جام جم سرا:یکی از این بیماری‌ها «آندومتریوز» است که در آن بافت داخل رحم در جایی خارج از مکان اصلی خود رشد کرده و خطرات بسیاری مانند نازایی را برای زنان به دنبال دارد. دلیل ابتلا، نحوه کنترل و مدارا با این بیماری از نکته‌‍‌‌هایی است که باید همه خانم‌ها حتی آنهایی که با این بیماری درگیر نیستند، از آن آگاه باشند. گفت‌وگو با دکتر کتایون برجیس،متخصص زنان، زایمان و نازایی و جراح زنان را پیش‌رو دارید.
افراد چرا به بیماری آندومتریوز دچار می‌شوند؟
آندومتریوز در واقع نوعی کیست تخمدانی است و به پدید آمدن غده‌های آندومتریال در بیرون از آندومتر و عضله رحم گفته میشود. در آندومتریوز بافت مخاط رحم یا همان آندومتر در بیرون از محل اصلی خود شکل میگیرد. این مکان هر جایی بجز طحال میتواند باشد؛ هرچند بیشترین جایی که این اتفاق ممکن است در آن رخ دهد لگن است. در لگن نیز بافت تخمدانها بیشتر از دیگر بافت‌ها درگیر آندومتریوز میشود. بافت درگیر شده همزمان با دوران قاعدگی شروع به خونریزی کرده و مشکلاتی مانند دردهای مزمن لگنی و نازایی ایجاد می‌کند.
به کیست‌های تخمدانی اشاره کردید. آندومتریوز چه تفاوتی با دیگر کیستها دارد؟
شایع‌ترین نوع کیست‌های تخمدانی، کیست‌های «فولیکولار» یا کیست‌های «عملکردی» تخمدان است. در عملکرد طبیعی تخمدان، یک فولیکول طی چرخه قاعدگی آزاد و تخمک‌گذاری انجام میشود. گاهی این چرخه تغییر می‌کند؛ هنگام تخمک‌گذاری کیسهای به نام فولیکول ایجاد میشود که تخمک درون آن شکل میگیرد. اگر تخمک از فولیکول آزاد نشود یا پس از آزاد شدن فولیکول از بین نرود، کیست تخمدان ایجاد خواهد شد. در واقع این نوع کیستها بیماری جدی محسوب نمیشود و جزو کیست‌های خوش‌خیم است. آندومتریوز ممکن است نمایی مشابه آنها داشته باشد، اما همانطور که درباره آن توضیح دادم بسیار متفاوت است و برای درمان آنها باید از آزمایش CA-125 کمک گرفت، علاوه بر اینکه به درمان جدی نیاز دارند. در واقع این آزمایش میزان چسبندگی یا احتمال آن را به ما نشان می‌دهد. کیست‌های عملکردی تخمدان برای همه خانم‌ها پیش می‌آید و با علائمی مانند تاخیر در قاعدگی و دردهای قاعدگی همراه است. این مشکل با سونوگرافی قابل تشخیص است و هرچند به بیمار اطلاع داده میشود که خطر تورشن (چرخش کیست) و پارگی کیست وجود دارد، اما کیست‌های عملکردی سه ماه بعد درمان خواهد شد. با این حال اگر کیست دارای جزء جامد باشد باید از آزمایش CA-125 استفاده کرد.
شایع‌ترین نشانه‌های آندومتریوز چیست؟
دردهای لگنی یکی از نخستین علائم آندمتریوز است که بیشتر اوقات هنگام قاعدگی بروز می‌کند. این درد ممکن است چند روز قبل از دوران قاعدگی آغاز شود و تا چند روز پس از آن ادامه داشته باشد. خونریزی غیرطبیعی هنگام قاعدگی یا حتی بین دو قاعدگی نیز از دیگر نشانه‌های این بیماری است. همچنین در کنار این عوامل باید به تاخیر در بارداری، خستگی، اسهال، یبوست، نفخ یا تهوع که ممکن است هنگام قاعدگی بروز کند نیز توجه کرد. البته میزان درد همیشه نشانه قابل‌اعتمادی برای این بیماری نیست و با بروز این عوامل برای اطمینان بیشتر باید از آزمایش CA-125 استفاه کرد.
این آزمایش به چه منظور انجام میشود؟
در آندومتریوز، کیست‌های پرشده از مواد جامد یا مخلوط جامد و مایع به آزمایش‌هایی دیگر برای تعیین سرطانی بودن کیست نیاز دارند. به همین دلیل آزمایش CA-125 در کنار مارکرهای دیگر برای تشخیص درخواست میشود. در آندومتریوز و موارد دیگر خوش‌خیم مانند زمان قاعدگی، بارداری یا وجود عفونت‌های لگنی یا لیومیوم ممکن است این مارکر بالا گزارش شود. ضمن آن که طبیعی بودن آن، احتمال بدخیم بودن توده را کاملا رد نمی‌کند و درواقع این مارکر در آندومتریوز نشانه میزان شدت بیماری و میزان پاسخ به درمان است.
بیماری آندومتریوز به چه شکلی بروز پیدا می‌کند؟
در مراحل نخستین، بیماری به شکل ضایعات نقطه‌ای درون لگن ایجاد میشود و ممکن است چسبندگی خفیفی نیز وجود داشته باشد. ضایعات در این مرحله قابل برداشتن است و البته در صورت بی‌توجهی میتواند وخیمتر شود.
آیا میتوان تشخیص داد بیمار پس از درمان توانایی باروری خواهد داشت یا خیر؟
هرچند هیچ آزمونی برای این وجود ندارد که نشان دهد بیمار حتما در آینده باردار خواهد شد یا خیر، اما افرادی که دچار این بیماری می‌شوند در صورت درمان باید دقت کنند و بسرعت برای بارداری تصمیم بگیرند، به این دلیل که آندومتریوز قابل بازگشت است. بیمار باید از مشاوره بارداری مناسب کمک بگیرد و زمان را برای بارداری از دست ندهد.
چگونه میتوان خیلی سریع بیماری را شناسایی کرد؟
در مورد بعضی از بیماران ممکن است سال‌ها طول بکشد و سپس بیماری آندومتریوز تشخیص داده شود. شاید به این دلیل که هیچ‌‌یک از نشانه‌ها یا مجموعه‌ای از نشانه‌ها به طور قطعی تشخیص آندومتریوز را تائید نمی‌کند. بعلاوه علایم آندومتریوز مشابه دلایل شایع بیماری‌های دیگر است. بنابراین ممکن است فرد به بیماری‌هایی مانند سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) یا بیماری التهاب لگن (PID) دچار باشد. نشانه‌ها در همه زنان مشابه نبوده و علائم در افراد مختلف متفاوت است و بعضی زنان هیچ علامتی از بیماری بروز نمی‌دهند. زنان باید به این نکته توجه کنند که اگر فقط عادت ماهانه آنها دردناک باشد و هیچ علامت دیگری در آنان مشاهده نشود، قبل از هر جراحی تشخیصی یا درمانی ممکن است پزشک به آنها پیشنهاد کند که مصرف ضددرد را امتحان کنند. تشخیصندادن بموقع آندومتریوز بسیار آزاردهنده است. بسیاری از زنان در مورد این که چرا درد داشته یا اینکه چرا باردار نمی‌شوند، نگرانند و می‌ترسند؛ حتی ممکن است تصور کنند دچار سرطان شده‌اند. بنابراین باید بموقع برای تشخیص بیماری اقدام کرد، چون تشخیصندادن بهموقع هم فشار روانی بسیاری به آنان وارد می‌کند و هم میتواند عواقب جبران‌ناپذیری برای بیمار به دنبال داشته باشد.
درمان این بیماری به چه شکل انجام میشود؟
بیمار همواره باید تحت نظر پزشک معالجش بوده و از مراحل و روند درمان نیز آگاهی داشته باشد. گاهی ممکن است درمان‌های دارویی در مورد بیماری موثر باشد. سادهترین روش برای جلوگیری از پیشرفت بیماری استفاده از قرص‌های ضدبارداری و آمپولهای سه‌ماهه تا سن یائسگی است. یکی از مواردی که گاهی پیشنهاد میشود و کاملا نیز اشتباه است، استفاده از «آی‌یودی» است. استفاده از این دستگاه نه‌تنها خونریزی را بیشتر می‌کند، بلکه هیچ تاثیری در جلوگیری از پیشرفت بیماری ندارد.
چه داروهایی برای این بیماری تجویز میشود؟
تاخیرهای قاعدگی پدیدآمده در بیماری آندومتریوز، بیماران را در معرض استروژن بالا قرار داده و خطر ضایعات بدخیم رحم را افزایش می‌دهد. به همین دلیل برای این بیماران مصرف پروژسترون دوره‌ای یا قرص‌های جلوگیری تجویز میشود تا با تنظیم سیکل‌های قاعدگی از این مشکل جلوگیری کند.
اگر نیاز به جراحی باشد، این جراحی به چه شکل انجام میشود؟ درباره مراحل جراحی توضیح می‌دهید؟
این جراحی با کمترین برش و درد پس از عمل همراه است و بیمار پس از 24 ساعت میتواند از بیمارستان مرخص شود. در این جراحی یک تلسکوپ بسیار کوچک از برش کم‌عرضی که زیر ناف ایجاد شده وارد بدن بیمار میشود. با این دوربین میتوان لولهها و محل کیست آندومتریوما را مشاهده کرد و محل چسبندگی‌ها را تشخیص داد. برای استفاده از وسایل جراحی مانند چاقو و قیچی جراحی نیز برش‌های بسیار کوچک دیگری زیر شکم ایجاد میشود و به این ترتیب جراح میتواند ضمن دیدن محل قرار گرفتن کیست، آن را از بدن جدا کرده و محل‌های دچار چسبندگی را نیز آزاد کند.
بیمار پس از جراحی امکان بارداری دارد. در این شرایط او باید به چه شکل برنامه بارداری را تنظیم کند؟
برای این بیماران برنامه درمانی IDF در نظر گرفته میشود. چنین بیمارانی پس از نابودی آندومتریوز، آمادگی طی مراحل درمان ناباروری را دارند؛ اما باید از قبل بدانند که میخواهند چند فرزند داشته باشند و برای آن‌که به آنچه میخواهند برسند باید زمان‌بندی درستی نیز داشته باشند.
این افراد نمیتوانند بین دو بارداری بیشتر از چهار ماه جلوگیری داشته باشند و در بسیاری موارد باید پس از زایمان نخست بسرعت برای بارداری بعدی اقدام کنند.
بجز درمان دارویی و جراحی روش درمانی دیگری نیز برای بیماری آندومتریوز وجود دارد؟
هورمون‌درمانی یکی از روش‌هایی است که برای کاهش درد بیماری آندومتریوز از آن استفاده میشود. افزایش و کاهش هورمون‌ها در طول دوره عادت ماهانه باعث میشود آندومتر ضخیم شود و بریزد و خونریزی کند. با استفاده از این روش، رشد بافت آندومتر کم میشود. روش کمک‌باروری یعنی لقاح آزمایشگاهی برای بارداری از عمل جراحی بهتر است. در مواردی که برای درمان آندومتریوز از روش «هیسترکتومی» استفاده میشود؛ عمل جراحی برای خارج کردن رحم و تخمدان. البته در مورد آندومتریوز، هیسترکتومی به تنهایی کافی نیست؛ استروژن ممکن است آندومتریوز باقیمانده را تحریک کند و درد نیز باقی بماند. باید به این نکته توجه داشت که پس از هیسترکتومی، بارداری ممکن نیست.
این پنج علت را بشناسید
به رشد بافت رحم در جای دیگری از بدن آندومتریوز گفته میشود که برای سلامت زنان و بویژه احتمال بارداری در آنان بسیار تهدیدکننده است. اما علل چنین رویدادی در بدن بعضی‌ها چه ممکن است باشد؟ پنج علتی را که باعث میشود بافت رحم در جای دیگری از بدن شما رشد کند بشناسید.
1. عادت ماهانه عقبگرد: بیشترین علت آندومتریوز این نوع نقص در عادت ماهانه است. در این نوع عادت ماهانه، خون قاعدگی که حاوی سلول‌های آندومتر است به جای آن‌که از بدن خارج شود، از طریق لوله‌های رحمی وارد حفره لگنی میشود. سلول‌های آندومتر به دیواره لگن می‌چسبد و در آنجا رشد می‌کند. در حقیقت این سلول‌ها هرجا رشد کند هنگام قاعدگی مانند سلول‌های رحم عمل کرده و خونریزی ایجاد می‌کند.
2. رشد سلول‌های جنینی: این سلول‌ها، حفره‌های لگنی و شکمی را می‌پوشانند و از سلول‌های جنینی به وجود می‌آید. هنگامی که یک یا چند منطقه از پوشش شکمی تبدیل به بافت آندومتر شود، آندومتریوز گسترش می‌یابد.
3. زخم جراحی: بعد از انجام بعضی از جراحی‌‌ها، مانند هیسترکتومی (خارج کردن رحم) یا سزارین، سلول‌های آندومتر ممکن است به محل برش جراحی متصل شده و موجب بروز بیماری در فرد شود.
4. انتقال سلول‌های آندومتر: رگ‌های خونی یا مایع لنف ممکن است سلول‌های آندومتر را به دیگر قسمت‌های بدن انتقال دهد.
5. اختلال در عملکرد دستگاه ایمنی: ممکن است وجود اختلال در دستگاه ایمنی باعث شود بدن نتواند بافت آندومتر را که در بیرون از رحم رشد می‌کند، تشخیص بدهد و از بین ببرد.
درمان‌های تکمیلی برای آندومتریوز
برای درمان آندومتریوز روش‌های درمانی دیگری نیز وجود دارد که به آنها درمان‌های تکمیلی گفته میشود. البته بیشتر این درمان‌ها معمولا برای تسکین درد موثر است. در بسیاری از خانم‌ها تغییرات رژیم غذایی مثل حذف یک نوع غذای خاص مانند لبنیات یا محصولات گندم ممکن است به تسکین درد کمک کند.
همچنین درمان‌هایی همچون طب سوزنی، مصرف ویتامین B1 و منیزیم به درمان و کنترل عادت ماهانه دردناک کمک می‌کند. این روش‌ها همانطور که اشاره شد، درمان مکمل است و برای کنترل درد استفاده میشود.
علاوه بر آن ، این روش‌ها در مورد هر فرد ممکن است به شکل خاصی عمل کند، به همین دلیل باید آنها را تحت نظر پزشک متخصص انجام داد. برای کاهش دردهای ناشی از آندومتریوز چند درمان خانگی نیز وجود دارد که از میان آنها میتوان به دوش آب گرم و پدهای گرماده اشاره کرد.
این کارها عضلات لگن را آرام و شل می‌کند و از گرفتگی و درد می‌کاهد. همچنین استفاده از داروهای غیراستروئیدی غیرالتهابی مانند ایبوپروفن و ناپروکسن و ورزش کردن به شکل روزانه را میتوان به این فهرست افزود. البته این داروها نیز باید با مشورت متخصص مصرف شود. (ضمیمه سیب/حمیده پازکی)