جام جم سرا: تجمع آب داخل جمجمه یا «هیدروسفالی» ناشی از تجمع بیش از حد و غیر طبیعی مایع مغزی نخاعی در داخل جمجمه است که در اکثر موارد،سبب افزایش فشار داخل مغز و تغییر شکل آن میشود.
چه کسانی در معرض خطر ابتلا به هیدروسفالی هستند؟
به گفته دکتر علیرضا طبیب‌خویی، جراح مغز و اعصاب، در بسیاری موارد هیدروسفالی علل ژنتیک دارد. یعنی در برخی بیماران به صورت مادرزادی قسمتی از مسیر جریان مایع مغزی نخاعی در داخل مغز تنگ است و این حالت، سبب تجمع تدریجی و پیشرونده مایع داخل مغز میشود. البته هر علت دیگری که سبب انسداد این مسیر شود نیز میتواند به هیدروسفالی منجر شود؛ عواملی چون تومورها و خونریزی‌های مغزی، کیست‌ها، عفونت‌ها وضربه‌های مغزی نیز به نوبه خود ممکن است به هیدروسفالی منجر بینجامد.
در داخل مغز فضاهایی وجود دارد که به آنها بطن‌های مغزی می‌گویند و پر از مایعی به نام مایع مغزی نخاعی است که در درون بطن‌های مغزی تولید میشود و پس از عبور از داخل این بطن‌ها به فضای بین مغز و جمجمه راه پیدا می‌کند و پس از عبور از روی بافت مغز و اطراف نخاع در نواحی خاصی از جمجمه جذب میشود. این مایع شفاف به صورت مداوم داخل و روی مغز و نخاع را شستشو می‌دهد و هر نوع تجمع بیش از حد و غیرطبیعی این مایع به هیدروسفالی منجر میشود که با بالا رفتن فشار داخل جمجمه همراه است. این اتفاق به دلایل متعددی در سنین مختلف از زمان جنینی در داخل رحم مادر تا کهنسالی میتواند روی دهد.
هیدروسفالی چگونه خبر می‌کند؟
دکتر طبیب‌خویی در گفت‌وگو با جام‌جم درباره عوارض و نشانه‌های هیدروسفالی می‌گوید: تجمع مایع داخل جمجمه و بالا رفتن فشار آن سبب علائمی نظیر سردرد، تهوع، استفراغ، تاری دید و دوبینی میشود و با ادامه این روند، مغز با مایع جمع و فشرده شده و در نهایت به کاهش سطح هوشیاری، کما و حتی مرگ منجر میشود. در مواردی که انسداد کامل نیست و افزایش فشار داخل جمجمه کندتر اتفاق می‌افتد، اختلال در تفکر، اختلال در راه رفتن و نبود کنترل ادرار میتواند بروز کند.
این جراح مغز و اعصاب می‌افزاید: در کودکان کم سن و سال که هنوز استخوان‌های جمجمه‌شان کاملا به هم متصل نشده است و بین آنها درز وجود دارد، تجمع مایع داخل جمجمه سبب باز شدن این درزها و فاصله گرفتن استخوان‌ها از هم میشود که نتیجه آن افزایش دور سر کودک به صورت غیرطبیعی خواهد بود که به طور طبیعی بعد از دوره شیرخواری و بسته شدن درزها روی نخواهد داد. اختلال در تکامل کودک مثلا از نظر زمان گردن گرفتن یا نشستن نیز از علائم دیگر هیدروسفالی در آنهاست.
بیماری قابل کنترل و پیشگیری
آیا می‌توان از بروز عوارض جبران‌ناپذیر هیدروسفالی جلوگیری کرد ؟
دکتر طبیب خویی پاسخ می‌دهد: مانند دیگر بیماری‌ها تشخیص زودهنگام و درمان بموقع با هدف جلوگیری از تداوم افزایش فشار داخل جمجمه، سیر پیشرونده این بیماری را متوقف خواهد کرد؛ سیری که در شرایط حاد به کما و مرگ و در شرایط مزمن به اختلالات غیر قابل برگشت حافظه و تفکر خواهد منجر شد.
وی می‌افزاید: پیشگیری از هیدروسفالی اصولا باید از طریق پیشگیری از علل ایجاد آن صورت گیرد که متاسفانه اکثر این علل قابل پیش‌بینی نیست.کما اینکه بروز اکثر تومورها یا کیست‌های مغزی قابل پیشگیری نیست و علل ژنتیک محدودی که سبب هیدروسفالی مادرزادی میشود هم معمولا قبل از بروز تشخیص داده نمی‌شود، ولی در نهایت مشابه همه بیماری‌ها تشخیص بموقع، کلید موفقیت در درمان بیماران است.
بررسی زودهنگام اختلالات رشد کودک
علائمی چون سردرد‌های مقاوم به درمان یا سردردهایی که صبح هنگام شدت می‌گیرد، اختلالات بینایی مثل دوبینی و تاری دید، بخصوص در صورت همراهی با تهوع میتواند زنگ خطری برای مراجعه به پزشک باشد.
دکتر طبیب‌خویی با اشاره به این مطلب می‌گوید: هم‌اکنون کودکان به صورت مداوم در خانه‌های بهداشت از نظر قد، وزن، دورسر و روند تکاملی مانند گردن گرفتن و... کنترل می‌شوند. انجام منظم این معاینات دوره‌ای به کشف هر چه زودتر اختلال در رشد طبیعی سر و تکامل شیرخوار کمک می‌کند، گاهی نیز مادر یک شیرخوار به دلیل نداشتن تقارن چشم‌های کودک، متوجه نگاه غیرطبیعی او میشود و با مراجعه به متخصص پی به ابتلای کودک به هیدروسفالی می‌برد. پس می‌توان نتیجه گرفت که توجه به تغییراتی در کودک که مادر به عنوان اولین فرد آنها را کشف می‌کند، گاهی حیاتی است.
هیدروسفالی، قابل درمان است
به گفته دکتر طبیب‌خویی جدا از درمان علت اولیه، هیدروسفالی که زود تشخیص داده شود قطعا بیماری قابل درمانی خواهد بود.
درمان این بیماری در واقع همان بازگرداندن جریان طبیعی مایع مغزی نخاعی است که گاهی با جراحی ضایعه‌ای که مسیر این جریان را مسدود کرده و گاهی با دارودرمانی برای کاهش موقت تولید این مایع تا برطرف شدن علت انسداد مثل جذب یک خونریزی مغزی صورت می‌گیرد. وی تاکید می‌کند: اما درمان اختصاصی این بیماری در صورتی که درمان علت اولیه به برطرف شدن هیدروسفالی منجر نشود یا علت اولیه قابل درمان نباشد، شامل کارگذاری لوله ظریفی به نام «شنت» است که این مایع را از درون بطن‌های مغزی به داخل حفره شکم هدایت می‌کند. این لوله از زیر پوست بیمار عبور داده میشود و آن‌قدر ظریف است که معمولا در ظاهر بیمار تاثیری نخواهد داشت. بعلاوه کارگذاری شنت، عمل نسبتا کوتاهی بوده و بندرت با عارضه‌ای همراه خواهد بود و در مجموع درمان مطمئن و بسیار کم‌خطر برای هیدروسفالی محسوب میشود که در صورت درمان نشدن عوارض جبران‌ناپذیری خواهد داشت.
پونه شیرازی / گروه سلامت