چکیده:
حمام ها به عنوان یکی از گونه های تأسیسات عمومی در شهرها، از جمله عناصر و نشانه های بافت کهن شهرهای ایران به شمار می روند. این گونه تأسیسات شهری که در قدیم میزان قابل توجهی از بافت کالبدی شهرها را در بر می گرفته‌اند، نه تنها کارکرد اجتماعی و اقتصادی داشتند، بلکه از نظر کالبدی نیز در شکل دهی به ساختار فضایی شهرها تأثیر گذار بوده اند.
شهر آمل به عنوان یکی از شهرهای کهن ایران چنین خصایص کالبدی داشته اســت. از جمله این گونه تأسیسات عمومی در این شهر، گرمابه «سادات نیاکی» از مهم ترین و قدیمی ترین حمام های شهر آمل اســت که تاکنون پابرجاست. این حمام به صورت موقوفه تأسیس و اداره شده اســت. مطالعه این نهاد شهری ـ که از ویژگی وقف برخوردار اســت ـ در مقایسه با دیگر حمام های شهر آمل، افزون بر آنکه وجوه فرهنگی این تأسیس را نشان می دهد، ارزش های آن را در مناسبات شهری نیز از منظر نهادی وقفی تبیین می کند.
کلید واژه:
وقف، حمام های شهری، حمام سادات نیاکی، آمل، بازار آمل.
مقدمه
در شهرهای کهن ایران، جمعیت شهری در محلات مختلف بر اساس تفاوت هایی چون ویژگی های قومی، مذهبی، حرفه ای و شغلی یا حتی مبدأ شهری و روستایی شهریان استقرار می یافتند؛ از این رو محله ها به طور معمول فضاهای سکونتی گروهی همگون از مردمان را در شهر تشکیل می دادند. این خصلت در شهرهای کوچک‌تر به علت تجانس فرهنگی و دیگر عوامل دخیل، چون: همگونی در حرفه یا مبدأ و خاستگاه، تشدید می شد.
محله ها به عنوان بخشی مستقل در شهرها دارای تأسیسات خدماتی و عمومی مربوط به خود بودند که نیازمندی های ساکنان خود را برآورده می ساختند. در سطحی فراتر، محله های مسکونی در شهرها، به مانند مکملی برای منطقه بازار کهن و مرکزی شهرها محسوب می شدند.(3)
محله از یک میدان مرکزی برخوردار بود که معمولاً در محل تقاطع دو یا چند راه اصلی قرار داشت و به مانند مرکز محله عمل می کرد. در اطراف میدان هم شماری مغازه و برخی اماکن عمومی (آب انبار یا مکان های مذهبی، اجتماعی و تفریحی) برای تأمین نیازهای ساکنان محله وجود داشت. این مکان با کارکردهای اجتماعی اش مرکز جامعه محله نیز بود.(4)
در شهر آمل نیز به پیروی از الگوی کهن شهرها، ساکنان هر محله براساس شاخص هایی چون حِرَف و مشاغل، مسقط الرأس یا قومیت اسکان می یافتند. به عنوان مثال، محله صنعتگران، محله نیاکی، محله گرجی ها و دیگر موارد که نشان دهنده این واقعیت اجتماعی در این شهر بود. به همین ترتیب محله های اصلی شهر نیز دارای عناصر خدماتی، اجتماعی و مذهبی بودند که نیازهای مختلف ساکنان محله و حتی شهر را پاسخگو بود.
حمام های عمومی یکی از تأسیسات مهم محله ها بودند که افزون بر کاربرد بهداشتی، عملکردهای اجتماعی متنوعی نیز داشتند. این حمام ها در سیمای جغرافیایی شهرها هم تأثیر گذار بودند.
در مطالعه حاضر ابتدا گزارشی از حمام های شهری و کارکردهای آن ارائه می گردد؛ و در ادامه به حمام های شهر آمل و اهمیت آنها می پردازد؛ و در نهایت قدیمی ترین حمام شهر که موقوفه اســت بررسی می شود.
حمام به مثابه نهادی اجتماعی و فرهنگی در شهرها
در فرهنگ ایرانی پیش از ظهور اسلام و پس از آن، به بهداشت فردی به عنوان آموزه ای دینی توجه می شد؛ و بر این اساس حمام به منزله نشانه کالبدی و اجتماعی بروز این گونه باورها، تجلی مهمی در جامعه ایران داشت. واژه گرمابه در دوره ایران باستان به معنای ساختمان گرم بود. در دوره اسلامی ـ به ویژه دوره خلفای عباسی و صفوی ـ حمام های بی شماری در شهرهای ایران احداث شد. اهمیت عنصر حمام در زندگی شهری سبب گردید که در الگوی شهرسازی، گرمابه به مانند رکنی مهم در طراحی شهری محسوب شود. در نزد ناظران آن روزگار، شمار زیاد گرمابه در هر شهر نشانه آبادانی و پاکیزگی مردم در هر شهر بود.(5)
به طور معمول حمام ها در گذرهای اصلی و عمومی شهر یا راسته بازار، مجاورت مساجد، در مراکز یا میدان ها و بازارچه های محله ای برپا می شدند.(6)
حمام ها چون محیطی نسبتاً بسته بوده، ارتباط کمی با شرایط اقلیمی مجاور خود دارند، از نظر ساختار کالبدی، در مناطق گوناگون اقلیمی ایران کم و بیش مشابه هستند و عوامل اقلیمی مختلف مانند آب، باد و موقعیت جغرافیایی، تأثیر چندانی در نحوه استقرار شکل کالبدی و تقسیم بندی فضاهای داخل حمام نداشته اســت.(7)
برخی از حمام های تاریخی معروف ایران که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده اند عبارتند از: حمام آخوند، حمام آقا تقی اردبیلی، حمام ابراهیم خان، انصاری، اوچ دکان، حمام بازار شاهرود، حمام پرهیزگار، پهنه سمنان، حمام تاریخی کن، مزداران، جلفا، جم، چهاردرخت، چهارسوق، چهار فصل اراک، حاج آقاتراب، حاج تقی عسکر، حاجی رئیس، حسینیه اعظم، خان سنندج، خان یزد، خسروآقا، رضی آباد، سراب یا جلال، سلطان میراحمد، شاهزاده ها، شاه علی صفوی، شاه مشهد، شیخ بهایی، صفا یا حاجی محمد رحیم، علیقلی آقا، فین کاشان، چکنه، حمام قدیمی شهر گناباد، حمام قدیمی شیخ سلماس، حمام قدیمی ماکو، قیصریه سبزوار، کردشت اهر، کلبغلی خان ساوه، کهنه سردشت، گلشن لاهیجان، گله داری بندرعباس، گنجعلی خان کرمان، مرمر، مصباح کرج، مکتب خانه بروجن، ملک بوشهر، مهرآباد، میرزا رسول مهاباد، نوبر، نیما یوشیج، وزیر، وکیل شیراز، وکیل کرمان، دو حمام تاریخی رمنان.(8)
در شهر آمل حمام های بسیاری وجود داشته اســت که امروزه تعداد کمی از آنها پابرجا هستند. دراین شهر به ضرورت بهره گیری حمام ها از آب رودخانه مجاور شهر موسوم به «هراز» و تأمین ذخیره آب انبارهای متعدد گرمابه های شهر، معمولاً این بناها در نزدیک رودخانه ساخته شده اند. حمام های آمل نیز تابع ساختار کلی کالبدی و فضایی حمام های ایرانی بوده اند.
انواع حمام ها از نظر کارکرد و نحوه اداره
الف.کارکرد
حمام عمومی: این گونه گرمابه ها برای استفاده عموم افراد یک محله یا شهر تأسیس می شد و دارای ویژگی های معماری و طراحی درونی خاصی بود.(9)
حمام های عمومی به دو صورت اداره می شد: گاه به صورت دو حمام جداگانه، یکی مخصوص مردان و دیگری مخصوص زنان، با خزینه واحد و به هم چسبیده که به حمام دوقلو معروف بود؛ و گاه یک حمام در ساعاتی از روز برای زنان و در برخی ساعات به مردان اختصاص داشت.(10)
استفاده از این حمام ها مستلزم پرداخت هزینه بود.
حمام های خاص: شماری از حمام ها که درون محوطه های محصور (کاخ ها) یا محله هایی با ویژگی های قومی یا دینی خاص (یهود، نصارا) قرار داشتند و فاقد کاربری عمومی بودند.
حمام های محله ای: این گونه حمام ها در مرکز محله و کنار مسجد یا حسینیه، به منظور رفع نیاز اهالی محله ساخته می شد. این حمام ها علاوه بر کارکرد بهداشتی، برای گذران اوقات فراغت نیز استفاده می شد.(11)
کارکردهای حمام های محله ای در شهر آمل
حمام های شهر آمل از عناصر وحدت بخش مرکز محله یا محلات بودند که علاوه بر تأمین نیازهای ساکنان محل و داشتن کارکردهای اجتماعی و اقتصادی، در شکل دهی به این شهر نیز تأثیرگذار بوده اند. با توجه به اینکه طایفه ها، در شهر آمل، محلات مخصوص به خود را به وجود آوردند، حمامات واقع در آن محل که معمولاً در مرکز محله واقع بود به نام همان طایفه مشهور بوده اســت .
ب.نحوه اداره
حمام های انتفاعی: این گونه حمام ها را حکومت یا افراد برخوردار به منظور بهره گیری از عواید آن می ساختند. مالکیت خصوصی و طرز اداره انتفاعی این حمام ها وجه بارز تفاوت آنها با حمام های وقفی اســت.
حمام های وقفی: این گونه حمام ها از نظر حقوق تابع قانون وقف بود و درآمد حاصل از فعالیت های آنها وقف امور عام المنفعه یا امور خیریه مشخص می شد. یکی از ویژگی حمام های وقفی آن اســت که اغلب در مجاور مجموعه هایی چون مسجد، بازار، کاروانسرا، خانقاه و نظایر اینها ساخته می شد.(12)
حمام های وقفی از لحاظ معماری و کارکرد مانند حمام های عمومی بوده اند. برخی از حمام های معروف ایران که پیشتر از آنها نام برده شد، به صورت موقوفه بوده اند. در این باره، حمام بازار شاهرود، حمام گله داری بندرعباس، حمام کوچک و بزرگ علیقلی آقا در محله بیدآباد اصفهان و نظایر اینها قابل ذکرند.
اهمیت وقف حمام در فرهنگ دینی مسلمانان، از نظر تأکیدی که بر پاکی و طهارت در اعمال و عبادات شده، قابل توجه اســت. حمام ها به مانند نهادی بهداشتی و اجتماعی به طور معمول در مجاور مسجد ساخته می شدند. گروهی از دولتمردان نیک سیرت به نیت بهره ثواب و ذخیره روز رستاخیز، و جمعی از دولتمردان هم در اندیشه شهرت بیشتر به بنای حمام های وقفی چشمگیر و زیبا همت می گماردند. ساختن حمام یکی از موارد عادی مصرف وجوه و درآمدهای وقفی به شمار می آمده اســت.
بینش دینی در باب طهارت و کاربرد سنتی حمام به عنوان یک پایگاه مداوای پزشکی، سبب گسترش شبکه ای از حمام ها با ویژگی های خاص ظاهری و درونی در سراسر سرزمین های اسلامی گشت.(13)
محله های تاریخی شهر آمل
آمل از جمله شهرهای کهن ایران اســت که شماری از عناصر کالبدی ارزشمند آن هنوز پابرجاست. در این شهر نیز فضای شهری به محلات متعدد تقسیم می شد که این امر اداره شهر را آسان می کرد. محله هایی مانند: مشایی محله، کاردگر محله، شاهان دشت محله، کاشی محله، پایین بازار، نیاکی محله، قادی محله، گرجی محله از محله های کهن و معروف این شهر هستند که در مرکز خود، فضای مذهبی، تجاری و خدماتی هم داشته اند. خط سیر بازار قدیمی آمل به خصوص محورهای آن نقش مهمی در تفکیک کالبد محله ای این شهر ایفا می کرد. رشد و گسترش کالبد بازار آمل به صورت تک محوری سبب شده اســت تا محلات مسکونی متعددی در پیرامون آن شکل گیرد. این محله ها بر مبنای شاخصه هایی چون بستگی های طایفه ای شکل یافته اند. طایفه هایی چون آملی (جوان، زرگر، کاردگر، رودگر، کمانگر، چنان، نبی، دیر، سالار، چلابی، ساروی، خراسانی و کاشانی)، نیاکی (سادات و غیر سادات)، شاهان دشتی (سادات و غیرسادات)، مشائی، گرجی، اسکی (قادی، درزی، امیری، رئیسی)، بهرستاقی (آهنگر، اردشیر، درویش، گریپ، بلقمی، بلـر، قلباف، باتیجی، نوسر، اوک و بوستان)، نوائی (بلالی ، گودرزی، حمزه، جغتا، ملا، درزی و خزات)، دلارستاقی (خواجه سلیمان، کهرودی، کیانی، فولادوش، امیر، شیوخ، دیلم، موتن، پل وار، درکانی، یهری، متکان، میان دهی، کرنی و مغولی)، ایرائی ( رودگر، الیاس، آماک، گرشاسب)، امیری (سادات غیر سادات، از ساکنان اصلی لاریجان)، و گروه هایی چون لاسمی ها، نوری ها، تیکوهی، کلشی ها (14) در طی ادوار مختلف تاریخی در شهر ساکن شدند و محله های مخصوص به خود را شکل دادند. نظم اجتماعی مزبور تا امروز نیز کم و بیش در قالب اجتماعات آیینی (مراسم محرم و غیره) و رسوم اجتماعی (عروسی و غیره) قابل ردگیری اســت.
حمام های محله ای شهر آمل
الف.حمام های عمومی
1.حمام اشرف: از قدیمی ترین حمام های واقع در بازار این شهر بود. این حمام در شاهان دشت محله، مرکز بافت قدیم شهر آمل واقع بود و از شمال به کاشی محله، از غرب به پایین بازار محله و بازار قدیم، از جنوب به مشایی محله و از شرق به چاکسر محله مرتبط می شد.
ارتباط فضایی با بازار قدیم به صورت بی واسطه و در ضلع غربی آن بود. حمام روبه روی مسجد حاج علی کوچک قرار داشت. غلامحسین یوسفی مالک این حمام در مسجد مزبور به خاک سپرده شده اســت.(15) این حمام، سربینه ای (رختکن) داشت که از سه قسمت تشکیل می شد: وسط حوض و راهرو و دو طرف آن دو قسمت، رختکن بود. از رختکن به گرم خانه و از آنجا به صحن حمام وارد شدند. مستراح و نوره خانه قدیمی دراز و طولانی بود و نور کافی نداشت.
بعدها قسمتی از گرم خانه را به این دو اختصاص دادند. کاشی کاری های قدیمی سربینه بر جای بود که قدمت پاره ای از آنها به زمان صفویان می رسید. بر بالای در ورودی حمام این عبارت نوشته شده بود: «هر وقت لنگ در این مکان نصب اســت، حمام مردانه اســت».(16)
وجود چند عنصر تأثیرگذار چون مسجد حاج علی کوچک و حمام اشرف از عوامل تشکل وحدت محله ای مزبور بود.(17) این حمام، حمام اشرف سلطان نیز خوانده می شد. این حمام ساخت رودگری های آمل بود که در سال 1361 تخریب شد.(18)
2.حمام رجائی (حمام مشائی): در مشائی محله، پشت کاروانسرای حبشی مجاور راسته نمدمالان قرار داشت.(19) مشائی محله در ضلع شرقی بافت قدیم بازار آمل واقع اســت و از شمال به شاهان دشت محله، از غرب به کارگرد محله (کاردیگر)، از جنوب به بازار قدیم و از شرق به خیابان 30 متری شهید بهشتی ارتباط دارد.(20) بنا به اظهار مطلعان، مالک آن آقای مشایی بود.
3.حمام گروسی یا حمام سبزه میدان: در راسته گروسی، نزدیک سبزه میدان قرار داشت. آقای گروسی مالک آن بود.(21) به دو صورت مردانه و زنانه مورد استفاده قرار می گرفت.(22)
4. حمام آقا عباس: این حمام در میدانگاهی مجاور مسجد آقا عباس، در راسته آقاعباس مجاور بازار نمدمالان در کاردگر محله قرار داشت.(23)
امروزه از این حمام قدیمی اثری بر جای نیست. کاردیگر محله از شمال به پایین بازار، از غرب به نیاکی محله، از جنوب به بخش مرکزی شهر و از شرق به بازار قدیم مرتبط می شود.(24)
5.حمام مهدی زاده: این حمام در سه راهی قادی محله، نیاکی محله و پایین بازار قرار داشت. بنا به اظهار مطلعان، مالک این حمام اصغر مهدی زاده بود.
6.حمام قادی محله: که در قادی محله قرار داشت و مالک آن آقای توکلی زاده بود.(25) این محله در قسمت شمالی شرقی بافت قدیم شهر واقع اســت و از جنوب به گرجی محله و از شرق به نیاکی محله و پایین بازار مرتبط می شود.(26)
7.حمام اثرایی راسته: واقع در راسته اثرایی و مالک آن آقای پهلوان زاده بود.(27)
8.سایر حمام های قدیمی: حمام یوسف خان در شاهان دشت محله، حمام چرخ فلک و فلک در قادی محله، حمام کاظم بیگ، چهارسوق، بقال، عطار، ساچمه پاشان، مسگر بازار که اثری از آنها باقی نمانده اســت. (28) همچنین دو حمام قدیمی در هارون محله قرار داشت که در دوره رضا شاه تخریب و به جای آنها اداره پست و تلگراف احداث شد.(29)
بسیاری از حمام های مهم شهر آمل در بازار شهر قرار داشته و در تأمین بهداشت و سلامتی ساکنان محله یا محله های بازار تأثیرگذار بوده اســت.
ویژگی دیگر حمام های شهر آمل نزدیکی آنها به مساجد و تکایا بود. به عنوان مثال، حمام مشائی در مجاورت مسجد جامع، تکیه مشائی، آقا عباس قرار داشت و حمام اشرف رو به روی مسجد حاج علی کوچک بود.
ب.حمام های وقفی آمل
1.حمام چاکسر: این حمام در چاکسرمحله قرار داشت و واقف آن حاجی صالح مشائی بود. در وقف نامه تکیه مشائی تصریح شده که این حمام، وقف تکیه مزبور اســت.(30)
2.گرمابه سادات نیاکی: واقع در راسته نیاکی، مجاور حسینیه و مسجد نیاکی. این حمام سربینه، رختکن، سردخانه و گرم خانه داشت و عواید آن وقف بر تکیه نیاکی و نیاک اســت.(31)
نیاکی محله از قدیمی ترین محلات شهر اســت که از شمال به پایین بازار، از غرب به گرجی محله و قادی محله از جنوب به بخش مرکزی شهر و از مشرق به کاردگر محله مرتبط می شود و در قسمت مرکزی بافت قدیم قرار دارد.(32)
گرمابه موقوفه نیاکی تنها گرمابه به جا مانده شهر آمل در کنار مجموعه تاریخی مسجد و حسینیه نیاکی و آب انبار سابق، در اطراف بازار اســت. بانی آن در واقع حجت الاسلام و المسلمین حاج سید حسین یزدان پناه لاریجانی اســت.(33)
بدون تردید جنبه موقوفه بودن این بنا باعث پایداری آن گردیده اســت.
نیاک و نیاکیان
نیاک نام منطقه ای اســت واقع در جاده تهران به آمل، پس از پلور، در دره مسیر رود هراز، میان اسک و رینه از بالا و وانه از پایین. در بالای این دره کوتاه از یک سوی روستای نیاک اســت و در برابر آن روستای کوچکی اســت به نام کنارنگام. ابوالخیردشت یا بی خبر دشت در اطراف نیاک واقع اســت. مردم نیاک در گذشته به بازرگانی، کشاورزی و دامپروری می پرداختند. آنها خود را سید هاشمی و از نسل سید عالی یا سید علی، برادر سید حسن ولی می دانند که مزار و آستانه او در همین روستا واقع اســت. در این مزار قبر درویش تاج الدین حسن ولی، درویش علی و درویش سهراب قرار دارد. درباره نسب درویش تاج الدین حسن و سادات نیاک روایت های محلی وجود دارد و به نظر می رسد سید حسن ولی و برادرش علی، نواده حسن سبط هستند و از دودمان عبدالله بن لطف الله پدر سید عمادالدین فتح الحسنی.
بر آستانه و مزار مزبور، رقباتی در نیاک، نوا، مون، رینه و ایرا وقف شده اســت که بالغ بر 147 طغرا از سده نهم تا سده چهاردهم اســت. گویا در هیچ مزاری این گونه و تا بدین اندازه سند نباشد. از سنجیدن آنها با سندهای موقوفات دیگر ارزش آنها به دست می آید و روشن می شود که این اسناد از سندهای وقف تبریز، اردبیل، کاشان، یزد و سجلّات تیموری نوتر و هم زمان با وقف نامه امیر چقماق، و کهن تر از اسناد دیگر اســت. (34)
بررسی اسناد نیاکی در خصوص موضوع پژوهش از دو نظر در خور اهمیت اســت:
1.وقف در بین مردم آمل به خصوص مردم نیاک و طایفه نیاکی پیشینه ای بس دراز دارد؛
2.مردم نیاک را سید هاشمی و از نسل سید عالی یا سید علی برادر سید حسن ولی می داند، اما باور مردم نیاک بر آن اســت که طایفه نیاکی شامل محمد بزا، عالی بزا و حسن بزا می باشد (35) که این اسناد اطلاعات مفیدی درباره این سه تن به دست می دهد.
تکیه نیاکی و نیاک
تکیه نیاکی در نیاکی محله قرار دارد. دارای سیزده سقاخانه بوده که تاریخ ساخت آن با تاریخ مسجد حاج علی کوچک یکی اســت. بانی آن عباسقلی خان سردار لاریجانی اسکی بود.(36) اکنون این تکیه به حسینیه ارشاد و سادات نیاکی معروف اســت.
تکیه نیاک: این تکیه در روستای نیاک لاریجان قرار دارد. ساختمان قدیمی را خراب کردند و آن را از نو در دو طبقه بنا نهادند.(37)
معرفی سند
وقف نامه حمام نیاکی در آرشیو اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان آمل نگهداری می شود. این حمام را طایفه نیاکی در تاریخ هفتم شهر جمادی الثانی 1332 قمری. بر تکیه نیاکی (اطراف بازار) و تکیه نیاک در قریه نیاک لاریجان وقف کرده اند. ساختمان این حمام در این تاریخ جدیدالبنا بوده اســت. وقف نامه حاضر در مجموع 38 مهر دارد که اسامی واقفان و مهرهای آنها در وقف نامه آمده اســت .
موارد مصرف درآمد موقوفه
درآمد حمام برای عزاداری سرور شهیدان خاص اهل الکسا مولی حضرت اباعبدالله الحسین (ع) صرف می شده اســت، به گونه ای که هر گاه ماه محرم با فصل تابستان مصادف بود و نیاکیان در ییلاق نیاک به سر می بردند، صرف عزاداری در تکیه نیاک لاریجان و در بقیه فصول در تکیه نیاکی آمل صرف عزاداری امام حسین (ع) می شود.
تولیت
پنج تن از متدینین قریه نیاک
مشخصات سند
واقف: سادات و غیر سادات قریه نیاک لاریجان؛ موقوف علیهم: گرمابه موقوفه نیاکی؛ تاریخ وقف: هفتم شهر جمادی الثانی 1332 قمری؛ تاریخ تنظیم سند: ـ نوع سند: وقف نامه؛ شماره سند: ـ
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الواقف علی الأسرار بما وراء، و الصلوة و السلام علی النبی المختار محمد و آله الأطهار، و اللعنة الدائمة علی أعادیهم مادم اللیل و النهار.
اما بعد، نظر به مضمون صدق مشحون «الدنیا مزرعة الآخره»، و به مفاد الهام بنیاد «إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلا من ثلاث؛ علم ینتفع به، و ولد صالح یدعو له، و صدقة جاریة»، بر هر مکلفی واجب و لازم اســت که نفس خود را به امتثال خیرات و مبرّات واداشته، در مزرعة اعمال خویش تخم سعادتی کاشته، و از خرمن طاعات و عبادات خوشه انباشته، تا در «یوم لاینفع مال و لابنون» حاصلی داشته باشد؛ و شبهه نیست که بهترین اعمال و شایسته ترین افعال به نصّ آیة کریمة «المال و البنون زینة الحیوة الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثواباً و خیرّ أملاً»، صدقة جاریه اســت و از جمله مصادیق باقیات صالحات، بلکه موجب نجات یوم المحشر و آسودگی آن روز پرخوب و خطر می باشد؛ لذا توفیق شامل حال و متکفل احوال عموم حضرات سادات و غیرسادات ذوی العزّ و الاحترام قریة نیاک لاریجان، که اسامی سامی و امهار گرامی در ظهر این وقف نامه ثبت و ختم اســت، گردیده.
وقف مؤبّد شرعی و حبس مخلّد ملّی نمودند یک باب حمام جدید البنا، واقع در آمل مازندران، نزدیک تکیة سادات نیاک، محدود به حدود اربعة در هامش، که غنی از زیادتی توضیح و توصیف اســت، با کافة ملحقات شرعیه و منضمّات عرفیه، من غیر استثناء شیء از آنرا، برای عزا سرور شهیدان خامس اهل الکساء، مولی حضرت اباعبدالله الحسین (ع)، تا منافع حاصلة آن در شهر محرم الحرام صرف وجوه عزاداری نمایند. مقرر آنکه اگر اکثر و اغلب حضرت سادات در آمل می باشند، باید در تکیة نیاکی آمل صرف نمایند، و اگر در نیاک می باشند، باید در همان تکیه نیاک صرف فرمایند و ثواب آن واگذار به خود واقفین و اموات ایشان اســت؛ و تولیت آن در همه اوقات با چهار نفر متدینین از ... مردمان قریه نیاک اســت الی یوم النشور.
و صیغة الوقف المسطور حسب ما فصّل فی المزبور علی النهج المقرّر فی الشریعة النبویة (علی صادعها ألف ألف سلام و تحیة) سمت جریان پذیرفت. وصول نیز متحقق شده، فصار وقفاً صحیحاً شرعیاً لازماً بحیث لا یباع و لایوهب و لایرهن. فمن بدّله بعد ما سمعه فإنما إثمه علی الذین یبدّلونه.
و کان وقوع ذلک فی سابع شهر جمادی الثانی سنة 1332 [هجری قمری].
حواشی
[حاشیه پایین راست]: اما حدود اربعه از این قرار اســت: جنوب: کوچه باریک پشت دیوار خانه مرحوم آقا سید حسین عطار نیاکی؛ شمال: معبر عام متصل به سقاخانه؛ مشرق: نهر آب و معبر عام؛ مغرب: کوچه باریک زیر دیوار خانه آقا میرزا ابراهیم نیاکی.
[حاشیه بالا وسط]: بسم الله الرحمن الرحیم. این ورقه به واسطه اشتمال بر خطوط و امهار آقایان نیاکی، خصوص مرحوم حجةالاسلام آقای آقا میرزا محمد نیاکی... در کمال اعتبار اســت. علاوه بر استشهاد وقف واقفین، اعتراف و اقرار به وقف و عمل نمود احقر الفانی عبدالکریم الامیری، 3 صفر ...، [سجع مهر:] عبدالکریم.
[حاشیه بالا چپ]: بسم الله و له الحمد. جرت صیغة الوقف المسطور... المزبور لدی الأحقر؛ فصار وقفاً صحیحاً شرعیاً لازماً لا یباع لایوهب و لایرهن. فمن بدّله بعد ما سمعه فإنما إثمه علی الذین یبدّلونه. فی 7 جمادی الاخری من سنه 1332 [هجری قمری]. [سجع مهر:]... ابومحمد بن حسن الله الحسنی.
[حاشیه بالا وسط]: بسم الله.... قد اعترف... 13 [سجع مهر: ناخوانا].
[مهرها]
حاجی میرزا هادی [سجع مهر:] هادی الحسنی؛ آقا ابوالحسن [سجع مهر:] ابوالحسن؛ حاجی سید ابراهیم آقا [سجع مهر:] ابراهیم الراحی الحسنی؛ حاجی سید ابراهیم... [سجع مهر:] ابراهیم بن الحسنی....؛ حاجی سید آقاخان [سجع مهر:] آقا خان الحسنی؛ آقا... [سجع مهر: ناخوانا] ؛ حاجی مهدی [سجع مهر: ناخوانا] ؛ حاجی سید نقی [سجع مهر: ناخوانا] حاجی سید هاشم [سجع مهر:] هاشم الحسنی؛ آقا حبیب [سجع مهر:] حبیب الله بن الحسنی؛ الحاجی روح الله [سجع مهر:] روح الله؛ حاج آقا رضا [سجع مهر:] رضا الحسنی...؛ سید غلامعلی درویشی [سجع مهر:] غلامعلی الحسنی؛ حاج آقا... سید عباس [سجع مهر:] عباس علی .... الحسنی؛ حاجی سید اسدالله [سجع مهر:] اسدالله بن علی الحسنی؛ آقا محمد [سجع مهر: ناخوانا]؛ علی محمد... [سجع مهر: ناخوانا]؛عبدالکریم ابن محمد امین الحسنی [سجع مهر:] عبدالریم بن محمد امین الحسنی؛ حاجی سید ذبیح الله [سجع مهر:] ذبیح الله الحسنی؛ حاج آقا احمد [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجی سید علی ابن احمد [سجع مهر:] علی بن الحسنی احمد؛ سید آقاخان [سجع مهر: ناخوانا]؛ [سجع مهر: ناخوانا]؛ سید مختار [سجع مهر:] مختار الحسنی الراحی؛ آقا سید علی عطار [سجع مهر:] علی بن الحسین الحسنی؛ سید محمد حسین [سجع مهر:] محمد حسین الحسنی، حاجی سید حبیب الله [سجع مهر:] حبیب الله بن الحسنی، [سجع مهر:] عبده نقیّ الحسنی؛ آقا حسین آقا [سجع مهر:] ... حسین الحسنی؛ [سجع مهر:] ابن نقی الحسنی.
[مهـر:] دفتر اداره معارف و اوقاف آمل لاریجان؛ 10/9/8[13شمسی] ، ثبت و سواد به عمل آمد. رئیس معارف و اوقاف آمل..
[مهـر:] دفتر اداره اوقاف مازندران؛
[مهـر:] دفتر اداره اوقاف آمل ... ؛
[مهـر:] دفتر اداره ... ؛
[مهـر:] اداره معارف و اوقاف آمل، لاریجان ـ نور؛
وضعیت کنونی موقوفه
گرمابه موقوفه نیاکی دارای دو بخش حمام عمومی و حمام نمره اســت و به دو صورت مردانه و زنانه دایر اســت. از ویژگی این گرمابه در مقایسه با دیگر گرمابه های ایران، وسعت و شکل حمام مخصوص به زنان اســت که به نظر می رسد به صورت مساوی با حمام مردانه و شاید بزرگتر باشد. این حمام بر خلاف دیگر حمام های قدیمی بدون خزینه اســت. دو منبع آب سرد و آب گرم دارد. از ساعت 4/5 صبح تا 7 شب باز اســت. روزانه 15 ـ 10 مشتری دارد و به دلیل وجود حمام های خانگی به مانند سابق کارایی ندارد، ولی همچنان در برآورده ساختن نیاز بهداشتی مردم محله دایر اســت.
استقبال مردم شهر از گرمابه به ویژه حمام عمومی در زمستان بیشتر اســت. حضور دلاک (کیسه کش) در حمام (مردانه و زنانه) سبب شده اســت تا مردم شهر همچنان بدان جا مراجعه نمایند.
کرایه هر دلاک 2000 تا 2500 تومان اســت. هر فردی که دلاک می گیرد، باید این مبلغ را بپردازد. سوخت حمام در گذشته زغال سنگ، نفت سیاه و گازوئیل بودکه در حال حاضر از گاز استفاده می شود. کرایه حمام عمومی 1500 تومان و کرایه حمام نمره 2000 تومان اســت. به گفته حمامی، به دلیل گران بودن سوخت و آب، اداره گرمابه به صرفه نیست، ولی با توجه به اینکه این حمام وقف امام حسین (ع) اســت آن را همچنین اداره می کند و ارادت خاصی، هم به وقف، هم به امام حسین (ع) دارد.
با آنکه حمام به طور معمول در ماه مرداد تعطیل می شود، اما اجاره این ماه نیز پرداخت می گردد. حمام موقوفه نیاکی حدود هفت سال اســت که در اختیار مهدی حسنی نیا قرار دارد. وی درآمد آن را به صورت اجاره ماهانه به مبلغ 100000 تا 150000 تومان به هیئت امنای مسجد و حسینیه ارشاد (نیاکی) می پردازد. حاج اسدالله صادقی، حاج محمد روشن و حاج مالک بنی هاشمی از هیئت امنای مسجد و حسینیه ارشاد آمل هستند.
با توجه به اینکه میزان موقوفه کم اســت، هزینه های مساجد و حسینیه های متعلق به خود را طایفه مذکور ـ هم در آمل و هم در نیاک لاریجان ـ تحت نظر هیئت امنا، در مراسم ها به ویژه محرم و عزاداری امام حسین (ع) پرداخت می کنند. مراسم عزاداری امام حسین در نیاک لاریجان بسیار باشکوه تر از شهر آمل اســت. (38)
نتیجه
حمام در محلات شهرهای ایرانی به خصوص شهر آمل مکان گفت و گو، تبادل افکار و بحث اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بوده اســت. بسیاری از حمام های مهم این شهر در محلات بازار یا مجاور آن قرار داشته اســت. گرمابه موقوفه نیاکی از جمله حمام های برجای مانده شهر آمل اســت که به نظر می رسد وقف مهم ترین عامل استمرار این بنا و دیگر بناهای عمومی در شهرهای ایران بوده باشد. بنابراین بناهایی چون حمام به مدد موقوفات و خیرات در شهرها به عنوان مظاهری از جغرافیای شهری به وجود آمدند.
منابع:
1) کتاب
1.ایاز آملی، حشمت الله. (1382). اولین ها در آمل. آمل: شرکت غدیر خم.
2.خیرآبادی، مسعود. (1376). شهرهای ایران. ترجمه حسین حاتمی نژاد و عزت الله مافی. مشهد: نیکا.
3.رجبی، آزیتا. (1385). ریخت شناسی بازار. تهران: آگاه .
4.ستوده، منوچهر. (1375). از آستارا تا استارباد. ج 4. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
5.سعیدی رضوانی، عباس. (1368). بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.
6.علامه، صمصام الدین. (1338)، یادگار فرهنگ آمل. تهران: تابان.
7.قبادیان، وحید. (1373). بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران. تهران: دانشگاه تهران.
8.نظر محمد نرگسی، زهرا. (1384). گرمابه: نگاهی به حمام های قدیمی ایران از دوره باستان تاکنون. تهران: آوینا.
2) مقاله
1.ضیا توانا، محمد حسن. «محله، بافت و ساختار آن در شهر شرق اسلامی». مجله علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی. شماره اول، سال 1370، صص 199 ـ 173 .
3)مراکز آرشیوی
1.اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان آمل.
2.طرح حفاظت و مرمت بافت قدیم آمل، شش جلد، مشاور رهرو، 1385 .
3.طرح ساماندهی بافت قدیم بازار آمل، چهارجلد، امان الله امانی و ... 1372.
4)پایان نامه
1.یدالله پور، معصومه. (1388). بازار آمل. بنیاد ایران شناسی، دانشگاه شهید بهشتی.
5)مصاحبه
1.عزیز الله جوربندی، قهوه چی. مکان مصاحبه: راسته نمدمالان، قهوه خانه امید به خدا. تاریخ مصاحبه: 1387/10/9. روز و ساعت: شنبه 2 ـ 2/5 بعدازظهر.
2.مهدی حسنی نیا، حمامی. مکان مصاحبه: گرمابه موقوفه نیاکی، جنب حسینیه ارشاد. تاریخ مصاحبه: 1390/6/15. روز و ساعت: دوشنبه 10 ـ 11/5 صبح.
3.نصرت الله شهره، خواروبار فروش و لوازم شکار فروش سابق در تیمچه. مکان مصاحبه: خیابان مهدیه، فروشنده مجاز اسلحه شکاری و لوازم شکار. تاریخ مصاحبه: 1387/10/19. روز و ساعت: یکشنبه 11 ـ 12/5 ظهر
4.محمدرضا قلی پور، کیف فروش. مکان مصاحبه: قصر کیف، بازار، جنب تکیه امیری. تاریخ مصاحبه: 1387/7/22، روز و ساعت: دوشنبه 11/5 ـ 1/5 بعدازظهر.
5.سید عبدالله مرتضوی مقدم، بزاز، مکان مصاحبه: بازار چهارسو، فروشگاه اطلس، تاریخ مصاحبه: 1387/7/21 روز و ساعت: یکشنبه 9/5 ـ 12/5 ظهر.
6)سایت
بانک اطلاعات کتب و نسخه خطی
www.aghabozorg.ir/BookLIstDetail. aspx? BookListid=6&Volum eNumber=4.
پی نوشت ها :
1.دانشیار تاریخ ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
yousefifar89@gmail.com
2.کارشناس ارشد ایران شناسی گرایش تاریخ، دانشگاه شهید بهشتی
masoom8227@yahoo.com
3.خیرآبادی، مسعود. شهرهای ایران. ترجمه حسین حاتمی نژاد و عزت الله مافی، ص 106؛ ضیا توانا، محمد حسن. «محله، بافت و ساختار آن در شهر شرق اسلامی»، علوم زمین، شماره اول، 1370، ص 173 ـ 199 .
4.شهرهای ایران، ص 106؛ رجبی، آزیتا، ریخت شناسی بازار، ص 184 .
5.نظر محمد نرگسی، زهرا، گرمابه: نگاهی به حمام های قدیمی ایران از دوره باستان تاکنون، ص 30 ـ 47 .
6.ریخت شناسی بازار، ص 107 .
7.قبادیان، وحید. بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ص 277 .
8.گرمابه: نگاهی به حمام های قدیمی ایران از دوره باستان تاکنون، ص 60 ـ 87 .
9.همان، ص 90 .
10.ریخت شناسی بازار، ص 109 .
11.همان، ص 108 .
12.نگاهی به حمام های قدیمی ایران از دوره باستان تاکنون، ص 91 .
13.سعیدی رضوانی،عباس. بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی، ص 77 ـ 78؛ بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ص 277.
14.مشاوران رهرو. طرح حفاظت و مرمت بافت قدیم آمل، ص 52 ـ 53.
15.مصاحبه با جوربندی، 1387/10/19 .
16.ستوده، منوچهر. از آستارا تا استرآبد، ص 58 .
17.یدالله پور، معصومه. بازار آمل، ص 160 .
18.ایاز آملی، حشمت الله. اولین ها در آمل. ص 113.
19.مصاحبه با مرتضوی مقدم، 1387/7/21 .
20.بازار آمل، ص 160 .
21.مصاحبه با مرتضوی مقدم 1387/7/21 .
22.مصاحبه با شهره 1387/10/19.
23.مصاحبه با جوربندی، 1389/10/19.
24.بازار آمل، ص 162.
25.مصاحبه با جوربندری، 1387/10/19
26.بازار آمل، ص 163.
27.مصاحبه با قلی پور، 1387/7/22 .
28.ستوده، منوچهر. از آستارا تا استرآباد، ص 60 .
29.همان، ص 72 .
30.رونوشت واقف نامه تکیه مشایی، آرشیو 255 .
31.از آستارا تا استرآباد ص 89 .
32.یدالله پور، معصومه، بازار آمل، ص 162.
33.مصاحبه با مهدی حسنی نیا، 1390/6/15.
34.دانش پژوه، محمد تقی. «مقدمه اسناد آستانه درویش تاج الدین حسن ولی در نیاک لاریجان»، نشریه نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 4، ص 481 ـ 648 .
35.ایاز آملی، حشمت الله، اولین ها در آمل، مقدمه، ص ژ.
36.علامه، صمصام الدین، یادگار فرهنگ آمل، ص 90 .
37.مصاحبه با مهدی حسنی نیا، 1390/6/15.
38.مصاحبه با مهدی حسنی نیا، 1390/6/2527
منبع:سجادی، سید احمد؛(زمستان 1390)، وقف میراث جاویدان شماره 76،تهران،موسسه فرهنگی هنری نور راسخون، 
