چنانکه اصفهانی (1) گفته: «اهل سنت و جماعت متفّقند که کلام خداوندی مُنَزَّل اســت، ولی در معنی انزال اختلاف دارند.» (2)
در کتاب و سنت، فراوان پیش آمده که از قرآن به کلمات نزول و انزال و تنزیل و تعبیر شده باشد. در لغت «نزول» به دو معنی آمده اســت: وارد شدن و جای گیر شدن در جائی که متعدّی آن میشود انزال. مثل:
«وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلاً مُبَارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ (23: 29)
و بگو خدای من، فرود آور مرا فرودی مبارک، که تو بهتر فرود آورندگانی.»
اطلاق دیگری نیز در لغت دارد و آن سراشیب شدن چیزی از بالا به پایین اســت. مثل: «نَزَل فلانٌ من الجَبَل» فلان از کوه پایین آمد. متعدی آن معنایش حرکت دادن و فرود آوردن اســت. مثل: «أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً » (2: 22).
اما در قرآن مجید، جز آن دو معنای لغوی که گذشت، نزول به معانی دیگر نیز به کار رفته اســت: مهیا کردن و آماده گردانیدن؛ چنانکه فرمود: «وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ» (57: 25) و آفریدن:
«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِیَةَ أَزْوَاجٍ (39: 6)
و برای شما هشت جفت چارپا آفرید.»
بی گفتگو هیچ‌یک از معانی لغوی در خور و سزاوار نزول قرآن نیست. چه، لازمه‌ی این معانی جسم بودن و جای گرفتن در مکانی اســت، و قرآن جسم نیست که در مکانی قرار گیرد و یا از بالا به پائین فرو فرستاده شود. معنی نزول آن نیست که فرشته با بالهایی چون پرندگان نامه بر از آسمان فرود آید و نامهای همراه آورد و تقدیم کند، و یا سخن گفتن او (تکلیم) مادی باشد، و کسانی هم بگویند بله، ما هم صدایی چون پرواز زنبوران شنیده‌ایم! منظور از نزول، ظهور وحی اســت در پیامبر. یعنی نزول معنوی و روحانی که تنها پیامبر آن را ادراک داشته و حقیقت آن را می‌دانسته اســت. پس به ناچار در اینجا برای نزول باید معنی مجازی به کار برد. در واقع، بیشتر این اصطلاحات، استعارات و تمثیلات مادی اســت تا به فهم عمومی نزدیکتر باشد. بنابراین ظهور وحی در پیامبر تعبیر به نزول شده اســت.
در قدیم که بحث بر سر مخلوق بودن قرآن گرم بود، بر سر معنای این کلمه نیز بحث‌ها جریان داشت. قطب رازی (3) می‌گوید: نزول در معنی مجازی به کار رفته، کسی که معتقد اســت قرآن معنی قائم به ذات خداوندی اســت (یعنی قرآن قدیم اســت)، انزال قرآن میشود: ایجاد کلمات و حروفِ دال بر این معنی و ثبت آن بر لوح محفوظ. اما کسی که می‌گوید قرآن همین الفاظ اســت (یعنی قرآن را مخلوق می‌داند)، پس انزال آن تنها ثبت در لوح محفوظ خواهد بود و این معنی مناسب اســت چون از دو معنی لغوی نقل شده، و ممکن اســت که مراد به انزال آن، اثبات آن در آسمان این جهان پس از اثبات در لوح محفوظ باشد، و این البته مناسب معنی دومی اســت. مراد به انزال کتب بر پیغمبران این اســت که فرشته آن را از خداوند دریافت می‌کند، دریافتی روحانی، و یا آن را از لوح محفوظ حفظ می‌کند، آن گاه آن را فرود می‌آورد و وحی می‌کند.» (4) گفتیم که در معنی «انزال» اختلاف کرده‌اند. بعضی گفته‌اند معنی آن اظهار قرآن اســت برخی دیگر می‌گویند منظور این اســت که خداوند کلام خود و قرائتش را به جبرئیل فهمانیده و او آن را به زمین آورده اســت. (5) البته انزال و تنزیل با هم فرق دارند. راغب می‌گوید: فرق این دو در وصف قرآن و ملائکه این اســت که تنزیل مختص به جائی اســت که به فرستادن قرآن به پراکندگی، مرتبه‌ای بعد مرتبه، اشاره می‌کند ولی انزال عام اســت و تنزیل را هم شامل میشود. (6) چنانکه می‌دانیم یکی از نامهای قرآن «تنزیل» اســت و این اسم فعلی اســت از نَزَّل (مصدر باب تفعیل) به معنی فرو فرستادن. یا مصدری اســت در جای مفعول (تنزیل به جای مُنزّل) که برای مبالغه آمده، یعنی تأکید بر آن دارد که کتابی فرود آمده از جانب خدای و نه دیگری. (7)
اما این که راغب گفت تنزیل اشاره اســت به فرو فرستادن به پراکندگی، مرتبه‌ای بعد مرتبه‌ای، یا به عبارت دیگر، تنزیل فرود آوردن تدریجی اســت، زیاد درست به نظر نمی‌رسد یا انحصاراً چنین معنایی را نمی رساند. خداوند فرمود:
«یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَاباً مِنَ السَّمَاءِ (4: 153) (8)
اهل کتاب (یهودان) از تو می‌خواهند که از آسمان کتابی (یک دفعه و یک جا) بر آنان فرود آوری» (و یا در 17: 93 و 6: 37 و 2: 105 و موارد دیگر) می‌بینیم که تنزیل هم معنی فرود آوردن یکدفعگی و یکجا را می‌دهد و منحصر به معنی فرو فرستادن پراکنده و تدریجی نیست. این همه که بعضی گفته‌اند تنزیل در مورد قرآن و انزال درباره‌ی کتب مقدس به کار رفته (8)، آن هم درست نیست. در مورد تورات هم تنزیل به کار رفته اســت. (3: 93) جالب توجه اســت که هر جا کلمه‌ی تنزیل در صدر سوره قرار گرفته (جز در سوره‌ی 39 الزمر) همه جا پس از فواتح سور اســت. (9)
خلاصه اینکه قرآن خود در موارد بسیاری تنزیل و انزال را برای اعلام کلمات و آیات الهی به کار برده و بدون شک مقصود از این انزال و تنزیل، همین اعلام کلمات و آیات الهی اســت که به کیفیات مخصوصی بر قلب رسول خدا وحی شده و بر دل او منتقش گشته اســت.
اما این نزول قرآن به چه سان بوده اســت؟ آیا قرآن همگی و جملگی یکباره از آسمان نازل شده و یا به تدریج و چند آیه، چند آیه نزول یافته اســت؟
پی‌نوشت‌ها:
1.محمد بن بحر، ابومسلم، از مفسران معروف معتزلی (م322هـ) و صاحب تفسیر جامع التأویل.
2.اتقان: نوع 16، المسأله‌ی الثانیه.
3.محمد بن محمد بن ابی جعفر از شاگردان مبرّز علامه حلی (م776) در دمشق، یک حاشیه بر کشّاف دارد به نام بحرالاصداف و دیگر شرحی بر کشاف به نام تحفةالاشراف.
4.اتقان: نوع16، المسألة الثانیه، به نقل از حواشی کشاف.
5.البرهان زرکشی1: 229.
6.مفردات 508 کلمه‌ی نزل.
7.ابوالفتوح رازی8: 362.
8.قرآن را چگونه شناختم از کینت گریک 319.
9.در سوره‌ی 32 سجده پس از الم و در سوره‌های 40 غافر، 41 فصلت، 45 جاثیه و 46 احقاف پس از هم قرار گرفته اســت.
منبع مقاله : رامیار، محمود؛ (1392)، تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ سیزدهم