شمس “خدیجه” پهلوی Shams Pahlavi (متولد ۶ آبان ۱۲۹۶ – فوت ۱۰ اسفند ۱۳۷۴) دومین و بزرگترین فرزند رضا شاه پهلوی از ملکه تاج‌الملوک آیرملو و خواهر ارشد محمدرضا شاه پهلوی بود.
او پس از سپری کردن تحصیلات رایج در آن زمان، با فریدون جم فرزند مدیرالملک جم (وزیر و نخست‌وزیر دوره قاجار و پهلوی) ازدواج کرد. لیکن پس از کناره‌گیری رضاشاه از سلطنت، از همسرش جدا شد و چندی بعد در سال ۱۳۲۲ با عزت‌الله مین‌باشیان که هنرمند بود آشنا شد و در سال ۱۳۲۴ در قاهره با او ازدواج کرد. همسر جدید او نام و نام خانوادگی خود را به مهرداد پهلبد تغییر داد. مهرداد پهلبد به پس از چندی در سال ۱۳۴۳ به وزارت فرهنگ و هنر منصوب گردید و به مدت ۱۵ سال یعنی تا زمان انقلاب ایران (۱۳۵۷) در این سمت باقی‌ماند.
فریدون جم فرزند مدیرالملک جم
ثمره ازدواج شمس و عزت‌الله سه فرزند به نامهای شهباز، شهیار و شهرآزاد پهلبد بود.
شمس و خانواده‌اش در شهریور ماه سال ۱۳۵۷ کشور را ترک کردند و چندی بعد در کشور ترینیداد و توباگو ساکن شدند.
از دوران کودکی و نوجوانی او اطلاعات چندانی در دست نیست فقط در خاطرات اشرف پهلوی و بعضی از کتابهای منتشر شده در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی چنین استنباط میشود که وی برخلاف خواهرش اشرف، علاقه چندانی به دخالت در امور سیاسی از خود نشان نمی‌داد و بیشتر به علائق شخصی و فردی خود می‌پرداخت و با ایفای نقش سنتی زنان که پرداختن به امور خانه‌داری و زندگی زناشویی بود.
مهرداد پهلبد (سابقاً عزت‌الله مین‌باشیان)
احساس راحتی می‌کرد و تنها برای کسب وجهه اجتماعی ریاست جمعیت شیروخورشید سرخ را پذیرفت و تا ماههای آخر سلطنت پهلوی در اختیار او بود. همچنین از ریاست وی بر کانون بانوان ایران که در اردیبهشت سال ۱۳۱۴ توسط رضاشاه برای پیشبرد و اجرای اهداف خود درخصوص کشف حجاب ایجاد شده بود، میتوان نام برد.
رضاشاه پهلوی در سال ۱۳۱۵ تصمیم به ازدواج دختران خود شمس و اشرف پهلوی گرفت و اعلام نمود جوانان وابسته به خانواده‌های اشراف، مقامات مملکتی و صاحب منصبان کشور، خود را برای این کار کاندیدا نمایند. در میان داوطلبان متعدد، علی‌محمد قوام (فرزند ابراهیم قوام‌الملک شیرازی) و فریدون جم (فرزند محمود جم، نخست‌وزیر) به ترتیب برای شمس و اشرف درنظر گرفته شدند. این ازدواج اجباری فقط بنابه خواسته و تمایل رضاشاه و بدون اطلاع و نظر دخترانش انجام گرفت و فقط شمس به دلیل ارشدیتش خواهان ازدواج با فریدون جم شد که مورد موافقت شاه قرار گرفت و همسران دو خواهر با یکدیگر تعویض شدند.
کاخ مروارید
او در کاخی در مهر شهر کرج به نام کاخ مرواریدزندگی می‌کرد. این کاخ یکی از نمونه‌های برتر هنر معماری در ایران است، و توسط موسسه رایت آمریکا ساخته شده است. شمس پهلوی در دربار به نام «مهر» مشهور بود. نام «مهرداد» برای شوهرش و نام «مهرشهر» در کرج از لقب او گرفته شده است.
ریاست کانون بانوان ایران
وی ریاست کانون بانوان ایران را که در اردیبهشت سال ۱۳۱۴ توسط رضاشاه برای پیشبرد و اجرای اهداف خود درخصوص کشف حجاب ایجاد شده بود برعهده داشت.
فعالیت اقتصادی شمس
خواستگاه طبقاتی و وضعیت مالی خانواده پهلوی قبل از کودتای ۱۲۹۹ باعث شد که به محض کسب قدرت به دنبال جمع آوری مال و ثروت باشند. این میل که در عصر رضاشاه با غصب املاک و اموال مردم صورت گرفت، پس از شهریور ۱۳۲۰ و ورود نیروهای بیگانه که منجر به استعفای رضاشاه و ترک ایران شد، به امور اقتصادی و تجمع ثروت مبدل گشت. در این بین خواهر بزرگ شاه، شمس پهلوی فعالیت چشمگیری نمود.
مهمترین اقدام شمس در دربار برادرش، انتخاب ثریا اسفندیاری به عنوان دومین همسر محمدرضاشاه بود. شمس پهلوی علاوه بر ریاست جمعیت شیر و خورشید، ریاست بنیاد نیکوکاری شمس را نیز که خود بنا نهاده بود، بر عهده داشت
اولین اقدام او تجارت الماس بود که در زمان حضور او در افریقای جنوبی (زمان تبعید پدرش) انجام شد. بدین ترتیب که الماس و سنگهای قیمتی مرغوب در افریقای جنوبی شناسایی شده و با قیمت ارزان خریداری می‌گشت و سپس با واسطه به ایران ارسال می‌شد تا به چندین برابر به فروش برسد. اسناد زیادی درباره تجارت الماس در سال ۱۳۲۰ در آرشیو مۆسسه مطالعات تاریخ معاصر موجود است. ۱ از این اسناد برمی‌آید که رضاشاه نیز خود با این اقدام دخترش موافق بوده. و حتی در نامهای که برای شمس نوشت قول داد که الماس درخواستی او را توسط اشرف به دست او برساند.۲)
اما پس از فوت رضاشاه دست شمس از افریقای جنوبی کوتاه شد و شرایط آن روزگار کشور زمینه را برای انجام امور اقتصادی مهیا نمی‌کرد.
این رویه تا زمان دولت مصدق ادامه داشت. دکتر مصدق به دلیل صرفه‌جویی در امور اقتصادی دست خاندان شاهی را از کلیه امور برید و به جهت دخالتهای بی دلیل اشرف و ملکه مادر در سیاست آن دو را به اروپا تبعید کرد. دوران تبعید آنان با کمبودهای مالی بسیار سپری شد.
اما پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که با وساطت امریکاییان در ایران صورت گرفت شمس، اشرف و ملکه مادر به ایران بازگشتند. از این زمان به بعد شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران تغییر نمود.
در این زمان شمس نیز وارد عرصه اقتصاد شد و با به ارث بردن املاک وسیع در غرب تهران و مهرشهر کرج صاحب ثروت عظیمی گشت.
از سرمایه‌گذاریهای اقتصادی فراوان شمس میتوان به موارد زیر اشاره کرد: ۱٫ تصفیه شکر اهواز ۲٫ لبنیات پاک ۳٫ قند دزفول ۴٫ باغداری گل چشمه ۵٫ سازمان زراعی مهرشهر ۶٫ سردخانه‌های مختلف با ظرفیتهای مختلف در مهرشهر و گرگان ۷٫ شرکت مهر ساختمان ۸٫ شرکت آلوم پارس ۹٫ شرکت دامداری ایران و اسکانیش ۱۰٫ شرکت آب میوه و مربا ۱۱٫ شرکت دامپروری. ۳ علاوه بر آن قسمتی از درآمد او صرف تأسیس رستوران، پمپ بنزین و سوپرمارکت شد. وی دارای ویلاها و کاخهای متعددی در سراسر جهان بود. مانند ویلای واشنگتن، ویلای پاریس، ویلای کالیفرنیا ،…و قصر مروارید، کاخ نوبهار و کاخ مهرشهر.
هزینه زندگی شمس برطبق اسنادی که پس از انقلاب اسلامی منتشر شد شامل :
ــ سال ۱۳۴۹ پانزده میلیون تومان، ۱۳۵۰ بالغ بر ۲۰ میلیون تومان و در سال ۱۳۵۱ معادل ۲۵ میلیون تومان بوده است و البته این جدای حسابهای کلان بانکهای خارج از کشور و هزینه کاخها و ویلاهای او بوده است. ۴ وی در اواخر عصر پهلوی یکی از سرمایه‌داران بزرگ ایران به حساب می‌آمد.
شمس در منطقه مهردشت کرج، دست به ساخت و ساز وسیعی زد و مهرشهر را در آن ناحیه ساخت. او در آن منطقه کاخ مجللی برای خود بنا کرد که مجموعه‌ای از چندین کاخ کوچک و بزرگ است
اقدامات شمس
مهمترین اقدام شمس در دربار برادرش، انتخاب ثریا اسفندیاری به عنوان دومین همسر محمدرضاشاه بود. شمس پهلوی علاوه بر ریاست جمعیت شیر و خورشید، ریاست بنیاد نیکوکاری شمس را نیز که خود بنا نهاده بود، بر عهده داشت.
در اسناد سفارت امریکا که در سال ۱۳۵۸ ش به دست آمد، از او به عنوان یکی از اعضای خاندان سلطنتی که منافع فراوانی در تجارت دارد، یاد شده بود. او حبیب ثابت پاسال، تاجر و سرمایه‌دار بهایی را به عنوان کارگزار خود در امر تجارت برگزیده بود. شمس از نظر سیاسی، اهمیتی در خاندان پهلوی نداشت.
شمس در منطقه مهردشت کرج، دست به ساخت و ساز وسیعی زد و مهرشهر را در آن ناحیه ساخت. او در آن منطقه کاخ مجللی برای خود بنا کرد که مجموعه‌ای از چندین کاخ کوچک و بزرگ است.
شمس در اوایل دهه ۱۳۳۰ ش به دین مسیحیت گروید و خود و خانواده‌اش به آیین کاتولیک در‌آمدند. این اتفاق، دربار محمدرضاشاه را به وحشت انداخت تا مبادا خبر آن به میان مردم درز کند. شمس گذشته از این، در محل اقامتش، محراب و کلیسایی نیز برای عبادت بنا کرده بود.
شمس پیش از پیروزی انقلاب اسلامی با مقادیر هنگفتی طلا و جواهر از ایران گریخت و به کالیفرنیا رفت. زمانی که محمدرضاشاه دوران آوارگی خود را در مکزیک می‌گذراند، سه تن از فرزندانش (فرحناز، علیرضا و لیلا) را نزد شمس به کالیفرنیا فرستاد و قرار بود خود نیز به ویلای شمس واقع در آکاپولکو نقل مکان کند. در آن زمان گفته می‌شد که شمس این ویلا را به مبلغ چهار میلیون دلار خریداری کرده است. او به غیر از این ویلا، قصرهای دیگری در بورلی‌هیلز، لوس‌آنجلس و لاس‌وگاس امریکا برای خود خریداری کرده بود.
احمدعلی مسعود انصاری از بستگان فرح دیبا، همسر محمدرضاشاه، در کتاب «پس از سقوط» درباره شمس می‌نویسد: «شمس پس از خروج از ایران از وضع مالی‌اش گلایه داشت. هرچند این گلایه‌های مالی عادت دیرینه او بود. به هر حال، شمس پیش مادر رفته و از نداری گلایه کرده بود. ملکه مادر هم مقداری جواهر به او داده بود. زمانی که شاه در باهاماس بود، شمس جواهرات را نزد برادر آورده، به مبلغ ده میلیون دلار فروخته بود. شاه هم هفت میلیون دلار به او نقد داد و سه میلیون دلار بقیه را به فروش جواهرات حواله کرد.» این سه میلیون دلار، بعدها پس از مرگ شاه سبب اختلاف میان شمس و فرح شد که کار به دادگاه کشید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اموال و داراییهای به جای مانده از شمس توسط دادگاه انقلاب اسلامی به نفع مستضعفین مصادره شد.
شمس پهلوی سرانجام در اسفند ۱۳۷۴ بر اثر بیماری سرطان در سانتا باربارا واقع در جنوب کالیفرنیا مرد.
در سال ۱۳۸۶ نوه دختری شمس پهلوی خواهر شاه معدوم، در نظر دارد کاخ حلزونی مروارید را به عنوان یک ملک شخصی، بازپس گیرد.
به گزارش”مبارزین” ، وی که هم اینک به ایران سفر کرده است، با گرفتن وکیل از طریق دستگاه قضایی، قصد تصاحب دوباره کاخ مادربزرگ خود در مهرشهر کرج را دارد. این کاخ پس از پیروزی انقلاب، به عنوان موزه تحت مدیریت ببیاد مستضعفان و جانبازان اداره می شد.
کاخ مروارید پس از آن به یک نهاد انقلابی واگذار شد که بخشی از آن به شهربازی تبدیل شده است اما کاخ موزه، دیگر پذیرای بازدیدکنندگان نشد.
فرآوری : طاهره رشیدی