در اروپا، شرکتهای غذایی چون Kellogg، Pepsi، Coke و Kraft استفاده از محصولات تراریخته در تولیدات خود را بهدلیل مخالفت مصرفکنندگان، متوقف کردهاند. این کشورها، کمتر از ۳ دهم درصد از کل محصولات تراریخته جهان را تولید میکنند.
به گفته محمد اسلامی، رییس اداره جمعیت و باروری سالم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شاخص ناباروری کشور براساس سرشماری سال 90، 15 تا 20 درصد است. البته همچنان نیز از این آمار استفاده میشود اما میانگین عنوا شده عموماً از 15 تا 20 درصد است که در این بین گاهی 10 درصد و 25 درصد نیز دیده شده است.
اسلامی شایعتر بودن ناباروری در مردان را نمیپذیرد و معتقد است که باید دید شیوه آمارگیری به چه شکلی بوده. در مورد تعداد زوجهای نابارور، بررسیها متفاوت است و دامنههای متفاوتی دارد. با این وجود بررسی زیر 15 درصد و بالای 20 درصد وجود نداشته است. اگر بخواهیم با تأکید بر همین درصد آماری مطرح کنیم، براساس سرشماری سال 90 تعداد زوجهای شامل زنان بین 15 تا 49 سال سن و در سنین باروری، 15 میلیون بوده است که اگر 15 درصد در نظر بگیریم ،2 میلیون و 250 هزار زوج نابارور و اگر 20 درصد در نظر بگیریم، 3 میلیون زوج نابارور در کشور وجود دارد و هرکدام از فاکتورهای زن یا مرد حدود 50 درصد نقش دارند.
با وجود آمارهایی که از سوی وزارت بهداشت درباره مساویبودن میزان فاکتورهای ناباروری در زنان و مردان ارایه شده است، همچنان شاهد آمارهای مختلف از سوی پزشکان هستیم؛ برخی سهم مردان را بیشتر و برخی سهم زنان را بیشتر میدانند. گروهی نیز معتقدند فاکتورها مساوی است.
رشد ناباروری در سالهای اخیر چگونه بوده است؟
سال 91 محمدمهدی آخوندی، رییس پژوهشگاه ابنسینا اعلام کرد که در تمام کشورها آمارهایی درباره نرخ باروری وجود دارد و آنها مطابق همین آمار متوجه شدهاند که در 15 سال اخیر ناباروری رشد داشته است، اما در کشور ما چنین آماری وجود ندارد که بتوانیم مقایسه کنیم.
همچنین مرکز فوقتخصصی درمان ناباروری و سقط مکرر ابنسینا با آمارگیری از 17 هزار زوج ایرانی مشخص کرد که 20.2 درصد زوجین ایرانی نابارورند که از میانگین جهانی بالاتر است. یعنی از هر10 زوج، 2 زوج نابارور هستند. همچنین میزان ناباروری مردان بیشتر از زنان ارزیابی شد.
سبک زندگی و ناباروری
شیوه رایج زندگی انسانها روی وضعیت سلامتی آنها بسیار مؤثر است. نوع تغذیه، پوشش مناسب، زمان خواب و بیداری، آبوهوا و ورزش از جمله مواردی است که نقش بهسزایی در سلامتی عمومی بدن دارد. بسیاری از این موارد در ناباروری نیز مؤثرند. محققان معتقدند استعمال سیگار، قلیان، اعتیاد به مواد مخدر، غذای آماده، استرس، استفاده از ظروف پلاستیکی، مصرف مشروبات الکلی، فرکانسهای موبایل، وعدههای غذایی نامنظم و گرسنگیهای طولانیمدت روی باروری اثر منفی دارد. استفاده از مکمل ورزشی به دلیل بههم خوردن تعادل هورمونی، فرد را در معرض ناباروری قرار میدهد.
مشاغلی که منجر به نشستن در ساعات طولانی میشود، استفاده مدام از حمام بسیار داغ، سونا و جکوزی، قراردادن لپتاپ روی پاها و پوشیدن لباس تنگ از عوامل نازایی در مردان شناخته میشود. چاقی بیش از اندازه نیز از دلایل ناباروری زنان است که عموماً با نوع تغذیه و سبک زندگی فرد در ارتباط است.
نقش تغذیه در ناباروری
علتهای مختلفی موجب بروز ناباروری در بین زوجین میشود. این روزها تأثیر سبک زندگی در ناباروری مورد توجه بسیاری از متخصصان قرار گرفته است. دکتر ربابه طاهریپناه، عضو هیأت مدیره انجمن علمی تخصصی باروری و ناباروری ایران یکی از عوامل مهم در ناباروری را سبک زندگی فرد دانست و گفت: هرچه وزن زنان افزایش یابد، اختلالات تخمکگذاری آنها نیز افزایش مییابد و همین امر آنها را مساعد ناباروری میکند.
متأسفانه در کشور ما فعالیتهای فیزیکی کاهش پیدا کرده است. در رژیم غذایی نیز به فستفودها تمایل زیادی پیدا شده است که همین امر باعث بههم خوردن متابولیسم بدن میشود و در نتیجه با افزایش وزن نوجوانان و جوانان روبهرو هستیم که خود عامل مساعدکنندهای برای ناباروری است.
او ادامه داد: در نتیجه توصیه میکنیم بهطورکلی فستفودها کنار گذاشته شوند و سعی شود مواد غذایی طبیعی باشند. همچنین ظروف پلاستیکی سمومی دارند که در صورت قرار دادن مواد غذایی در آنها میتوانند در احتمال ناباروری نقش داشته باشند.
پس زوجها در تغذیه خود تا آنجاییکه میشود از سموم محیطی دوری کنند و از مواد غذایی که متخصصان احتمال میدهند در ایجاد ناباروری تأثیر داشته باشد پرهیز کنند. به زنان توصیه میکنم فعالیتهای فیزیکی و رژیم غذایی خوبی داشته باشند. زنان نابارور حتماً به پزشک مراجعه کنند و دستورات پزشک را انجام دهند.
برای برخی موارد ناباروری حتماً کاهش وزن میتواند نقش بسیار مهمی در اصلاح روند و الگوی تخمکگذاری آنها داشته باشد. گاهی در سندروم تخمدان پلیکیستیک یا کیستهای تخمدان کاهش 5 درصدی وزن، بسیاری از مشکلات بیمار را حل میکند.
محصولات تراریخته و باروری در کشورهای درحالتوسعه
چندی است گروهی از پزشکان بحث تأثیر منفی مواد تراریخته روی باروری را مطرح میکنند. همچنین دکتر احمد حمزه، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس نیز نقش عمدهای برای محصولات تراریخته در بروز ناباروریها قائل شده است. مهندسی ژنتیک یکی از شاخههای مهم بخش کشاورزی است که دستاوردهای مهمی را در سالیان اخیر بههمراه داشته است.
یکی از دستآوردهای مناقشهانگیز این دانش، تولید محصولات تراریخته (Genetically Modified Organisms) است که در حال حاضر، یک بحث علمی، اقتصادی، پزشکی، محیط زیست، امنیت غذایی، و اخلاقی مهم در کشورهای مختلف، بسته به الگوهای مختلف فرهنگی-اقتصادی و نیز در سطح بینالملل نظیر سازمان تجارت جهانی (WTO) به راه انداخته است.
کشورهای غرب اروپا، استرالیا و ژاپن، خواستار لغو واردات و تولید محصولات تراریخته و یا الزام فروشندگان محصولات غذایی برای قرار دادن برچسب مخصوص برای تفکیک این محصولات از محصولات طبیعی هستند. این در حالی است که بیشترین شکاف، چه از نظر تولید و چه مصرف، میان کشورهای توسعهیافته و درحال توسعه است. از جمله این دغدغهها، موضوع سلامت و بهطورخاص، سلامت باروری است.
محصولات تراریخته؛ تولید، مصرف، و بحثهای جمعیت
حامیان مهندسی ژنتیک در کشاورزی معتقدند در طول تاریخ پیدایش تمدن بشری و از زمانی که انسان با سبک زندگی یکجانشینی و اقتصاد کشاورزی آشنا شد، همواره تلاش برای بهبود بخشیدن به کیفیت و مرغوبیت محصولات کشاورزی از طریق انتقال ژنها مدنظر بوده است. البته این تلاش تنها از طریق انتقال ژنهای یک گونه به یکدیگر صورت گرفته و در بهترین حالت، زمان زیادی، شاید ۱۵ سال، برای بهدست آوردن کیفیت مطلوب از این طریق، زمان صرف میشده است.
دانش مدرن تولید تراریخته، یعنی تجمیع تمامی صفات مطلوب چندین گونه نزدیک، در یک گونه خاص از طریق تزریق این صفات و نه لقاح طبیعی. این دانش به تولیدکننده امکان میدهد تا ترکیب ژنتیکی مطلوب خود را در مدت زمان کوتاه و با تنوع بیشتری تحقق بخشد.
بیشتر تحقیقات مربوط به کشاورزی تراریخته در کشورهای توسعهیافته آمریکا، اروپا و آمریکای لاتین انجام شده است. در این کشورها نیز این تحقیقات عمدتاً زیرنظر شرکتهای علوم زندگی (life sciences) همچون Bayer CropScience، BASF، Dow AgroSciences،DuPont/Pioneer، LimaGrain، Monsato و Syngenta صورت میگیرد..
اولین محصول تراریخته در شکل مدرن آن، در سال ۱۹۹۴ تولید شد؛ گوجهفرنگی تأخیری محصول شرکت آمریکایی Calgene. تولید چنین محصولاتی از ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۴، صد برابر شده است. مساحت زمینهای زیرکشت محصولات تراریخته در همین بازه زمانی از 1.7میلیون هکتار به 181.5میلیون هکتار رسیده که سهم کشورهای درحالتوسعه از آن روبهافزایش است. از میان ۲۸ کشور پرورشدهنده این نوع محصولات، ۲۰ کشور درحالتوسعه و ۸ کشور، توسعهیافته هستند.
مزایای قطعی محصولات تراریخته نسل اول عبارتند از: افزایش تولید، کاهش هزینههای کشت، افزایش سود کشاورزی و بهبود سلامت و محیط زیست. مهندسی ژنتیک در حال حاضر در نسل دوم این محصولات بهدنبال تکثیر برنج غنیشده با آهن، ویتامین آ و ای، و لیسین؛ سیبزمینی با نشاسته و اینولین بیشتر؛ واکسنهای خوراکی در ذرت، موز، و سیبزمینی است.
معایب و خطرات مصرف محصولات تراریخته نیز از این قرار ذکر شدهاند: ایجاد ناخواسته آلرژیهای جدید در مواد غذایی؛ احتمال رسوخ تراریختهها از محصول به گونههای وحشی؛ احتمال افزایش مقاومت آفتها به توکسینهای این محصولات؛ و خطر تأثیر این توکسینها بر ارگانیسمهای غیرهدف.
محصولات تراریخته و بازار کشورهای درحالتوسعه
یکی از اعتقادات مطرح در رابطه با مصرف محصولات تراریخته آن است که (علیرغم توسعه دانش و محصولات تراریخته در کشورهای توسعهیافته)، کشورهای درحالتوسعه بهترین بازار مصرف این محصولات هستند. درواقع، این روندی است که در آن، کشورهای توسعهیافته از طریق تولید دانش (تراریخته) در حقیقت به تعیین شرایط در سایر کشورها اقدام کردهاند.
مصرف محصولات تراریخته و عوارض باروری
در اروپا، شرکتهای غذایی چون Kellogg، Pepsi، Coke و Kraft استفاده از محصولات تراریخته در تولیدات خود را بهدلیل مخالفت مصرفکنندگان، متوقف کردهاند. این کشورها، کمتر از ۳ دهم درصد از کل محصولات تراریخته جهان را تولید میکنند. گزارشی از سوی آکادمی آمریکایی پزشکی و محیط زیست نیز در گزارشی اعلام کرده است: «رابطه علی میان مواد غذایی تراریخته و تأثیرات نامطلوب بر سلامت، بسیار جدی است». ازاینرو، در آمریکا تفکیک مواد تراریخته از محصولات عادی، خواسته اکثریت مصرفکنندگان است.
آرژانتین، سویای تراریخته و افزایش ناباروری
گزارشهایی در سال ۲۰۰۲، حاکی از آن بود که ساکنان مناطقی از آرژانتین که کشت سویای تراریخته از سال ۲۰۰۰ در آن ایجاد شده بود، با افزایش اختلالات زایمان، ناباروری، تولد جنین مرده، سقط و انواع سرطان روبهرو شدهاند.
برخی پژوهشها و مطالعات که نشان میدهد میان استفاده از محصولات تراریخته و ناباروری رابطه وجود دارد
در سال ۲۰۰۸، نتایج یک مطالعه از سوی دولت استرالیا نشان داد که موشهایی که با ذرت تراریخته تغذیه شده بودند در نسل سوم و چهارم، بچههای کمتری از موشهایی داشتند که از محصولات عادی تغذیه شدهاند. این تفاوت در میزان باروری در این مطالعه به منبع تغذیه موشهای گروه کنترل و موشهای مورد آزمون نسبت داده شده است.
نانسی سوانسون، دکترای فیزیک، عضو تیم تحقیقاتی نیروی دریایی آمریکا، دارنده پنج اختراع ثبتشده، ۳۰ مقاله علمی و 2 کتاب درباره زنان و علوم، بعد از آنکه در اثر قطع مصرف مواد تراریخته بهبودی خود از چندین اختلال سلامت را شاهد بود، به مطالعه محصولات تراریخته پرداخت که در سال ۲۰۱۳ منتشر شد.
طبق مقاله سوانسون، مصرف مواد تراریخته عامل اختلال در عملکرد اندوکرین و لذا اختلال در هر سیستمی میشود که تحتتأثیر هورمونها عمل میکند. ناباروری در کنار اختلال زایمان، باعث چاقی، اختلال در انزال، سرطان سینه، اختلال در رشد جنسی و اختلال در رشد جنین، نوزاد و کودک میشود.
برخی مطالعات حاکی از تغییر رنگ بیضه برخی جانداران در اثر مصرف مواد تراریخته هستند. برخی دیگر، حکایت از تغییر اسپرم و درنتیجه، کاهش دفعات بارداری در جانداران دارد. مصرف کمترین میزان مواد تراریخته در جانداران، تغییراتی در دیانای را در پی داشته است.
باروری موجودات ماده نیز بههمین نسبت تحتتأثیر مواد فراریخته است؛ بهطوریکه مطالعه حیوانات ماده تغذیهشده با مواد تراریخته حاکی از افزایش ناباروری و زایمانهای زودرس، وزن کم نوزاد و مرگ نوزادان (۹۹٪ در مقایسه با ۱۰٪ در حیوانات تغذیه شده با مواد غیرتراریخته) بعد از تولد است.
برخی منابع حاکی از آن هستند که از سال ۱۹۷۰، تولید اسپرم در مردان جهان بهمیزان ۴۰ تا ۵۰ درصد (از 4.4 در ۱۹۷۰ به 2.5در۲۰۱۴) کاهش یافته است. این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که براساس آن میتوان جمعیت آینده جهان را کشور به کشور پیشبینی کرد.
کشورهای در حال توسعه بازار محصولات تراریخته
ثبات جمعیت زمانی حاصل میشود که نرخ باروری (تعداد کودک بهازای هر زن) در حدود 2.1 باشد. این میزان در حال حاضر، در بیشتر کشورهای جهان (غیر از آفریقا)، بین یک تا 2 فرزند است که علاوهبر کاهش نرخ باروری، به مرگومیر نوزادان پس از تولد نیز مربوط است.
در سال ۱۹۷۰، کمترین نرخ باروری مربوط به فنلاند (1.8) بود که این جایگاه در حال حاضر متعلق به کشور درحالتوسعه سنگاپور (0.8) است. بیشترین کاهش نرخ باروری نیز در کشورهای درحالتوسعه لیبی، مالدیو، کویت، قطر، بنگلادش، کره جنوبی، امارات، برونئی و ایران رخ داده است. پرجمعیتترین کشورهای جهان نیز شاهد کاهش قابل توجه موالید بودهاند (هند از 5.5 به 2.4 و چین از 5.5 به 1.6).
با وجود اینکه مطالعه دقیقی برای بررسی همبستگیهای میان مصرف مواد تراریخته و کاهش نرخ باروری در سطح جهانی یا ملی صورت نگرفته است، میتوان همزمانی کاهش جهانی باروری و افزایش مصرف مواد تراریخته را بهخصوص با تأکید بر الگوی جمعیتی چین و هند، با هم مرتبط دانست. با توجه به این واقعیت، و نیز بیمیلی مصرفکنندگان اروپایی و آمریکایی به مصرف مواد تراریخته علیرغم توسعه این دانش در این کشورها، عامل بروز نگرانی از هدایت عوارض مصرف این مواد به بخشهای جمعیتی ویژهای در دنیاست که تحت عنوان کشورهای درحالتوسعه یا جنوب میشناسیم.
تراریخته و تنوع زیستی
در کل هر بذر پرمحصولی که وارد بازار شود، زنگ خطری برای تنوع زیستی داخلی است، زیرا کشاورزان باوجود بذرهای پرمحصول دیگر به سراغ بذرهای سنتی نیمی روند. این موضوع مختص تراریخته ها نیست و در مواجهه با هر بذر پرمحصولی می تواند اتفاق بیفتد. برای نمونه، چند سال قبل نوعی درخت سیب پرمحصول وارد بازار شد و طی 10 سال به تدریج تمامی باغداران شمال غرب کشور به سراغ آن رفتند. بعد از چند سال آفتی باعث شد تا این درخت های سیب جدید صدمه ببینند.
تراریخته و سم ها
اگر عوامل غیرزنده نظیر گرما، سرما، خشکی و... را کنار بگذاریم، در کشاورزی آفات و عوامل بیولوژیک جزء مهم ترین عواملی هستند که به گیاه حمله می کنند و باعث بروز مشکل می شوند. ما با این مشکلات بیولوژیک با ابزارهای شیمیایی مثل انواع سموم مقابله می کنیم. ابزار شیمیایی صفر و یکی عمل می کند. یعنی مثلا نوعی حشره را یک دفعه به طول کامل نابود می کند. امروزه در دنیا به این نتیجه رسیده اند که به جای برخورد شیمیایی با این عوامل، می توان برخوردی از جنس بیولوژیک داشت. مثلا از باکتری یا قارچ یا... برای کنترل آفت استفاده کرد.
روش های بیولوژیک به جای از بین بردن، سیستم را به تعادل می رسانند و به همین دلیل راه حل های پایدارتری هستند. گیاهان تراریخته مقاوم به انواع آفات هم به نوعی ابزارهای بیولوژیک برای مقابله با این مشکلات هستند.
گفته می شود که مصرف گیاهان تراریخته مقاوم به علف کش ها و آفت کش ها باعث شده است مصرف علف کش ها افزایش پیدا کند. توجه کنیم که سوءمصرف سم موضوعی نیست که با تراریخته یا غیرتراریخته بودن گیاهان ارتباط داشته باشد. به عنوان مثال ما درحال حاضر در هیچ کجای ایران کشت گیاه مقاوم در برابر «گلایفوسیت» (نوعی سم) نداریم، اما مصرف این سم در ایران بسیار زیاد است. هر چند که این سم به نسبت دیگر سموم مورد استفاده در کشاورزی خطرات کمتری دارد، اما به هر حال بدون خطر نیست و باید مصرف آن مدیریت شود. اما می بینیم که هیچ کنترلی بر این روند وجود ندارد.
درواقع یکی از مشکلات فعلی ما در حوزه صادرات محصولات کشاورزی، باقی مانده سموم در محصولات است و بعضا باعث برگشت خوردن برخی محصولات می شود. همه این مشکلات در شرایطی در کشاورزی ما وجود دارد که کشت گیاه تراریخته ای هم در این بین مطرح نیست و بذرهای غیرتراریخته کشت می شود.
آیا تراریخته ها ما را می کشند؟
در دنیا مطالعاتی در رابطه با تاثیر کاشت محصولات تراریخته بر میکروارگانیسم ها صورت گرفته است. این مطالعات نشان می دهد که تراریخته ها روی این موجودات تاثیرگذارند اما تاثیر آن هاشبیه تاثیری است که مثلا تغییرات دما یا کودها یا... دارند و تاثیر خاص یا عجیبی نیست.
تا به حال در دنیا تنها یک مطالعه بوده که نشان داده محصولات تراریخته ممکن است برای سلامت خطرآفرین باشند. در این مطالعه موش هایی برای چند ماه با ذرت های غیرتراریخته و در گروه های دیگر با درصدهای مختلفی از ترکیب ذرت تراریخته و غیرتراریخته تغذیه شدند. پس از چند ماه در بعضی از این موش ها مشکلاتی مانند ابتلا به سرطان مشاهده شده است.
نمی توان نتایج این مطالعه را به کلی زیر سوال برد، اما ابهاماتی هم در آن وجود دارد که نمی توان نادیده گرفت؛ به عنوان مثال وقتی نتایج را بررسی می کینم، می بینیم که مثلا موش هایی که با مخلوطی (11 درصد) از ذرت تراریخته تغذیه شده اند، بیشتر از موش هایی که با مخلوطی حاوی 22 درصد ذرت تراریخته تغذیه شده اند، مبتلا به سرطان شدند.
یعنی با بالارفتن دوز تراریختگی میزان ابتلا به بیماری افزایش پیدا نکرده است. یا این که این موش ها برای مدتی طولانی تنها با ذرت تغذیه شده اند، یعنی اتفاقی که در حالت طبیعی رخ نمی دهد، که خود این تغذیه می تواند احتمال ایجاد مشکلات جسمی و حتی شاید ابتلا به سرطان را افزایش دهد و موارد دیگری که این مقاله از نظر علمی رد شده و اصطلاحا Retract شده است.
یکی دیگر از مواردی که مطرح می شود این است که در گیاهان تراریخته ژن مقاومت به نوعی آنتی بیوتیک به نام کانامایسین وجود دادر و مصرف این گیاهان باعث می شود بدن ما نسبت به این آنتی بیوتیک مقاوم شود. توجه به نکته ای حائز اهمیت است. اول اینکه ژنی که به آن اشاره می شود، منشا طبیعی داشته و در بسیاری از میکروارگارنیسم های که هر روزه با غذا وارد بدن ما می شود و جود دارد.
تراریخته، نظارت و هزار پیچ و خم
دست کاری ژنتیکی حدود 30 سال است که در دنیا صورت می گیرد. در تمام این سال ها نگرانی های ناشی از احتال خطر در این فناوری، مثل دیگر فناوری های جدید در نظر گرفته شده است. پروتکلی بین الملی به نام پروتکل کارتاهنا وجوددارد که ایران هم به عضویت آن درآمده است. هدف از این پروتکل تامین ایمنی کشورهای در مبادلات محصولات دست ورزی شده ژنتیکی به طور اعم و حفظ تنوع زیستی است. بخشی از آن هم مربوط به محصولات تراریخته گیاهی و بایدها و نبایدهای مربوط به این محصولات است.
این پروتکل، به بحث تحقیقات ورود نمی کند و تابع قوانین عمومی کار در آزمایشگاه ها با سطح ایمنی 2 است (به زبان ساده یعنی سطحی از ایمنی که افراد آموزش های لازم را دیده ورود و خروج مواد در آن کنترل شده است).
به طور خلاصه هنگام تولید محصول تراریخت پیش از کشت گسترده و تجاری سازی باید موازین علمی و ارزیابی های ایمنی در مورد آن انجام و حتی در مواردی به مراجع بین المللی اعلام شود. وقتی محصول تراریخته ای تولید می شود باید بخشی از اطلاعات مربوط به آن مانند ژن والد، جایگاه ژن جدید در DNA گیاه، درصد تراریختگی و.. به سازمان های ذیربط داخلی اعلام شود.
پس از اخذ مجوزهای لازم که بین 5- 10 سال نیز طول می کشد، در چارچوب این قوانین کشورها می تواند محصولاتی را که قرار است در کشورشان تولید یا وارد شود، ارزیابی کنند. اجرای پروتکل کارتاهنا مراحل مختلفی دارد. ابتدا آموزش و آگاهی رسانی است. سپس باید قوانین ملی در این رابطه تدوین بشود؛ ممکن است کشوری قوانین سختگیرانه تر یا راحت تر از پروتکل بین الملی را در نظر بگیرد، اما به هر حال باید بسترهای قانونی و متولیان اجرا و نظارت بر این قوانین مشخص شوند.
در نهایت باید زیرساخت های اجرایی مورد نیاز برای اجرای پروتکل فراهم شود؛ مثلا آزمایشگاه های مرتبط تجهیز شوند، نیروی انسانی متخصص تربیت شود، نهادهای لازم راه انداز شود و... .
حدود 15 سال پیش، در ایران مرحله آموزش و آگاهی رسانی انجام شد. با تلاش هایی که صورت گرفته است، ساز و کارهای اولیه در وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت و سازمان حفاظت محیط زیست برای ارزیابی و صدور مجوز شکل گرفته کار است.
تقریبا کل سویا و بخش عمده ذرتی که در دنیا خرید و فروش می شود، تراریخته است. تقریبا کل سویایی که در ایران مصرف می شود (به ویژه در مورد خوراک دام و طیور) وارداتی است. علاوه بر آن حدود 70 درصد غذای دام و طیورما هم از ذرت تامین می شود که آن هم از راه واردات است. پس با این حساب ما حتما واردات و مصرف تراریخته به صورت غیرمستقیم و مستقیم (به عنوان مثال روغن استحصال شده از دانه های روغنی وارداتی) داریم. تا جایی که اطلاع در دست است، در ایران تولید محصول تراریخته به شکل تجاری و مشخص نداریم، فقط چند سال قبل مقداری برنج تولید شد که آن هم وارد بازار نشد.
تکنولوژی های جدید، مضر یا مفید؟
گیاهان تنها محصول دست ورزی ژنتیکی نیستند. بسیاری از باکتری ها یا میکروارگانیسم های دیگر هم دست ورزی شده، فرآورده های آن ها تبدیل به محصول می شوند، ما از آن ها استفاده می کنیم و اصلا هم نگران مصرف آن ها نیستیم. بسیاری از داروها یا واکسن های نوترکیب از جمله همین محصولات هستند. به عنوان مثال، برای تهیه واکسن علیه ویروس هپاتیت B، ژنی را از ویروس بر می دارند، آن را در یک مخمر (نوعی قارچ تک سلولی) قرار می دهند و مخمر نیز پروتئین مورد نظر را درون خود تولید می کند.
پس از مراحل خالص سازی و گذراندن آزمایشات لازم، این ماده را به بدن انسان تزریق می کنند.البته در مواردی هم دیده شده که افراد به این واکسن حساسیت نشان داده اند یا تزربق واکنس موجب ایجاد ناامنی لازم نشده است. اما هیچ وقت واکسیناسیون آن به این دلیل تعطیل نمی شود. چون طبق برآوردهای انجام شده در ایران در حدود سه تا پنج درصد ناقل ویروس هپاتیت B داریم و این نگرانی بسیار بزرگ تری برای ما است که باید از آن جلوگیری شود. به عبارت دیگر با توجه به مشکلاتی که به کارگیری این تکنولوژی در پیش رو دارد، با مدیریت مناسب می توان از مزایای آن استفاده و مشکلات آن را به حداقل رساند.
راه حل چیست؟
با توجه به این که در حال حاضر هم واردات کنترل نشده محصولات تراریخته را داریم و هم با بذرهای غیربومی کشت کنترل نشده در کشور انجام می شود، بهتر است که اجازه بدهیم بذرهای بومی با ویژگی های خوب (از نظر محصول سازگاری با اقلیم ایران) و با توجه به نیازهای واقعی کشور تولید و در شرایط مناسب کشت شوند. برای کنترل این شرایط نیاز به زیرساخت های مناسب داریم. ما تا الان بخشی از هزینه های مورد نیاز را با کمک های بین المللی دریافت کرده ایم. بخش دیگر را هم باید با سرمایه گذاری داخلی تامین کنیم. البته سرمایه گذاری در این زمینه بسیار هزینه بر است، اما همان طور که برای دفاع از مرزهای کشورمان هزینه های زیادی می کنیم، برای امنیت غذایی کشور هم این هزینه ها ضروری است.
در حال حاضر بخش زیادی از توان کشور صرف بحث های بیهوده و بی نتیجه در این زمینه می شود، در حالی که می توانیم به جای این، وارد فرآیندهای استاندارد و تعریف شده علمی بشویم و به جای اتلاف انرژی و زمان از دست دادن فرصت ها، از روش های علمی و پیاده سازی قانون های مصوب داخلی استفاده کنیم.
مجله سیب سبز - سارا میرشجاعی: گسترش علم در چند سال اخیر تا به آنجا رسیده که با استفاده از تکنیکهای ژنتیک در محیط آزمایشگاه و خارج از بدن مادر، گوسفند بهدنیا میآید، میتوان از بسیاری بیماریها پیشگیری کرد، بیماریهای جنین را در رحم تشخیص داد و... این واقعا جای حیرت و البته خوشحالی دارد. اما گاهی اوقات این خوشحالی از پیشرفت علم، چندان دوامی ندارد و جای خود را به نگرانی میدهد. این روزها صحبتهای زیادی راجع به محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) در رسانهها منتشر شده که بسیاری از این صحبتها ضدونقیض اســت.
تفاوت محصولات ارگانیک و تراریخته
دکتر عمرانی درباره ویژگی ها و خصوصیات محصولات ارگانیک و تراریخته به ما میگوید: محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته میشود که در هیچ یک از مراحل کاشت، داشت و برداشت از هیچ نوع فرآیند شیمیایی استفاده نمیشود، یعنی برای تولید محصولات از روشهای کاملا طبیعی استفاده میشود و هیچگونه آسیبی نه برای انسانها و نه برای محیطزیست وجود ندارد. اگر پس از بازرسیهای گوناگون انواع آلودگی شیمیایی در آب، خاک یا محصول وجود نداشته باشد و تمام استانداردها رعایت شود؛ محصول ارگانیک خواهد بود. از طرفی محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آنها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده اســت.
به معنای عام یعنی محصولات را به شکل ژنتیکی دستکاری میکنند تا بتوانند به هدف خود در تولید محصولات دست یابند. بهعنوان مثال یک ژن که سم تولید میکند را از یک باکتری جدا کرده و به گیاه ذرت یا سویا منتقل میکنند. به این ترتیب ذرت یا سویا با تولید سم، در برابر آفات از خود محافظت میکنند و دچار آفتزدگی نمیشوند. بنابراین محصولات تراریخته، روند طبیعی رشد و تولید را طی نکرده و به شکل ژنتیکی دستکاری میشوند. لذا از زمانی که این محصولات وارد چرخه غذایی زمین شدند، یعنی از 20سال پیش تا به حال، بحثها و اما و اگرهای زیادی درباره آنها وجود داشته اســت.
روند تولید محصولات تراریخته
سازمانهای متولی امور بهداشت، محیطزیست و کشاورزی در سطح جهان اظهارنظرات مختلف و ضدونقیضی درباره محصولات دستکاری شده ژنتیکی داشتهاند. به این ترتیب رفتار مردم هم درباره انتخاب این محصولات و در کشورهای مختلف، متفاوت بوده اســت. اروپاییها معمولا نسبت به سلامت محصولات غذایی خود ایمنی و دقت بیشتری را مدنظر قرار میدهند و تا حد زیادی از مصرف محصولات تراریخته رویگردان هستند و قفسه مغازهها تا حد زیادی از این محصولات خالی شده، چون خریدار چندانی ندارند، بنابراین بهطور کلی اقبال عمومی در سطح جهان، نسبت به این محصولات رو به کاهش اســت. سطح زیر کشت محصولات تراریخته هم اگرچه تا سال2014 روند افزایشی داشت اما در سال2015 زمینهای کمتری به تولید این محصولات ادامه دادند. بنابراین تصمیم عمومی بر کاهش مصرف محصولات دستکاری شده، بوده اســت.
در ایران محصولات تراریخته تولید میشود؟
دکتر عمرانی صحبتهای خود را اینطور ادامه میدهد: آمار ضدونقیضی درباره تولید محصولات تراریخته در ایران وجود دارد. به ادعای برخی افراد، در سالهای83 ، 84 و 85 تولیداتی از این محصولات در ایران داشتهایم و تحقیقی هم انجام شد و پژوهشگرانی ادعا کردند که 47درصد از برنجهای موجود در بازار (ایرانی و خارجی) تراریخته بودهاند. در عمل وزارت کشاورزی اعلام میکند که تا به حال هیچ مجوزی برای تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی داده نشده اســت.
محصولات وارداتی تراریخته در بازار!
واردات محصولات تراریخته، طی این سالها وجود داشته و الان هم متاسفانه وجود دارد. به لحاظ قانونی، واردات این محصولات توسط اظهار خود واردکنندگان مشخص میشود. یعنی واردکننده اظهار میکند که یک محصول دستکاری ژنتیکی شده را وارد کرده و وزارت بهداشت براساس اطلاعات خود واردکنندگان این محصول را مورد بررسی قرار میدهد.
یعنی اگر یکی از واردکنندگان تراریخته بودن محصولات را عنوان نکند، احتمال دارد که بدون بررسیهای بیشتر، این محصول وارد چرخه غذایی روزمره مردم شود، بنابراین امکان تخلف وجود دارد و تا به حال هیچ اظهارنظر صریحی درباره اینکه نظارت وجود دارد یا نه، انجام نشده اســت. درحالی که قوانین بینالمللی به ما این اجازه را میدهد که جدای از ادعای تولیدکننده درباره سلامت محصول، در داخل کشور هم ارزیابی سلامت محصول انجام شده و بعد اجازه ورود کالا صادر شود.
سم گلایفوسیت سرطانزا نیست؟
این اظهارات درحالی اســت که دکتر عمرانی، عضو هیاترییسه اتحادیه ملی محصولات کشاورزی نظر دیگری در این باره دارد و میگوید: «مهم این اســت که استناد ما به چه مدرک و پشتوانه علمی باشد. به استناد تحقیقاتی که آژانس بینالمللی تحقیقات سرطان در سال2015 انجام داده اســت، سرطانزایی سم علفکش گلایفوسیت روی حیوانات به اثبات رسیده اســت. نتایج این تحقیقات هم در یک مجله معتبر پزشکی و سرطانشناسی چاپ شده اســت. بهعلاوه در یک نشست مشترک بین سازمان بهداشت
وزارت بهداشت چه کرده؟
این اقدام وزارت بهداشت قابل تقدیر اســت که محصولاتی که خود واردکننده آن را تراریخته عنوان میکند یا بههرحال مشخص میشود که تراریخته اســت را با یک برچسب مشخص میکند که خریدار با آگاهی نسبت به این موضوع، انتخاب خود را انجام دهد. الان بعضی محصولات مثلا بعضی روغنها برچسب «دستکاری ژنتیکی شده» یا «تراریخته» دارند و میتوان از این طریق آن را تشخیص داد. خریدار میتواند با دیدن برچسب روی محصول به تراریخته بودن یا نبودن آن پی ببرد، وگرنه به لحاظ شکل ظاهری یا طعم و مزه آن نمیتوان به تراریخته بودن محصول پیبرد. اگر از ظاهر محصول میشد تراریخته بودن آن را تشخیص داد که این همه جنجال برای بررسی بیشتر بهوجود نمیآمد و در حقیقت در آزمایشگاههای مجهز میتوان این موضوع را تشخیص داد. راه تشخیص برای مردم فقط برچسب محصول اســت.
محصولات ارگانیک سمزده میشوند؟
این اظهارنظر که محصولات ارگانیک بهدلیل اینکه سم زده نمیشوند، دچار آفت و آفلاتوکسین میشود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب میشود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سمزده نمیشود اما برای مبارزه با آفت روشهای خاصی وجود دارد و اینطور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک 11هزار سال اســت که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده اســت.»
آیا محصولات تراریخته مضر هستند؟
دکتر عمرانی درباره جدی بودن خطر محصولات تراریخته میگوید: به استناد اظهارنظر صریح سازمان بهداشت جهانی یکی از دلایل مقاومت انسان نسبت به آنتیبیوتیکها، استفاده از محصولات تراریخته اســت. دلیل این موضوع این اســت که به محصولات تراریخته ژن مقاومت نسبت به آفات، عوامل میکروبی یا بیماریهای گیاهی منتقل میشود.
این ژنها بهعنوان یکی از ابزارهای مهندسی ژنتیک اســت که به خورد جامعه داده میشود. این قضیه مثل یک جراح اســت که ابزار جراحی را در شکم بیمار جا گذاشته باشد. نتیجه هم میشود ساخت آنتیبیوتیکها و داروهای قویتر و مصرف بیشتر دارو با تاثیر کمتر. ابتلا به بیماریهای دیگر را هم به این فهرست اضافه کنید.
اظهارنظرات مختلفی درباره محصولات تراریخته و مخاطرات این محصولات وجود دارد اما دکتر بهزاد قرهیاضی، رییس انجمن ایمنی زیستی در گفتوگو با ایسنا، درباره سم گلایفوسیت که در محصولات ارگانیک به کار رفته اســت، میگوید: «این سم سالمترین سم موجود در دنیاست، بهگونهای که سمیت آن کمتر از نمک طعام اســت. بر این اساس گلایفوسیت که برای علف کشی استفاده میشود، احتمال ندارد کشنده باشد و اجلاس مشترک فائو و بهداشت جهانی نتیجهگیری کرده اســت که گلایفوسیت احتمال ندارد برای انسان ریسک سرطانزایی در پی داشته باشد.
بهعلاوه به گزارش منتشر شده از سوی آکادمی علوم آمریکا، در این گزارش با مشارکت صدها دانشمند از سراسر جهان، تمام گذشته مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته طی 20سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته و آینده آن پیشبینی شده اســت.»
چرا نباید به برنج ارگانیک اعتماد کرد؟
قره یاضی با تاکید بر این که محصولات تراریخته و ارگانیک به دنبال تغییر طعم محصولات نیستند، ادامه داد: به طور کلی قیمت محصولات ارگانیک از قیمت سایر محصولات کشاورزی بالاتر اســت؛ چون تولید آنها مشکل و گران اســت، به این دلیل که اگر بر روی زمینی که قرار اســت محصولات ارگانیک تولید شود، کود و یا سم استفاده شود، به مدت سه سال نباید کاشت انجام شود.
قره یاضی با اشاره به دلایل محال بودن تولید ارگانیک برنج توضیح داد: پیوستگی مزارع برنج در شمال کشور موجب شده تا آب یک مزرعه وارد سایر مزارع دیگر شود در حالی که در همه مزارع از سم برای از بین بردن آفات استفاده شده اســت. از این رو اگر مزرعهای بخواهد تولید ارگانیک برنج داشته باشد، باید جلوی ورود آب مزرعهای که سم خورده، گرفته شود.
جهانی و سازمان FAO، به این جمعبندی رسیدند که نتایج این گزارشها درست بوده و باید بررسی بیشتر انجام دهند. جالب اینجاست که در نشست بعدی که سه ماه قبل صورت گرفت، استنادهای آژانس تحقیقات سرطان را مدنظر قرار ندادند. مثل این اســت که قاضی دادگاه، برخی شواهد را مورد توجه قرار ندهد و حکم دهد. این موضوع باعث شد که یک افتضاح بزرگ بهوجود آید و مشخص شد که حتی یکسری بررسیها را انجام نداده و سهلانگارانه از کنار آن گذشتهاند. تا آنجا که در گزارش دفتر پاسخگویی دولت امریکا این عبارت قید شده که این یک اتفاق بیشرمانه بود که در ساختار دولتی امریکا رخ داد، بنابراین باید برای ادعاهای خود به اسناد اصیل استناد کنیم. مثلا برخی روسای انجمنهای علمی به یک گزارش سازمان بهداشت جهانی استناد میکنند که هیچ موردی از مخاطرات محصولات تراریخته مشاهده نشده اســت، درحالی که این گزارش برای سال2010 اســت و قدیمی محسوب میشود.
درحالی که مطالبی که ذکر کردم برای سال2015 به بعد اســت. این یک حقیقت اســت که شرکت تولیدکننده بذر دستکاری شده، دانش بیشتری از سازمان غذا و دارو دارد و اگر بخواهد برخی مستندات را پنهان کند بهراحتی میتواند اینکار را انجام دهد. این اســت که سازمان بهداشت جهانی به مدارک شرکتهای تولیدکننده استناد میکند و مسئولیتی در این باره عهدهدار نمیشود. به این ترتیب اگر اتفاق ناگواری رخ دهد هیچکسی نمیتواند سازمان بهداشت جهانی را مواخذه کند زیرا عنوان میکند که ما مسئول نیستیم و تولیدکننده اطلاعات غلط در این باره ارائه داده اســت.»
این رویه درستی نیست که به جای پاسخگویی برای رفتار خود، مسائل دیگر را پیش کشیده و اتفاقا اظهارات اشتباه هم مطرح کرد. وقتی ما میپرسیم که چرا محصولات تراریخته تولید یا وارد کشور میشود، میگویند چرا تا الان سکوت کرده بودید؟ پاسخ من این اســت که ما از زمانی که فهمیدیم واردات محصولات تراریخته انجام میشود اعلام مخالفت کردیم. بعضیها برای اینکه به هدف خود برسند، هدف را وسیله قرار میدهند و هر اظهارنظر اشتباهی را بیان میکنند. بحث آفلاتوکسین به آسیبهایی برمیگردد که برای محصولات پیش میآید. در حقیقت وقتی به یک محصول کشاورزی آسیب فیزیکی وارد میشود، محل آسیب میتواند محل رشد قارچها و بهدنبال آن آفلاتوکسین باشد.
بنابراین این قضیه ربطی به ارگانیک بودن محصول ندارد و برای هر محصول دیگری ممکن اســت این اتفاق بیفتد، بنابراین اگر اصول کشاورزی رعایت نشود و محصولات با سهلانگاری تولید شوند، این اتفاق خواهد افتاد. این اظهارنظر که محصولات ارگانیک بهدلیل اینکه سم زده نمیشوند، دچار آفت و آفلاتوکسین میشود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب میشود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سمزده نمیشود اما برای مبارزه با آفت روشهای خاصی وجود دارد و اینطور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک 11هزار سال اســت که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده اســت.»
در اروپا، شرکتهای غذایی چون Kellogg، Pepsi، Coke و Kraft استفاده از محصولات تراریخته در تولیدات خود را بهدلیل مخالفت مصرفکنندگان، متوقف کردهاند. این کشورها، کمتر از ۳ دهم درصد از کل محصولات تراریخته جهان را تولید میکنند.
به گفته محمد اسلامی، رییس اداره جمعیت و باروری سالم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شاخص ناباروری کشور براساس سرشماری سال 90، 15 تا 20 درصد است. البته همچنان نیز از این آمار استفاده میشود اما میانگین عنوا شده عموماً از 15 تا 20 درصد است که در این بین گاهی 10 درصد و 25 درصد نیز دیده شده است.
اسلامی شایعتر بودن ناباروری در مردان را نمیپذیرد و معتقد است که باید دید شیوه آمارگیری به چه شکلی بوده. در مورد تعداد زوجهای نابارور، بررسیها متفاوت است و دامنههای متفاوتی دارد. با این وجود بررسی زیر 15 درصد و بالای 20 درصد وجود نداشته است. اگر بخواهیم با تأکید بر همین درصد آماری مطرح کنیم، براساس سرشماری سال 90 تعداد زوجهای شامل زنان بین 15 تا 49 سال سن و در سنین باروری، 15 میلیون بوده است که اگر 15 درصد در نظر بگیریم ،2 میلیون و 250 هزار زوج نابارور و اگر 20 درصد در نظر بگیریم، 3 میلیون زوج نابارور در کشور وجود دارد و هرکدام از فاکتورهای زن یا مرد حدود 50 درصد نقش دارند.
با وجود آمارهایی که از سوی وزارت بهداشت درباره مساویبودن میزان فاکتورهای ناباروری در زنان و مردان ارایه شده است، همچنان شاهد آمارهای مختلف از سوی پزشکان هستیم؛ برخی سهم مردان را بیشتر و برخی سهم زنان را بیشتر میدانند. گروهی نیز معتقدند فاکتورها مساوی است.
رشد ناباروری در سالهای اخیر چگونه بوده است؟
سال 91 محمدمهدی آخوندی، رییس پژوهشگاه ابنسینا اعلام کرد که در تمام کشورها آمارهایی درباره نرخ باروری وجود دارد و آنها مطابق همین آمار متوجه شدهاند که در 15 سال اخیر ناباروری رشد داشته است، اما در کشور ما چنین آماری وجود ندارد که بتوانیم مقایسه کنیم.
همچنین مرکز فوقتخصصی درمان ناباروری و سقط مکرر ابنسینا با آمارگیری از 17 هزار زوج ایرانی مشخص کرد که 20.2 درصد زوجین ایرانی نابارورند که از میانگین جهانی بالاتر است. یعنی از هر10 زوج، 2 زوج نابارور هستند. همچنین میزان ناباروری مردان بیشتر از زنان ارزیابی شد.
سبک زندگی و ناباروری
شیوه رایج زندگی انسانها روی وضعیت سلامتی آنها بسیار مؤثر است. نوع تغذیه، پوشش مناسب، زمان خواب و بیداری، آبوهوا و ورزش از جمله مواردی است که نقش بهسزایی در سلامتی عمومی بدن دارد. بسیاری از این موارد در ناباروری نیز مؤثرند. محققان معتقدند استعمال سیگار، قلیان، اعتیاد به مواد مخدر، غذای آماده، استرس، استفاده از ظروف پلاستیکی، مصرف مشروبات الکلی، فرکانسهای موبایل، وعدههای غذایی نامنظم و گرسنگیهای طولانیمدت روی باروری اثر منفی دارد. استفاده از مکمل ورزشی به دلیل بههم خوردن تعادل هورمونی، فرد را در معرض ناباروری قرار میدهد.
مشاغلی که منجر به نشستن در ساعات طولانی میشود، استفاده مدام از حمام بسیار داغ، سونا و جکوزی، قراردادن لپتاپ روی پاها و پوشیدن لباس تنگ از عوامل نازایی در مردان شناخته میشود. چاقی بیش از اندازه نیز از دلایل ناباروری زنان است که عموماً با نوع تغذیه و سبک زندگی فرد در ارتباط است.
نقش تغذیه در ناباروری
علتهای مختلفی موجب بروز ناباروری در بین زوجین میشود. این روزها تأثیر سبک زندگی در ناباروری مورد توجه بسیاری از متخصصان قرار گرفته است. دکتر ربابه طاهریپناه، عضو هیأت مدیره انجمن علمی تخصصی باروری و ناباروری ایران یکی از عوامل مهم در ناباروری را سبک زندگی فرد دانست و گفت: هرچه وزن زنان افزایش یابد، اختلالات تخمکگذاری آنها نیز افزایش مییابد و همین امر آنها را مساعد ناباروری میکند.
متأسفانه در کشور ما فعالیتهای فیزیکی کاهش پیدا کرده است. در رژیم غذایی نیز به فستفودها تمایل زیادی پیدا شده است که همین امر باعث بههم خوردن متابولیسم بدن میشود و در نتیجه با افزایش وزن نوجوانان و جوانان روبهرو هستیم که خود عامل مساعدکنندهای برای ناباروری است.
او ادامه داد: در نتیجه توصیه میکنیم بهطورکلی فستفودها کنار گذاشته شوند و سعی شود مواد غذایی طبیعی باشند. همچنین ظروف پلاستیکی سمومی دارند که در صورت قرار دادن مواد غذایی در آنها میتوانند در احتمال ناباروری نقش داشته باشند.
پس زوجها در تغذیه خود تا آنجاییکه میشود از سموم محیطی دوری کنند و از مواد غذایی که متخصصان احتمال میدهند در ایجاد ناباروری تأثیر داشته باشد پرهیز کنند. به زنان توصیه میکنم فعالیتهای فیزیکی و رژیم غذایی خوبی داشته باشند. زنان نابارور حتماً به پزشک مراجعه کنند و دستورات پزشک را انجام دهند.
برای برخی موارد ناباروری حتماً کاهش وزن میتواند نقش بسیار مهمی در اصلاح روند و الگوی تخمکگذاری آنها داشته باشد. گاهی در سندروم تخمدان پلیکیستیک یا کیستهای تخمدان کاهش 5 درصدی وزن، بسیاری از مشکلات بیمار را حل میکند.
محصولات تراریخته و باروری در کشورهای درحالتوسعه
چندی است گروهی از پزشکان بحث تأثیر منفی مواد تراریخته روی باروری را مطرح میکنند. همچنین دکتر احمد حمزه، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس نیز نقش عمدهای برای محصولات تراریخته در بروز ناباروریها قائل شده است. مهندسی ژنتیک یکی از شاخههای مهم بخش کشاورزی است که دستاوردهای مهمی را در سالیان اخیر بههمراه داشته است.
یکی از دستآوردهای مناقشهانگیز این دانش، تولید محصولات تراریخته (Genetically Modified Organisms) است که در حال حاضر، یک بحث علمی، اقتصادی، پزشکی، محیط زیست، امنیت غذایی، و اخلاقی مهم در کشورهای مختلف، بسته به الگوهای مختلف فرهنگی-اقتصادی و نیز در سطح بینالملل نظیر سازمان تجارت جهانی (WTO) به راه انداخته است.
کشورهای غرب اروپا، استرالیا و ژاپن، خواستار لغو واردات و تولید محصولات تراریخته و یا الزام فروشندگان محصولات غذایی برای قرار دادن برچسب مخصوص برای تفکیک این محصولات از محصولات طبیعی هستند. این در حالی است که بیشترین شکاف، چه از نظر تولید و چه مصرف، میان کشورهای توسعهیافته و درحال توسعه است. از جمله این دغدغهها، موضوع سلامت و بهطورخاص، سلامت باروری است.
محصولات تراریخته؛ تولید، مصرف، و بحثهای جمعیت
حامیان مهندسی ژنتیک در کشاورزی معتقدند در طول تاریخ پیدایش تمدن بشری و از زمانی که انسان با سبک زندگی یکجانشینی و اقتصاد کشاورزی آشنا شد، همواره تلاش برای بهبود بخشیدن به کیفیت و مرغوبیت محصولات کشاورزی از طریق انتقال ژنها مدنظر بوده است. البته این تلاش تنها از طریق انتقال ژنهای یک گونه به یکدیگر صورت گرفته و در بهترین حالت، زمان زیادی، شاید ۱۵ سال، برای بهدست آوردن کیفیت مطلوب از این طریق، زمان صرف میشده است.
دانش مدرن تولید تراریخته، یعنی تجمیع تمامی صفات مطلوب چندین گونه نزدیک، در یک گونه خاص از طریق تزریق این صفات و نه لقاح طبیعی. این دانش به تولیدکننده امکان میدهد تا ترکیب ژنتیکی مطلوب خود را در مدت زمان کوتاه و با تنوع بیشتری تحقق بخشد.
بیشتر تحقیقات مربوط به کشاورزی تراریخته در کشورهای توسعهیافته آمریکا، اروپا و آمریکای لاتین انجام شده است. در این کشورها نیز این تحقیقات عمدتاً زیرنظر شرکتهای علوم زندگی (life sciences) همچون Bayer CropScience، BASF، Dow AgroSciences،DuPont/Pioneer، LimaGrain، Monsato و Syngenta صورت میگیرد..
اولین محصول تراریخته در شکل مدرن آن، در سال ۱۹۹۴ تولید شد؛ گوجهفرنگی تأخیری محصول شرکت آمریکایی Calgene. تولید چنین محصولاتی از ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۴، صد برابر شده است. مساحت زمینهای زیرکشت محصولات تراریخته در همین بازه زمانی از 1.7میلیون هکتار به 181.5میلیون هکتار رسیده که سهم کشورهای درحالتوسعه از آن روبهافزایش است. از میان ۲۸ کشور پرورشدهنده این نوع محصولات، ۲۰ کشور درحالتوسعه و ۸ کشور، توسعهیافته هستند.
مزایای قطعی محصولات تراریخته نسل اول عبارتند از: افزایش تولید، کاهش هزینههای کشت، افزایش سود کشاورزی و بهبود سلامت و محیط زیست. مهندسی ژنتیک در حال حاضر در نسل دوم این محصولات بهدنبال تکثیر برنج غنیشده با آهن، ویتامین آ و ای، و لیسین؛ سیبزمینی با نشاسته و اینولین بیشتر؛ واکسنهای خوراکی در ذرت، موز، و سیبزمینی است.
معایب و خطرات مصرف محصولات تراریخته نیز از این قرار ذکر شدهاند: ایجاد ناخواسته آلرژیهای جدید در مواد غذایی؛ احتمال رسوخ تراریختهها از محصول به گونههای وحشی؛ احتمال افزایش مقاومت آفتها به توکسینهای این محصولات؛ و خطر تأثیر این توکسینها بر ارگانیسمهای غیرهدف.
محصولات تراریخته و بازار کشورهای درحالتوسعه
یکی از اعتقادات مطرح در رابطه با مصرف محصولات تراریخته آن است که (علیرغم توسعه دانش و محصولات تراریخته در کشورهای توسعهیافته)، کشورهای درحالتوسعه بهترین بازار مصرف این محصولات هستند. درواقع، این روندی است که در آن، کشورهای توسعهیافته از طریق تولید دانش (تراریخته) در حقیقت به تعیین شرایط در سایر کشورها اقدام کردهاند.
مصرف محصولات تراریخته و عوارض باروری
در اروپا، شرکتهای غذایی چون Kellogg، Pepsi، Coke و Kraft استفاده از محصولات تراریخته در تولیدات خود را بهدلیل مخالفت مصرفکنندگان، متوقف کردهاند. این کشورها، کمتر از ۳ دهم درصد از کل محصولات تراریخته جهان را تولید میکنند. گزارشی از سوی آکادمی آمریکایی پزشکی و محیط زیست نیز در گزارشی اعلام کرده است: «رابطه علی میان مواد غذایی تراریخته و تأثیرات نامطلوب بر سلامت، بسیار جدی است». ازاینرو، در آمریکا تفکیک مواد تراریخته از محصولات عادی، خواسته اکثریت مصرفکنندگان است.
آرژانتین، سویای تراریخته و افزایش ناباروری
گزارشهایی در سال ۲۰۰۲، حاکی از آن بود که ساکنان مناطقی از آرژانتین که کشت سویای تراریخته از سال ۲۰۰۰ در آن ایجاد شده بود، با افزایش اختلالات زایمان، ناباروری، تولد جنین مرده، سقط و انواع سرطان روبهرو شدهاند.
برخی پژوهشها و مطالعات که نشان میدهد میان استفاده از محصولات تراریخته و ناباروری رابطه وجود دارد
در سال ۲۰۰۸، نتایج یک مطالعه از سوی دولت استرالیا نشان داد که موشهایی که با ذرت تراریخته تغذیه شده بودند در نسل سوم و چهارم، بچههای کمتری از موشهایی داشتند که از محصولات عادی تغذیه شدهاند. این تفاوت در میزان باروری در این مطالعه به منبع تغذیه موشهای گروه کنترل و موشهای مورد آزمون نسبت داده شده است.
نانسی سوانسون، دکترای فیزیک، عضو تیم تحقیقاتی نیروی دریایی آمریکا، دارنده پنج اختراع ثبتشده، ۳۰ مقاله علمی و 2 کتاب درباره زنان و علوم، بعد از آنکه در اثر قطع مصرف مواد تراریخته بهبودی خود از چندین اختلال سلامت را شاهد بود، به مطالعه محصولات تراریخته پرداخت که در سال ۲۰۱۳ منتشر شد.
طبق مقاله سوانسون، مصرف مواد تراریخته عامل اختلال در عملکرد اندوکرین و لذا اختلال در هر سیستمی میشود که تحتتأثیر هورمونها عمل میکند. ناباروری در کنار اختلال زایمان، باعث چاقی، اختلال در انزال، سرطان سینه، اختلال در رشد جنسی و اختلال در رشد جنین، نوزاد و کودک میشود.
برخی مطالعات حاکی از تغییر رنگ بیضه برخی جانداران در اثر مصرف مواد تراریخته هستند. برخی دیگر، حکایت از تغییر اسپرم و درنتیجه، کاهش دفعات بارداری در جانداران دارد. مصرف کمترین میزان مواد تراریخته در جانداران، تغییراتی در دیانای را در پی داشته است.
باروری موجودات ماده نیز بههمین نسبت تحتتأثیر مواد فراریخته است؛ بهطوریکه مطالعه حیوانات ماده تغذیهشده با مواد تراریخته حاکی از افزایش ناباروری و زایمانهای زودرس، وزن کم نوزاد و مرگ نوزادان (۹۹٪ در مقایسه با ۱۰٪ در حیوانات تغذیه شده با مواد غیرتراریخته) بعد از تولد است.
برخی منابع حاکی از آن هستند که از سال ۱۹۷۰، تولید اسپرم در مردان جهان بهمیزان ۴۰ تا ۵۰ درصد (از 4.4 در ۱۹۷۰ به 2.5در۲۰۱۴) کاهش یافته است. این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که براساس آن میتوان جمعیت آینده جهان را کشور به کشور پیشبینی کرد.
کشورهای در حال توسعه بازار محصولات تراریخته
ثبات جمعیت زمانی حاصل میشود که نرخ باروری (تعداد کودک بهازای هر زن) در حدود 2.1 باشد. این میزان در حال حاضر، در بیشتر کشورهای جهان (غیر از آفریقا)، بین یک تا 2 فرزند است که علاوهبر کاهش نرخ باروری، به مرگومیر نوزادان پس از تولد نیز مربوط است.
در سال ۱۹۷۰، کمترین نرخ باروری مربوط به فنلاند (1.8) بود که این جایگاه در حال حاضر متعلق به کشور درحالتوسعه سنگاپور (0.8) است. بیشترین کاهش نرخ باروری نیز در کشورهای درحالتوسعه لیبی، مالدیو، کویت، قطر، بنگلادش، کره جنوبی، امارات، برونئی و ایران رخ داده است. پرجمعیتترین کشورهای جهان نیز شاهد کاهش قابل توجه موالید بودهاند (هند از 5.5 به 2.4 و چین از 5.5 به 1.6).
با وجود اینکه مطالعه دقیقی برای بررسی همبستگیهای میان مصرف مواد تراریخته و کاهش نرخ باروری در سطح جهانی یا ملی صورت نگرفته است، میتوان همزمانی کاهش جهانی باروری و افزایش مصرف مواد تراریخته را بهخصوص با تأکید بر الگوی جمعیتی چین و هند، با هم مرتبط دانست. با توجه به این واقعیت، و نیز بیمیلی مصرفکنندگان اروپایی و آمریکایی به مصرف مواد تراریخته علیرغم توسعه این دانش در این کشورها، عامل بروز نگرانی از هدایت عوارض مصرف این مواد به بخشهای جمعیتی ویژهای در دنیاست که تحت عنوان کشورهای درحالتوسعه یا جنوب میشناسیم.
مجله سیب سبز - سارا میرشجاعی: گسترش علم در چند سال اخیر تا به آنجا رسیده که با استفاده از تکنیکهای ژنتیک در محیط آزمایشگاه و خارج از بدن مادر، گوسفند بهدنیا میآید، میتوان از بسیاری بیماریها پیشگیری کرد، بیماریهای جنین را در رحم تشخیص داد و... این واقعا جای حیرت و البته خوشحالی دارد. اما گاهی اوقات این خوشحالی از پیشرفت علم، چندان دوامی ندارد و جای خود را به نگرانی میدهد. این روزها صحبتهای زیادی راجع به محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) در رسانهها منتشر شده که بسیاری از این صحبتها ضدونقیض اســت.
تفاوت محصولات ارگانیک و تراریخته
دکتر عمرانی درباره ویژگی ها و خصوصیات محصولات ارگانیک و تراریخته به ما میگوید: محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته میشود که در هیچ یک از مراحل کاشت، داشت و برداشت از هیچ نوع فرآیند شیمیایی استفاده نمیشود، یعنی برای تولید محصولات از روشهای کاملا طبیعی استفاده میشود و هیچگونه آسیبی نه برای انسانها و نه برای محیطزیست وجود ندارد. اگر پس از بازرسیهای گوناگون انواع آلودگی شیمیایی در آب، خاک یا محصول وجود نداشته باشد و تمام استانداردها رعایت شود؛ محصول ارگانیک خواهد بود. از طرفی محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آنها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده اســت.
به معنای عام یعنی محصولات را به شکل ژنتیکی دستکاری میکنند تا بتوانند به هدف خود در تولید محصولات دست یابند. بهعنوان مثال یک ژن که سم تولید میکند را از یک باکتری جدا کرده و به گیاه ذرت یا سویا منتقل میکنند. به این ترتیب ذرت یا سویا با تولید سم، در برابر آفات از خود محافظت میکنند و دچار آفتزدگی نمیشوند. بنابراین محصولات تراریخته، روند طبیعی رشد و تولید را طی نکرده و به شکل ژنتیکی دستکاری میشوند. لذا از زمانی که این محصولات وارد چرخه غذایی زمین شدند، یعنی از 20سال پیش تا به حال، بحثها و اما و اگرهای زیادی درباره آنها وجود داشته اســت.
روند تولید محصولات تراریخته
سازمانهای متولی امور بهداشت، محیطزیست و کشاورزی در سطح جهان اظهارنظرات مختلف و ضدونقیضی درباره محصولات دستکاری شده ژنتیکی داشتهاند. به این ترتیب رفتار مردم هم درباره انتخاب این محصولات و در کشورهای مختلف، متفاوت بوده اســت. اروپاییها معمولا نسبت به سلامت محصولات غذایی خود ایمنی و دقت بیشتری را مدنظر قرار میدهند و تا حد زیادی از مصرف محصولات تراریخته رویگردان هستند و قفسه مغازهها تا حد زیادی از این محصولات خالی شده، چون خریدار چندانی ندارند، بنابراین بهطور کلی اقبال عمومی در سطح جهان، نسبت به این محصولات رو به کاهش اســت. سطح زیر کشت محصولات تراریخته هم اگرچه تا سال2014 روند افزایشی داشت اما در سال2015 زمینهای کمتری به تولید این محصولات ادامه دادند. بنابراین تصمیم عمومی بر کاهش مصرف محصولات دستکاری شده، بوده اســت.
در ایران محصولات تراریخته تولید میشود؟
دکتر عمرانی صحبتهای خود را اینطور ادامه میدهد: آمار ضدونقیضی درباره تولید محصولات تراریخته در ایران وجود دارد. به ادعای برخی افراد، در سالهای83 ، 84 و 85 تولیداتی از این محصولات در ایران داشتهایم و تحقیقی هم انجام شد و پژوهشگرانی ادعا کردند که 47درصد از برنجهای موجود در بازار (ایرانی و خارجی) تراریخته بودهاند. در عمل وزارت کشاورزی اعلام میکند که تا به حال هیچ مجوزی برای تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی داده نشده اســت.
محصولات وارداتی تراریخته در بازار!
واردات محصولات تراریخته، طی این سالها وجود داشته و الان هم متاسفانه وجود دارد. به لحاظ قانونی، واردات این محصولات توسط اظهار خود واردکنندگان مشخص میشود. یعنی واردکننده اظهار میکند که یک محصول دستکاری ژنتیکی شده را وارد کرده و وزارت بهداشت براساس اطلاعات خود واردکنندگان این محصول را مورد بررسی قرار میدهد.
یعنی اگر یکی از واردکنندگان تراریخته بودن محصولات را عنوان نکند، احتمال دارد که بدون بررسیهای بیشتر، این محصول وارد چرخه غذایی روزمره مردم شود، بنابراین امکان تخلف وجود دارد و تا به حال هیچ اظهارنظر صریحی درباره اینکه نظارت وجود دارد یا نه، انجام نشده اســت. درحالی که قوانین بینالمللی به ما این اجازه را میدهد که جدای از ادعای تولیدکننده درباره سلامت محصول، در داخل کشور هم ارزیابی سلامت محصول انجام شده و بعد اجازه ورود کالا صادر شود.
سم گلایفوسیت سرطانزا نیست؟
این اظهارات درحالی اســت که دکتر عمرانی، عضو هیاترییسه اتحادیه ملی محصولات کشاورزی نظر دیگری در این باره دارد و میگوید: «مهم این اســت که استناد ما به چه مدرک و پشتوانه علمی باشد. به استناد تحقیقاتی که آژانس بینالمللی تحقیقات سرطان در سال2015 انجام داده اســت، سرطانزایی سم علفکش گلایفوسیت روی حیوانات به اثبات رسیده اســت. نتایج این تحقیقات هم در یک مجله معتبر پزشکی و سرطانشناسی چاپ شده اســت. بهعلاوه در یک نشست مشترک بین سازمان بهداشت
وزارت بهداشت چه کرده؟
این اقدام وزارت بهداشت قابل تقدیر اســت که محصولاتی که خود واردکننده آن را تراریخته عنوان میکند یا بههرحال مشخص میشود که تراریخته اســت را با یک برچسب مشخص میکند که خریدار با آگاهی نسبت به این موضوع، انتخاب خود را انجام دهد. الان بعضی محصولات مثلا بعضی روغنها برچسب «دستکاری ژنتیکی شده» یا «تراریخته» دارند و میتوان از این طریق آن را تشخیص داد. خریدار میتواند با دیدن برچسب روی محصول به تراریخته بودن یا نبودن آن پی ببرد، وگرنه به لحاظ شکل ظاهری یا طعم و مزه آن نمیتوان به تراریخته بودن محصول پیبرد. اگر از ظاهر محصول میشد تراریخته بودن آن را تشخیص داد که این همه جنجال برای بررسی بیشتر بهوجود نمیآمد و در حقیقت در آزمایشگاههای مجهز میتوان این موضوع را تشخیص داد. راه تشخیص برای مردم فقط برچسب محصول اســت.
محصولات ارگانیک سمزده میشوند؟
این اظهارنظر که محصولات ارگانیک بهدلیل اینکه سم زده نمیشوند، دچار آفت و آفلاتوکسین میشود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب میشود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سمزده نمیشود اما برای مبارزه با آفت روشهای خاصی وجود دارد و اینطور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک 11هزار سال اســت که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده اســت.»
آیا محصولات تراریخته مضر هستند؟
دکتر عمرانی درباره جدی بودن خطر محصولات تراریخته میگوید: به استناد اظهارنظر صریح سازمان بهداشت جهانی یکی از دلایل مقاومت انسان نسبت به آنتیبیوتیکها، استفاده از محصولات تراریخته اســت. دلیل این موضوع این اســت که به محصولات تراریخته ژن مقاومت نسبت به آفات، عوامل میکروبی یا بیماریهای گیاهی منتقل میشود.
این ژنها بهعنوان یکی از ابزارهای مهندسی ژنتیک اســت که به خورد جامعه داده میشود. این قضیه مثل یک جراح اســت که ابزار جراحی را در شکم بیمار جا گذاشته باشد. نتیجه هم میشود ساخت آنتیبیوتیکها و داروهای قویتر و مصرف بیشتر دارو با تاثیر کمتر. ابتلا به بیماریهای دیگر را هم به این فهرست اضافه کنید.
اظهارنظرات مختلفی درباره محصولات تراریخته و مخاطرات این محصولات وجود دارد اما دکتر بهزاد قرهیاضی، رییس انجمن ایمنی زیستی در گفتوگو با ایسنا، درباره سم گلایفوسیت که در محصولات ارگانیک به کار رفته اســت، میگوید: «این سم سالمترین سم موجود در دنیاست، بهگونهای که سمیت آن کمتر از نمک طعام اســت. بر این اساس گلایفوسیت که برای علف کشی استفاده میشود، احتمال ندارد کشنده باشد و اجلاس مشترک فائو و بهداشت جهانی نتیجهگیری کرده اســت که گلایفوسیت احتمال ندارد برای انسان ریسک سرطانزایی در پی داشته باشد.
بهعلاوه به گزارش منتشر شده از سوی آکادمی علوم آمریکا، در این گزارش با مشارکت صدها دانشمند از سراسر جهان، تمام گذشته مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته طی 20سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته و آینده آن پیشبینی شده اســت.»
چرا نباید به برنج ارگانیک اعتماد کرد؟
قره یاضی با تاکید بر این که محصولات تراریخته و ارگانیک به دنبال تغییر طعم محصولات نیستند، ادامه داد: به طور کلی قیمت محصولات ارگانیک از قیمت سایر محصولات کشاورزی بالاتر اســت؛ چون تولید آنها مشکل و گران اســت، به این دلیل که اگر بر روی زمینی که قرار اســت محصولات ارگانیک تولید شود، کود و یا سم استفاده شود، به مدت سه سال نباید کاشت انجام شود.
قره یاضی با اشاره به دلایل محال بودن تولید ارگانیک برنج توضیح داد: پیوستگی مزارع برنج در شمال کشور موجب شده تا آب یک مزرعه وارد سایر مزارع دیگر شود در حالی که در همه مزارع از سم برای از بین بردن آفات استفاده شده اســت. از این رو اگر مزرعهای بخواهد تولید ارگانیک برنج داشته باشد، باید جلوی ورود آب مزرعهای که سم خورده، گرفته شود.
جهانی و سازمان FAO، به این جمعبندی رسیدند که نتایج این گزارشها درست بوده و باید بررسی بیشتر انجام دهند. جالب اینجاست که در نشست بعدی که سه ماه قبل صورت گرفت، استنادهای آژانس تحقیقات سرطان را مدنظر قرار ندادند. مثل این اســت که قاضی دادگاه، برخی شواهد را مورد توجه قرار ندهد و حکم دهد. این موضوع باعث شد که یک افتضاح بزرگ بهوجود آید و مشخص شد که حتی یکسری بررسیها را انجام نداده و سهلانگارانه از کنار آن گذشتهاند. تا آنجا که در گزارش دفتر پاسخگویی دولت امریکا این عبارت قید شده که این یک اتفاق بیشرمانه بود که در ساختار دولتی امریکا رخ داد، بنابراین باید برای ادعاهای خود به اسناد اصیل استناد کنیم. مثلا برخی روسای انجمنهای علمی به یک گزارش سازمان بهداشت جهانی استناد میکنند که هیچ موردی از مخاطرات محصولات تراریخته مشاهده نشده اســت، درحالی که این گزارش برای سال2010 اســت و قدیمی محسوب میشود.
درحالی که مطالبی که ذکر کردم برای سال2015 به بعد اســت. این یک حقیقت اســت که شرکت تولیدکننده بذر دستکاری شده، دانش بیشتری از سازمان غذا و دارو دارد و اگر بخواهد برخی مستندات را پنهان کند بهراحتی میتواند اینکار را انجام دهد. این اســت که سازمان بهداشت جهانی به مدارک شرکتهای تولیدکننده استناد میکند و مسئولیتی در این باره عهدهدار نمیشود. به این ترتیب اگر اتفاق ناگواری رخ دهد هیچکسی نمیتواند سازمان بهداشت جهانی را مواخذه کند زیرا عنوان میکند که ما مسئول نیستیم و تولیدکننده اطلاعات غلط در این باره ارائه داده اســت.»
این رویه درستی نیست که به جای پاسخگویی برای رفتار خود، مسائل دیگر را پیش کشیده و اتفاقا اظهارات اشتباه هم مطرح کرد. وقتی ما میپرسیم که چرا محصولات تراریخته تولید یا وارد کشور میشود، میگویند چرا تا الان سکوت کرده بودید؟ پاسخ من این اســت که ما از زمانی که فهمیدیم واردات محصولات تراریخته انجام میشود اعلام مخالفت کردیم. بعضیها برای اینکه به هدف خود برسند، هدف را وسیله قرار میدهند و هر اظهارنظر اشتباهی را بیان میکنند. بحث آفلاتوکسین به آسیبهایی برمیگردد که برای محصولات پیش میآید. در حقیقت وقتی به یک محصول کشاورزی آسیب فیزیکی وارد میشود، محل آسیب میتواند محل رشد قارچها و بهدنبال آن آفلاتوکسین باشد.
بنابراین این قضیه ربطی به ارگانیک بودن محصول ندارد و برای هر محصول دیگری ممکن اســت این اتفاق بیفتد، بنابراین اگر اصول کشاورزی رعایت نشود و محصولات با سهلانگاری تولید شوند، این اتفاق خواهد افتاد. این اظهارنظر که محصولات ارگانیک بهدلیل اینکه سم زده نمیشوند، دچار آفت و آفلاتوکسین میشود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب میشود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سمزده نمیشود اما برای مبارزه با آفت روشهای خاصی وجود دارد و اینطور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک 11هزار سال اســت که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده اســت.»