دکتر سیدرضا رضایی دریاکناری، پزشک و متخصص طب سنتی ایران در این باره به جام‌جم می‌گوید: از دیدگاه طب سنتی، اغلب مشکلات و نارسایی‌های بیمار را می‌توان با توجه به معیارهایی ازجمله نبض و بخصوص عنبیه چشم ـ که دقیق‌ترین معیار است ـ مورد شناسایی قرار داد. همان گونه که در تحقیقات و پژوهش‌ها به اثبات رسیده، با ارزیابی عنبیه چشم که انعکاسی از عملکرد تمام اعضای بدن در آن دیده میشود، می‌توان به بیماری یا نوع مزاج بیمار دست یافت، ضمن این که علم نبض‌شناسی نیز یکی از مهمترین و اساسی‌ترین مباحث طب سنتی است.
سنجش پرفشاری یا کم‌فشاری خون با نبض
آیا می‌توان بدون استفاده از دستگاه فشارسنج به بالا یا پایین بودن فشارخون بیمار پی برد؟ دکتر رضایی ضمن تائید این پرسش می‌گوید، در زمان سنجش نبض با توجه به سرعت و کندی، قوت و ضعف، گرمی و سردی و پری و سستی نبض می‌توان به پرفشاری یا کم‌فشاری خون و همچنین نوع مزاج فرد دست یافت.
اگر نبض پر و با قدرت باشد فشار خون بالاست، اما اگر نبض ضعیف و خالی یا بسیار ریز بزند، نشان می‌دهد فرد کم‌فشار و ضعیف‌بنیه است. اغلب این افراد مزاج سرد دارند و برای قدرت گرفتن نبض باید از گرمی‌ها استفاده کنند. همچنین اگر پوست و رگ هنگام لمس گرم باشد، فرد گرم مزاج است، ضمن این که علاوه بر نوع مزاج، قوای بدنی، اضطراب و استرس و حتی بارداری را می‌توان به وسیله نبض متوجه شد. همچنین با توجه به رنگ پوست، ادرار بیمار، جوش‌های پوستی و برخی علائم دیگر می‌توان به غلبه یک خلط بر بدن پی برد و نوع بیماری را تشخیص داد.
زبان، برملاکننده بیماری ها
این که می‌گویند اگر زبان بار داشته باشد یا تغییر رنگ دهد، میتواند نشان‌دهنده بیماری خاصی باشد، صحت دارد؟ دکتر رضایی می‌گوید: از روی رنگ سفید، زرد، قرمز یا سیاه زبان و همچنین نوع بافت شل، سفت، ترک‌دار یا رطوبت و خشکی آن می‌توان به نوع مزاج و بیماری‌های مزمن فرد پی برد. زبانی که رنگ قرمز کمرنگ دارد و مرطوب است، نشان‌دهنده تعادل بدن است، اما زبان خیس و آبکی که رگه‌هایی از کف روی آن دیده شود، نشان‌دهنده طبع سرد فرد است. زبان خشک و زرد، نشان‌دهنده غلبه حرارت در بدن ناشی از بیماری یا صفراوی بودن مزاج است. سفیدی زبان، بلغمی بودن مزاج را نشان می‌دهد و اگر زبان تیره باشد، نمایانگر غلبه سودا بر بدن است.
دکتر سیدمهدی میرغضنفری، متخصص فیزیولوژی و مدیر گروه طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی ارتش با اشاره به این که طب سنتی، اصول تشخیصی و درمانی خودش را دارد، به جام‌جم می‌گوید: براساس اصول طب سنتی، از طریق ده شاخصه ازجمله نبض، رنگ پوست، حالت مو، حرارت بدن، جثه، سرعت حرکات شخص، وضعیت غالب روان و روحیات و نوع مزاج (سردی، گرمی، تری و خشکی) مورد شناسایی قرار می‌گیرد .
تشخیص نوع مزاج از روی نبض
چگونه می‌توان از طریق معیارهای گفته شده بخصوص نبض به نوع مزاج افراد دست یافت؟ دکتر میرغضنفری در پاسخ این پرسش می‌گوید، وقتی در فردی ظاهر رگ‌ها قوی و بزرگ و از سطح پوست دست و پا براحتی قابل رویت باشد و نبض پر و با قدرت بزند و در لمس پوست، گرمی احساس شود و پایه رنگ پوست او به قرمزی و سرخی تمایل داشته و جثه فرد عضلانی و تنومند باشد و موها پرپشت، مشکی، ضخیم، حالت‌پذیر یا فر باشد، نشان می‌دهد که فرد مزاج گرم و تر (اصطلاحا دموی) دارد، اما نبض در افراد با مزاج گرم و خشک (صفراوی)، نسبتا پرقدرت اما تا حدودی ظریف‌تر از گرم و ترهاست. پوست در لمس گرم و خشک است و این افراد قد بلند و اغلب جثه لاغر و مینیاتوری دارند و رنگ پوستشان گندمی است.
این استاد دانشگاه درباره افرادی که نبض نسبتا ضعیف و اصطلاحا کوتاه و کند دارند، می‌گوید: مزاج این افراد به احتمال زیاد سرد و تر یا خشک است چراکه در این افراد قلب نیز حرارت و تحرک نسبتا کمتر و ضعیف‌تری دارد و این عامل روی عروق و نبض اثر می‌گذارد ضمن این که سردی مزاج باعث ضعف و سستی رگ‌ها میشود. افراد سرد و تر (بلغمی) به نسبت جثه درشت، چاق‌اند و بدن پف‌آلوده دارند. پوست آنها سفید و نرم و لطیف است و رطوبت بدنی بالایی دارند. بدنشان در لمس سرد است و موهای صاف، نرم، نازک و لخت دارند.
به گفته دکتر میرغضنفری، افرادی که نبض باریک و دیواره رگ سخت (صلب) و جثه لاغر و بدن جمع و جور دارند و رنگ پوستشان به سمت تیره می‌رود و بدنشان سرد و پوستشان خشک و زبر است و اغلب موهایشان مجعد بوده و خیلی پیچ و تاب دارد و وز است، مزاج سرد و خشک (سوداوی) دارند.
این متخصص طب سنتی ضمن اشاره به این موضوع که مزاج به همین چهار نوع اصلی خلاصه نمی‌شود و انواع (حالات) دیگری نیز دارد، می‌گوید با توجه به ارزیابی مزاج، اگر فرد دچار سوءمزاج باشد یعنی از حال اعتدال خارج شده باشد و مثلا رو به گرمی یا سردی رفته باشد، دچار اختلال عملکرد یک یا چند عضو یا دستگاه بدن (گوارش، اعصاب، مفاصل و...) خواهد بود و لازم است با رعایت تدابیر ویژه درمانی و اصلاح سبک زندگی، سوءمزاج و اختلال را رفع و زودتر به اعتدال و سلامت برگردد.
سبک زندگی شامل شش بخش اصلی خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، هوا و محیط، فعالیت بدنی، رخدادهای روانی، خواب و بیداری، نگهداری مواد مفید در بدن و دفع مواد زائد از بدن است که معمولا بخش زیادی از مشکلات با اصلاح سبک زندگی درست میشود.
فاخره بهبهانی