جام جم سرا: وجود رابطه مثبت و تعامل مناسب میان والدین و فرزندان، زیربنای پرورش صحیح یک کودک است. تا زمانی که کودک در تعامل خود با والدین عشق و امنیت کافی و لازم را کسب نکند، نمی توان از او انتظار داشت که رفتار درست را در پیش گیرد، یا به گفته های والدین خود توجه کند. متأسفانه یکی از مهم ترین عواملی که به رابطه والد کودک لطمه وارد می سازد تنبیه کودک و خصوصاً استفاده از شیوه های افراطی یا روش های تأدیب جسمانی است. در واقع هر بار فریاد کشیدن، تحقیر کردن، مورد تمسخر قرار دادن و یا کتک زدن کودک تاثیرات منفی گسترده ای بر روان کودک برجا خواهد گذاشت، در ادامه به برخی از آن ها اشاره می شود:
کاهش اعتماد به نفس
تنبیه بدنی، تحقیر و تمسخر کودک باعث می شود تا اعتماد به نفس او به شدت کاهش یابد در نتیجه دیگر تلاشی برای اصلاح رفتار خود نخواهد کرد؛ چون احساس می کند که توانایی لازم را ندارد.
پیروی نکردن از والدین
وقتی کودکی مکرراً مورد تنبیه قرار می گیرد فشار هیجانی ناشی از این سوء رفتار باعث می شود تا کودک والدین را افرادی بپندارد که به او علاقه ای ندارند و حتی با او دشمنی دارند برای همین شاید به علت رهایی از تنبیه موقتاً از والدین پیروی کند اما به طور کلی تغییر رفتار نخواهد داد.
نیاموختن شیوه های درست رفتاری
بسیاری از والدین کودک خود را با این هدف مورد تنبیه قرار می دهند که به او بیاموزند چه شیوه رفتاری را می پسندند. اما در حقیقت تنبیه کودک به او آموزش می دهد که او چه کاری را نکند. همچنین معمولاً وقتی کودکی تنبیه می شود والدین برای او توضیح نمی دهند علت تنبیه چه چیزی بوده است و اگر هم شرح دهند کودک به خاطر تنبیه آن قدر تحت تأثیر هیجان قرار دارد که نمی تواند رفتار خود را اصلاح کند.
پرخاشگر شدن کودک
وقتی کودکی برای آنکه از قوانین والدین پیروی کند تنبیه می شود می آموزد که برای قانع سازی دیگران باید از خشونت استفاده شود، در واقع شما با تنبیه کودک راه را برای آسیب رساندن او به دیگر کودکان باز خواهید کرد؛ بنابراین او نیز در مقابل دیگر کودکان شیوه های مشابه و پرخاشگرانه ای را به کار می برد.
تکرار رفتارهای اشتباه
زمانی که کودک تنها با تنبیه شدن به انجام رفتاری می پردازد از آن جا که فقط تحت فشار حاضر به تغییر رفتار خود شده است؛ بنابراین هرگاه که تنبیهی در کار نباشد دوباره رفتارهای ناپسند خود را آغاز می کند.
جایگزین هایی برای تنبیه
والدین باید به جای تنبیه به دلیل انجام رفتارهای نامطلوب، تا حد امکان به تشویق به خاطر انجام دادن رفتارهای مطلوب کودک بپردازند و از این طریق او را راهنمایی کنند. البته انجام رفتارهای جبرانی والدین در کوتاه مدت، نمی تواند آثار هیجانی نامطلوب ناشی از تنبیه را از میان ببرد. در واقع برای ایجاد امنیت خاطر مجدد در کودک، باید صبر و شکیبایی کرد؛ زیرا این رفتارها طی زمان شکل گرفته و اصلاح آن نیز نیازمند صرف وقت است.
همچنین با در پیش گرفتن روشی ثابت، قانون مند و مبتنی بر عشق ورزی به کودک باید رفتارهای جایگزین را در شخصیت کودک نهادینه کرد. همان گونه که در متن سؤال نیز به آن اشاره شد کودک ۵ ساله نیاز شدید خود به دریافت محبت را با جذب شدن به هر گونه عطوفت ارائه شده از سوی دیگران نشان می دهد؛ بنابراین باز هم تاکید می شود که در گام نخست با افزایش ابراز محبت و توجه به کودک، رابطه خود با او را بازسازی کنید و سپس با آموزش رفتارهای مطلوب و تشویق کودک، او را راهنمایی کنید.
استفاده از روش های جایگزین تنبیه بدنی
البته مسلماً تنبیه کودک نیز گه گاه ضرورت می یابد؛ بنابراین بهتر است به جای استفاده از شیوه های نامناسبی مثل فریاد کشیدن، کتک زدن، تحقیر کردن و تمسخر کودک از روش هایی مانند محروم کردن موقتی کودک از برخی امتیازها و کارهای مورد علاقه استفاده کنید. به طور مثال اگر شما در طول روز به کودک تان اجازه می دهید که ۲ ساعت به تماشای تلویزیون بپردازد، در صورتی که مرتکب کار ناپسندی شده است می توانید به جای تنبیه بدنی ساعت تماشای تلویزیون را کاهش دهید یا اگر قصد داشته اید او را به پارک ببرید با توضیح دلایل تنبیه به او بگویید که به دلیل انجام رفتارهای ناپسند امروز او را به پارک نخواهید برد.
این نکته را هم مد نظر داشته باشید که تنبیهات محرومیتی را فقط در قبال اشتباهات عمدی به کار گیرید، به طور مثال اگر کودک شما هنگام جمع کردن سفره لیوان آب را روی زمین می اندازد، به هیچ عنوان او را تنبیه نکنید.
* آموزش فراموش نشود: وقتی کودکی کار اشتباه و خطرناکی انجام می‌دهد، وظیفه ما به عنوان والدین فقط این نیست که سرش فریاد بکشیم؛ مثلاً اگر کودکی با بی‌احتیاطی وسط خیابان می‌پرد، به جای فریاد زدن و سرزنش کردنش، نحوه رد شدن صحیح از خیابان را به او آموزش دهید.
* عصبانی شوید: بعضی از کودکان خیلی لجباز هستند؛ به گونه‌ای که انجام روش‌های ذکر شده، تاثیری بر آنها ندارد، در این صورت اگر شما مقداری عصبانی شوید اشکالی ندارد و همین که شما به کودکتان با قاطعیت بگویید: «دیگه دارم از دستت عصبانی میشم!» مقاومتش را در هم می‌شکنید.
* از کودک رفع مسئولیت نکنید: نکته بعدی این است که نگذارید تنبیه کودک راهی باشد برای فرار از مسئولیت، مثلاً اگر او در حین جمع کردن اسباب بازی‌هایش، کار بدی انجام داد، او را تنبیه کنید و دوباره بعد از تنبیه او را مجبور کنید کارش را ادامه دهد؛ زیرا ممکن است او یاد بگیرد برای فرار از مسئولیت، کار بدی انجام دهد تا تنبیه شود و در حین تنبیه استراحت کند.
* جبران اشتباه: از کودکتان بخواهید کار بدش را جبران کند؛ مثلاً به خاطر حرف بدی که زده است معذرت خواهی کند یا اگر تمام ظرف‌ها را ریخته، آنها را جمع کند.
* تمرین رفتار مثبت: حتماً شما هم به خاطر دارید هنگامی که در مدرسه کلمه‌ای را غلط می‌نوشتیم، معلم مجبورمان می‌کرد مثلاً املای درست آن کلمه را ده بار بنویسیم، این روش هم به همین صورت است مثلاً اگر تمام اتاقش را نامرتب کرد از او بخواهید علاوه بر اتاقش قسمت دیگری از خانه را هم مرتب کند.
* تحسینش کنید: هنگامی که کودک به جای کار اشتباهش کار درست و شایسته‌ای انجام داد او را تشویق کنید و برایش جایزه‌ای کوچک در نظر بگیرید.
* قاطع باشید: قاطع باشید و از حرف خودتان کوتاه نیایید، مثلاً اگر قرار شد کودکتان اتاقش را تمیز کند باید تمامش را خودش تمیز کند.
یک نکته مهم
در استفاده از روش‌های جایگزین تنبیه بدنی کودکان نکته مهمی نیز وجود دارد و آن در نظر گرفتن سن و توانایی کودک است. شما نباید کودک را به خاطر کاری که فهم آن را ندارد، تنبیه کنید؛ مثلاً اگر کودکی تکالیفش را انجام نمی‌دهد و در حین انجام تکالیف فرار می‌کند اول مطمئن شوید، کودک شما مشکل بیش فعالی یا مشکلات دیگری ندارد بعد برای تنبیهش اقدام کنید. (زهرا حسین زاده ملکی - روان شناس/خراسان)