قانون بازنشستگی پیش از موعد دارند، زیرا براساس قانون معلولان می‌توانند ده سال زودتر از بقیه اشخاص بازنشسته شوند، اما قانونگذار برای آنها داشتن شرط سنی بالای 50 سال را در نظر گرفته است، اما معلولان معتقدند اگر معلولی به دلیل معلولیت گرفتار بیماری‌های شغلی شده و معلولیت او حادتر شود، باید بدون در نظر گرفتن شرط سنی مشمول بازنشستگی پیش از موعد شود.
آموزش عالی رایگان معلولان در همه دانشگاه نیز حقی است که قانون برای معلولان در نظر گرفته و دانشجویان معلول کشور حق خود می‌دانند که از این قانون بهره ببرند، اما مسئولان به این بهانه که بودجه کافی برای اجرای این قانون وجود ندارد، دست به اولویت‌بندی دانشجویان معلول زده‌اند به این شکل که سازمان بهزیستی با توجه به شرایط مالی و شدت معلولیت شهریه دانشجویان معلول را پرداخت می‌کند.
شرایط نامناسب شهر و معلولان خانه‌نشین
مناسب‌سازی معابر برای رفت و آمد نیز یکی دیگر از حقوق معلولان است که در قانون جامع حمایت از معلولان به آن پرداخته شده، اما نکته اینجاست که این مناسب‌سازی نیز به کندی پیش می‌رود. این در حالی است که براساس قانون همه سازمان‌ها و وزارتخانه موظفند در ساخت ساختمان‌ها، اماکن عمومی، معابر و وسایل خدماتی نیازهای معلولان را در نظر گرفته و شرایط استفاده از آنها را برای معلولان مهیا کنند.
اما واقعیت این است که معلولان نمی‌توانند براحتی در شهرها رفت و آمد کرده و از امکاناتی مانند وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کنند. این شرایط سبب شده برخی معلولان برای حضور در جامعه سختی‌های زیادی را تحمل کرده و بیشتر دچار آسیب‌دیدگی روحی و جسمی شوند.
برای نمونه شخص معلولی را تصور کنید که به دلیل وضع جسمی‌اش بهتر است برای رفت و آمد از ویلچر استفاده کند، اما اگر چنین شخصی از ویلچر استفاده کند دیگر قادر نخواهد بود از خانه خارج شود، زیرا استفاده از ویلچر به او اجازه رفت و آمد در بسیاری از معابر و حتی استفاده از تاکسی را نمی‌دهد به همین دلیل چنین فردی نهایت تلاش خود را به‌کار می‌گیرد که از عصا استفاده کند، اما استفاده مداوم از عصا بتدریج سبب آسیب دیدن بازو و کتف او میشود.
باید یادآور شد بی‌توجهی به نیازهای معلولان در شهر سبب شده این افراد به آسانی نتوانند از وسایل حمل و نقل عمومی مانند اتوبوس، مترو یا فضاهای تفریحی مانند پارک و سینماها استفاده کنند. علاوه بر این باجه‌های تلفن یا عابربانک‌ها نیز به شکلی ساخته می‌شوند که معلولان نمی‌توانند از آنها بهره ببرند. با توجه به نیازهای معلولان و شرایط نامناسبی که برای این افراد در جامعه وجود دارد به نظر می‌رسد بهتر است در روز جهانی معلولان، دست‌کم مسئولان در کنار بیان شعار و وعده به بیان کارهایی که سال گذشته برای بهبود وضع و شرایط معلولان انجام داده‌اند، بپردازند تا روز جهانی معلولان به معنای واقعی روز این افراد باشد.
مهدی آیینی / گروه جامعه