وب‌سایت معماری آرل: حاج حسین آقا ملک فرزند حاج محمد کاظم ملک التجار بازرگان بزرگ عصر اجار، پس از بنیان گذاری کتابخانه و موزه ملی ملک در سال های پایانی سده سیزدهم خورشیدی، این گنجینه را در سال 1316 خورشیدی بر آستان قدس رضوی وقف کرد. کتابخانه و موزه ملی ملک امروزه یکی از موسسات فرهنگی آستان قدس رضوی به شمار می آید که به شیوه غیر دولتی و غیر انتفاعی در چارچوب وقف نامه و زیر نظر مستقیم تولیت آستان قدس رضوی فعالیت می کند.
بخش مهمی از فعالیت های فرهنگی آستان قدس رضوی در دو حوزه کتاب و موزه متمرکز شده است. آستان قدس رضوی و موسسات فرهنگی وابسته به آن با در اختیار داشتن 38 کتابخانه، بزرگترین شبکه کتابخانه ای کشور را شکل داده اند و موزه های آن نیز از غنی ترین گنجینه های آثار تاریخی ایران به شمار می آیند.
حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در ۱۱ ربیع الاول سال ۱۲۸۸ ه.ق (۱۲۵۰خورشیدی) در تهران متولد شد.
خانواده اش اصالتا تبریزی و مجتهد زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدی به کسوت روحانیان درنیامد، بلکه در جنگ های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت. پس از جنگ به تجارت روی آورد و از امتیاز دوستی با میرزا تقی خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) برخوردار شد. آقا مهدی هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملک التجاری گرفت. بعد از آقا مهدی این لقب به فرزندش محمد کاظم رسید که خصایل متفاوتی را از خود بروز می داد. در جوانی ورزشکار و دست پرورده پهلوان ابراهیم یزدی بود. سپس مثل پدر وارد تجارت شد. از سیاست نیز برکنار نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت. حاج حسین و دو برادر و سه خواهرش با چنین تباری و در خانه چنین پدری پرورش یافتند.
محمد کاظم ملک التجار، از راه تجارت و از جانب املاک وسیعی که در خراسان خریده بود، ثروت انبوهی را برای فرزندانش به ارث گذاشت و این اساس ثروت حاج حسین ملک بود.
وقف‌نامه حاج حسین ملک در ۶ آبان ماه ۱۳۱۶ خورشیدی، خانه پدری خود در بازار بین الحرمین تهران را به همراه تمام اثاثیه و کتاب های موجود در آن وقف آستان امام رضا (علیه السلام) کرد تا "شعبه ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد".
کتابخانه و موزه ملی ملک برمبنای یکی از سنت های حسنه فرهنگ ایرانی- اسلامی یعنی وقف شکل گرفته است این مؤسسه تنها نهادی برای آثار پیشین خود نیست بلکه خانه ای امن در سایه آستان قدس رضوی برای سایر آثار وقفی و اهدائی می باشد که در سالهای گذشته نیز از جانب افراد حقیقی علاقمند و نهادهای مختلف حقوقی آثار مختلفی را بر همان سنت دریافت نموده است و پس از این نیز پذیرای آثار اهدائی علاقمندان به فرهنگ و هنر در دو حوزه کتابخانه و موزه است.
مجموعه سکه، هزاران قطعه سکه و مدال تاریخی از دوران پیش از هخامنشی تا کنون را در برگرفته است. گزیده ای از این سکه های تاریخی به تفکیک دوره های تاریخی در نمایشگاه دائمی سکه به نمایش در آمده است. از ویژگی های نمایشگاه دائمی سکه می توان به وجود نخستین سکه های ضرب شده در دنیای باستان و نیز سکه های ولایت عهدی امام رضا (ع) اشاره کرد. وجود نقشه های تاریخی از پهنه جغرافیایی ایران از دوره هخامنشی تا امروز در کنار ویترین های سکه های هر دوره تاریخی، از جذابیت های نمایشگاه دائمی سکه است.
نمایشگاه دائمی خوشنویسی و نگارگری:
مجموعه ای از آثار برجسته خوشنویسی از بزرگ ترین و نامدار ترین خوشنویسان ایران و اسلام به همراه آثار نگارگری، لاکی، اسناد و نسخه های نفیس خطی در بخشی دیگر با نام نمایشگاه دائمی کتابت و نگارگری به نمایش در آمده است. در این نمایشگاه از دریچه آثار برترین خوشنویسان تاریخ ایران، می توان سیر دگرگونی و تکامل خط های ایرانی اسلامی از خط کوفی تا خط نستعلیق و نیز از زاویه نگاره های گوناگون، مکتب های نگارگری در دوره های مختلف را به تماشا نشست.
نمایشگاه دائمی آثار لاکی:
مجموعه هنر لاکی، دربرگیرنده قلمدان، جلد لاکی، قاب آیینه و سرچسب دانِ آراسته شده با نقاشی لطیف و شاعرانه هنرمندان ایرانی، بخش دیگری از موزه است که در کنار نمایشگاه دائمی کتابت و نگارگری جای گرفته است. حدود 80 قلمدان از دوره های صفوی و قاجار در گنجینه آثار موزه وجود دارد که در کنار گزیده جلدها و قاب آیینه ها، به خوبی تصویری از هنر لاکی در سده های گذشته تاریخ ایران را به نمایش می گذارد.
نمایشگاه نقشه های جغرافیایی
نمایشگاه دائمی خاندان غفاری و کمال:
موزه ملک از مجموعه داران بزرگ آثار کمال الملک در ایران به شمار می رود. مجموعه ای اط تابلوهای نقاشی محمد غفاری، نقاش سرشناس تاریخ معاصر ایران به همراه آثار هنرمندان دیگر خاندان غفاری در نمایشگاهی به نام خاندان غفاری و کمال الملک گرد آمده است. وجود سه تصویر چهره از خود کمال الملک و نیز دو تابلوی نیمه تمام به همراه آثار برجسته از ابوتراب برادر وی، ابوالحسن خان و ... از جمله ویژگی های این نمایشگاه به شمار می آید.
نمایشگاه دائمی حاج حسین آقا ملک:
شرح حال، آثار، دست نوشته ها، تصاویر و دیگر وسایل شخصی حاج حسین آقا ملک به همراه تندیسی زیبا و هنرمندانه از وی در نمایشگاهی دائمی عرضه شده است که به گونه ای تفصیلی واقف را به بازدیدکننده می شناساند. نقشه بزرگ موقوفات ملک در خراسان، بازطراحی اتاق شخصی وی در خانه پدری، سند عقدنامه امیرکبیر با عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار، از جمله بخش ها و امتیازات نمایشگاه به شمار می آید.
نمایشگاه دائمی آثار اهدایی بانو عزتملک ملک:
مجموعه آثار اهدایی زنده یاد بانو عزت ملک ملک، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک، واقف مجموعه، بخشی دیگر است که گنجینه ای از تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه های خطی، قلمدان، اسناد تاریخی همچون وقف نامه و مبایعه نامه، سرقلیان و آثار لاکی را در خود دارد. تابلوی میدان مشق و قران کریم به خط غبار از جمله آثار ویژه این تالار به شمار می آیند.
نمایشگاه تک اثر:
یکی دیگر از بخش های موزه، نمایشگاه تک اثر است که در هر فصل سال، یک اثر از مجموعه آثار نادیده موجود در مخازن آثار موزه، همراه با تابلوها، توضیحات و نماهنگ های جذاب، در آن عرضه می شود. این نمایشگاه با واکاوی آثار، منظرهای گوناگونی از یک اثر هنری را پیش روی مخاطبان قرار داده و امکان شناخت بهتری را فراهم می آورد.
دیگر بخش ها و خدمات فرهنگی:
این موسسه به منظور گسترش خدمات خود در زمینه فناوری دیجیتال اقدام به راه اندازی پایگاه مجازی، کتابخانه دیجیتال و نمایشگاه مجازی کمال الملک نمود و نرم افزار موبایل کتابخانه و موطه ملی ملک، ویژه تبلت ها و گوشی های هوشمند طراحی شده با امکان جست و جو در نسخه های خطی و چاپ سنگی و سربی و نیز کتاب های چاپی کتابخانه ملی ملک را در اختیار مخاطبان قرار داد.
برگزاری نمایشگاه در نگارخانه، برگزاری نمایشگاه های سیار، خدمات بخش کودک و نوجوان و برگزاری دوره های عالی آموزشی در حوزه هنرهای سنتی ایرانی اسلامی از دیگر خدماتی است که به مخاطبان ارائه می شود.
نمایشگاه موقت قرآن:
کتابخانه ملی ملک با داشتن 19 هزار عنوان نسخه نفیس خطی، یکی از شش مجموعه بزرگ نسخه های خطی در ایران در کنار کتابخانه های ملی، آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، آیت الله مرعشی نجفی و دانشگاه تهران به شمار می آید. امتیاز کتابخانه ملی ملک در این میان، به ارزش هنری و محتوایی نسخه ها و کتاب ها است که با حساسیت و تیزبینی حاج حسین آقا ملک برگزیده و گلچین شده است.
تالار محققان و نشریات:
تالار محققان کتابخانه و موزه ملی ملک با هدف فراهم آوردن امکان پژوهش در منابع منحصر به فرد این موسسه و دسترس پذیری به خدمات اینترنتی، منابع رقومی (دیجیتال) کتابخانه و لوح فشرده چندرسانه ای در همه موضوعات، راه اندازی شده است. وظیفه اصلی تالار محققان، ارائه خدمات روزآمد مرجع مجازی و الکترونیک است.
