در حالی که به گفته متخصصان، قلیان 46 برابر بیشتر از سیگار عوامل سرطان زا دارد و میزان منوکسید کربن وارد شده به بدن انسان در اثر استعمال قلیان شش برابر بیشتر از سیگار است، اما نه جوانان و نه خانواده ها، این مساله را خیلی جدی نمی‌گیرند و دیگر قبح و زشتی مصرف قلیان در جمع‌های خانوادگی و دوستانه شکسته شده است؛ طوری که بسیاری از خانواده‌ها با وجود آن‌که همچنان به سیگاری شدن فرزند خود حساسیت دارند، اما نسبت به قلیان کشیدن نوجوانان و جوانان، مخالفت چندانی نشان نمی‌دهند.
براساس گفته‌های متخصصان و فعالان نظام سلامت، هم‌اکنون حدود 37 درصد از نوجوانان و جوانان کشور، قلیان می‌کشند و بدتر آن‌که، روزبه‌روز هم استعمال این ماده خطرناک دخانی در کشور در حال افزایش است.
همین افزایش فراینده مصرف قلیان و جدی نگرفتن خطرات متعدد این ماده دخانی، بارها صدای اعتراض پزشکان و فعالان نظام سلامت را درآورده است؛ روز گذشته هم 4000 متخصص در نامه‌ای از رئیس‌جمهور درخواست کردند که مصرف قلیان در کشور مهار شود.
در این نامه که به امضای وزرای سابق بهداشت، متخصصان بیماری‌های ریه و سرطان، متخصصان اپیدمیولوژی، مسئولان سابق ارشد حوزه سلامت، اعضای کمیسیون بهداشت و درمان مجلس و برخی استادان مطرح دانشگاه علوم پزشکی کشور رسیده، درخواست شده که رئیس‌جمهور به اصل تقدم پیشگیری بر درمان در حوزه مبارزه ملی علیه قلیان رسیدگی کند و با اماکن و بنگاه‌های عرضه‌کننده این ماده دخانی برخورد شود.
همچنین در این نامه درخواستی بصراحت از کم اثر بودن تلاش‌های مسئولان برای مهار قلیان بحث و تاکید شده است که «بحث استعمال قلیان و رواج آن بین دختران و پسران جوان، نقل محافل و رسانه‌های گوناگون است و مدیران دو سازمان متولی وزارت بهداشت و نیروی انتظامی نسبت به عواقب استعمال دخانیات بویژه قلیان در میان این قشر از جامعه هشدارمی دهند، اما پاسخ مناسبی در این رابطه دریافت نمی‌شود.»
در ادامه این درخواست هم عنوان شده است که «وضعیت اسفبار استعمال قلیان در محافل خصوصی، قهوه‌خانه‌ها و رستوران‌ها معضلی است که رفع آن عزمی ملی و حرکتی جهادی را می‌طلبد و نیاز است تا جنابعالی به‌عنوان رئیس‌جمهور شخصا میدانداری این حرکت جهادی را بر عهده بگیرید و با ایجاد جنبش ملی مبارزه با قلیان، زمینه را برای پیشگیری از نابودی نسل جوان این کشور فراهم کرده تا شرمنده نسل آینده نشویم.»
شاید این اولین باری است که اغلب مسئولان ارشد نظام سلامت در دهه‌های اخیر و همچنین متخصصان شناخته شده این حوزه، یکصدا به شیوع روزافزون مصرف قلیان در کشور هشدار داده‌و حتی برای مهار آن از رئیس‌جمهور درخواست کمک کرده‌اند.
نگارش این نامه میتواند حاوی این پیام مهم هم باشد که با وجود به صدا در آمدن زنگ خطر مصرف بالای قلیان در کشور و نگرانی مسئولان و متخصصان، هنوز اغلب خانواده‌ها این زنگ خطر را چندان جدی نگرفته‌اند.
پدر، مادر، شما هم متهم‌اید
وقتی یک پای ثابت پارک رفتن‌ها و گشت و گذارها، قلیان باشد و حتی برخی پدر و مادرها همراه با فرزند خود قلیان می‌کشند، طبیعی است که تعداد مراکز عرضه قلیان هم در کوچه‌ها و خیابان‌ها بیشتر میشود تا بتواند پاسخگوی این نیاز مردم باشد. این مشکل تا آنجا پیش رفته است که در اغلب محلات کشور، تعداد مراکز عرضه قلیان و زغال و تنباکو به طور محسوسی افزایش پیدا کرده است.
شهرام رفیعی‌فر، سرپرست دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت در گفت و گو با جام‌جم می‌گوید: مهمترین بخش مبارزه با قلیان به عملکرد خانواده‌ها برمی‌گردد. معمولا پدیده قلیان از درون خانواده شروع میشود و می‌توان گفت که هم‌اکنون شایع‌ترین مصرف دخانی بین نوجوانان، قلیان است.
به گفته این مقام مسئول، 90 درصد مصرف‌کنندگان دخانیات از سن زیر 18 سالگی شروع کرده‌اند؛ یعنی دقیقا سنی که باید پدر و مادر نسبت به مصرف قلیان به نوجوان خود هشدار بدهد. رفیعی‌فر تاکید می‌کند که تا یک دهه پیش، در مقابل هر 9 مرد، فقط یک زن به مصرف دخانیات روی می‌آورد ولی حالا به ازای هر شش مرد، یک زن به سمت دخانیات کشیده میشود.
به اعتقاد وی، در گذشته خانم‌ها سد محکمی برای مقابله با مصرف قلیان و سیگار در نهاد خانواده بودند، اما حالا دیگر در برخی خانواده‌ها شاهد هستیم که خانم‌ها این نقش را کمتر ایفا می‌کنند و به‌جای اینکه با مصرف قلیان در کانون خانواده مخالفت کنند، گاه حتی خودشان هم در جمع‌های خانوادگی قلیان می‌کشند.
کم کاری نهادهای رسمی، پوشیده نیست
درست است که والدین باید به فرزند خود آگاهی دهند و او را از مسیر مصرف قلیان دور کنند، اما همین والدین و نوجوان هم باید خودش آموزش ببیند تا بتواند خودش و دیگر اعضای خانواده را از دود قلیان، رها کند.
اما نهادهای فرهنگ‌ساز کشور ما آن‌گونه که شایسته است، در این رابطه فرهنگ‌سازی نکرده‌اند و هنوز جای خالی آموزش‌ها در این زمینه مشهود است.
سرپرست دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت هم قبول دارد که در دوره‌های متوالی فعالیت وزارت بهداشت، اغلب بودجه مناسبی برای توسعه آموزش در اختیار این وزارتخانه قرار نگرفته است و او در عین حال امیدوار است که امسال وزارت بهداشت بتواند با آموزش و فرهنگ‌سازی، میزان مصرف قلیان در بین مردم را کاهش دهد.
رفیعی‌فر با ذکر فعالیت‌های امسال وزارت بهداشت برای مهار مصرف قلیان، خاطرنشان می‌کند: در مهر امسال و با همکاری وزارت آموزش و پرورش، کارزار آموزشی با نام «محله بدون دخانیات» در 23 هزار مدرسه راهنمایی کشور برگزار میشود و همچنین با کمک سازمان صدا و سیما، چند برنامه آموزشی مختلف را هم طراحی کرده‌ایم که امسال به تناوب در تلویزیون پخش میشود.
البته با توجه به اینکه مصرف قلیان به پدیده‌ای عمومی تبدیل شده و میزان مصرف آن در حال افزایش است، مهار این معضل ملی هم کاری بین بخشی است که همکاری همه نهادهای مسئول را می‌طلبد و نمی‌توان انتظار داشت که یک مجموعه به تنهایی بتواند بر این مشکل غلبه کند.
چه چیزی را جایگزین قلیان کنیم؟
این حرف با عقل و منطق جور درمی‌آید که برای مهار هر پدیده‌ای لذت بخش و مضر، نیاز است پدیده‌ای بی‌خطر و شادی‌آفرین را جایگزین آن کنیم.
اما سوال اینجاست که چه چیزی را می‌توانیم جایگزین قلیان کنیم تا میزان مصرف آن در جامعه کاهش پیدا کند؟
اگر از رفیعی‌فر بپرسید، او معتقد است که جایگزین یک ماده کشنده، هیچ ماده کشنده دیگری نیست و باید همه ما با مصرف قلیان در هر محیطی مقابله کنیم.
فرزانه فرشاد، کارشناس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات هم در گفتوگو با جام‌جم پیشنهاد می‌کند که وزارت ورزش و جوانان، سازمان گردشگری، شهرداری‌ها و بسیاری از نهادهای عمومی دیگر می‌توانند با افتتاح مراکز تفریحی و گردشگری در کشور، جوانان را به سمت تفریح سالم سوق دهند. به گفته این کارشناس، وقتی فرصت چندانی برای تفریح سالم در اختیار نوجوان نباشد یا دسترسی به آن امکانات، سخت و پرهزینه باشد، جوانان و نوجوانان به سمت قلیانی کشیده می‌شوند که هم براحتی در دسترس است و هم تهیه‌اش هزینه زیادی ندارد.
البته نباید فراموش کنیم جدای از فعالیت‌هایی مثل آموزش، فرهنگ‌سازی و تعریف تفریحی سالم برای جوانان، نیاز است قوانین مبارزه با قلیان هم در کشور جدی گرفته شود. مثلا با گذشت حدود هشت سال، همچنان اجرای قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات که در آن بر ممنوعیت عرضه قلیان در اماکن عمومی تاکید دارد، از سوی مسئولان جدی گرفته نمی‌شود و در بسیاری از اماکن عمومی مثل قهوه‌خانه‌ها، عرضه قلیان به یک شغل پردرآمد تبدیل شده است.
امین جلالوند - گروه جامعه