ماهنامه همشهری تندرستی: ما عادت کرده ایم تا سرمان درد گرفت، برویم سر بسته داروها، یک مسکن یا هر داروی دیگری را برای خودمان تجویز کنیم تا حال مان خوب شود. حتی نمی دانیم این دارو چه عوارضی دارد، برای چه تجویز می شود، کارکردش چگونه است و در چه شرایطی باید مصرف شود.
طبیعی است که مصرف داروهای شیمیایی در سال های اخیر رشد چشمگیری داشته و بشر تلاش می کند به دلیل کمبود وقت، سریع ترین شیوه درمان دردهایش را به دست آورد، غافل از این که ممکن است نداشتن شناخت درست نسبت به مصرف صحیح داروها، موجب از بین رفتن سلامتی بدن و صرفا آرام شدن درد مختصری باشد که فکر می کردیم برای مان مضر است. برای دانستن رازهای این مصرف کردن های غلط، با دکتر مجید محبعلی، دکتر داروساز به گفتگو نشسته ایم تا نظرات ایشان را درباره مصرف های نامطمئن بدانیم.
دکتر، اساسا نظر شما درباره مصرف مستمر و مداوم داروهای شیمیایی چیست؟- در این زمینه باید بررسی شود که دارو اصلا برای چه نیازی کشف شده و توسط پزشک تجویز می شود. قطعا از نگاه علمی، سیر درمان با مصرف دارو ممکن است به نتیجه برسد و البته مسیر قطعی دیگری را تاکنون نتوانسته ایم کشف کنیم اما باید مطمئن شد این بیماری ها را پزشک متخصص شناسایی کرده و بر اساس شناختی که نسبت به بیماری دارد، دارو را تجویز کرده باشد، بنابراین راه موثر برای درمان بیماری ها، استفاده از شیوه و ترکیب داروهایی است که توسط پزشک تجویز شده است. به شکل مطلق نمی توان درباره هر دارویی نظر داد. این که ممکن است بدن هر بیماری با توجه به شرایطی که دارد، نسبت به داروهای متفاوت، واکنش های مختلفی از خود نشان دهد و مقاومت های متنوعی داشته باشد.
به عنوان مثال به تازگی که مصرف بی رویه داروهای مکمل وزن و اشتها شایع شده، شاهد هستیم که روزانه تعداد زیادی از مردم به دام داروهای تقلبی می افتند که هیچ تاییدیه ای از نهاد و ارگان مسئولی ندارند و در برخی داروخانه ها نیز متاسفانه به فروش می رسند.
بهترین راهنمای شما برای خرید داروی مکمل، پزشک است. پزشک با استفاده از نتایج آزمایش های شما می تواند بهترین داروی مکمل را به شما معرفی کند. مشورت با پزشک باعث می شود شما دقیقا عناصری را دریافت کنید که بدن تان به آنها نیاز دارد، آنچه فکر می کنید برای شما مناسب است.
گاهی وقت ها نیز مصرف ترکیبی بدون تجویز برخی داروها ممکن است موجب مرگ بیمار و عدم واکنش درست و صحیح بدن شود. در فرانسه مصرف یک داروی تقلبی ضد چاقی 1300 نفر را کشت.
کمی مصداقی تر در این باره توضیح بفرمایید.
- به عنوان مثال باید به ترکیب ژلوفن ها و آسپرین ها اشاره کرد. داروهایی چون آسپرین در زمان مصرف همزمان با قرص ژلوفن، می توانند امکان خونریزی را در شخص بیمار افزایش دهند. مصرف همزمان قرص ژلوفن با داروهایی مانند پیروکسیکام، نالترکسون و دیکلوفناک از دیگر تداخل های دارویی قرص ژلوفن و البته خطرناک است. باید به شما بگویم، قرص های خواب آور و آرام بخش نیز می توانند در صورت تعدد مصرف بی رویه موجب سکته مغزی و در مواردی منجر به مرگ شود. صرف دُز بالای این دسته از داروها می تواند به از دست رفتن هشیاری و حتی مرگ بینجامد. مصرف بیش از حد این داروها در فرد وابستگی روانی و جسمانی نیز ایجاد می کند.
در شرایط جامعه امروز، استرس های بالا موجب موج شدیدی از افسردگی ها شده و این روند ممکن است به جامعه آسیب جدی برساند. چندی پیش در کشورهای دیگر نیز مصرف داروهای ضد درد موجب مرگ تعدادی شده بود و در کشورمان نیز ممکن است بسیاری نسبت به این گونه بیماری ها شناخت کافی نداشته باشند.
مصرف بالای کدئین ها یقینا برای بسیاری از مردم مضر است و حتی می تواند زمینه ساز مرگ های ناگهانی د راین افراد باشد. بسیاری از افراد به علتی مانند درد زانو یا جراحی این داروها را مصرف می کنند. گیرنده های داروهای شبه افیونی بسیار نزدیک به مراکز لذت در مغز قرار دارند، بنابراین زمان مصرف این دسته از داروها، نه تنها د رد بیمار می تواند به شکل موقتاز بین برود، بلکه استرس و افسردگی بیمار نیز کاهش می یابد.
این روزها سردردها و کمردردها به دلایل مختلف بسیار فراگیر شده است. مصرفی بی رویه مسکن ها، چه عوارضی را برای بیمار به دنبال دارد؟
- در واقع ما تا به دردی اندک دچار می شویم، اقدام به مصرف داروهای مسکن بدون تجویز می کنیم. در حالی که این روند به افزایش حجم بیماری در بدن فرد کمک خواهد کرد و نتیجه ای معکوس دارد. بسیاری از افرادی که برای دریافت این مسکن ها به داروخانه مراجعه می کنند، به نوعی دچار وابستگی به داروهای خواب آور و مسکن هستند. گاهی حتی مجبور می شویم فرآیند درمان برای قطع این داروها را طراحی کنیم.
موضوع مهمی که لازم است مردم آن را بدانند این است که «کم دانستن» بسیار خطرناک تر از «ندانستن» است، به این معنا که اگر فردی نداند دارویی که می خواهد مصرف کند برای چیست، کمتر در معرض خطر قرار می گیرد. مردم فکر می کنند که چه تفاوتی دارد که خودشان یک مسکن را مصرف کنند یا پزشک آن را تجویز کند اما عوامل بسیاری روی انتخاب دارو، حتی انتخاب ژلوفن یا کدئین، دو دارویی که در ظاهر مسکن هستند تاثیرگذار است.
سردردهایی داریم که بیمار به دنبال آن به مصرف ژلوفن روی می آورد اما شاید دلیل این سردرد، خونریزی خفیف داخل مغز باشد و فرد با خوردن یک ژلوفن موجب بر هم خوردن انعقاد خون شده و خونریزی وسیعی را به وجود آورد. بنابراین مصرف خودسرانه نه تنها بیماری های دیگر را پنهان می کند بلکه موجب تشدید بیماری خواهد شد. مصرف بی رویه مسکن ها، خود باعث سردردهای بیشتری می شود. حس سردردی که از مصرف زیاد دارو ناشی می شود، مشابه دیگر سردردهای رایج و میگرن است.
اساسا باید به دنبال راهکاری باشیم که فروش بدون نسخه مسکن ها به مردم ممنوع شود. شما در داروخانه ها متاسفانه به دلیل نیازهای مالی، انواع مسکن ها تا داروهای آرام بخش در اختیار بیمار قرار می گیرد و اگر داروی خارجی هم باشد، گویی انگار محدودیتی برای فروش وجود ندارد. رسانه هایی مانند شما باید بیش از گذشته به مضرات مرگبار استفاده از داروهای مسکن اشاره کنند.
افرادی که به محض احساس درد در ناحیه سر، گردن و سایر نقاط بدن به داروهای مسکن روی می آورند، در معرض خطر کاهش شنوایی قرار دارند. اینها نتایج تحقیقات تازه ای است که به دست آمده و نشان می دهد که مصرف بی رویه مسکن ها و حتی آنتی بیوتیک ها چه عوارضی دارد. پرداختن به آنتی بیوتیک ها خود مبحثی جداگانه می طلبد. مقاومت بدن نسبت به این داروها افزایش یافته و هر روز بیم آن می رود که عفونت ها در برابر آنتی بیوتیک ها مقاومت بیشتری از خود نشان دهند که در مواردی موجب مرگ می شود.
در شرایطی که دارویی به اشتباه مصرف شد و دچار مسمومیت شدیم، چه اقداماتی می تواند برای رهایی از این مسمومیت، کارگشا باشد؟- باز هم اولین قدم مراجعه به پزشک است. چه اقدامی مهم تر از این که فرد متخصص نسبت به بیماری شما آگاهی و شناخت پیدا کند. البته دلایل زیادی برای مسمومیت دارویی می توان متصور شد. استفاده بیش از حد مجاز، تداخل دارویی یا زمینه هایی که پزشک نسبت به وجود آنها در بیمار اطلاعی نداشته است، می تواند زمینه ساز بسیاری از بیماری ها باشد.
سن بیمار، نوع بیماری و همچنین مکانیزم دفع دارو از بدن از نکاتی هستند که باید در تجویز و مصرف داروها حتما مورد توجه قرار بگیرند. برای مثال فردی که کلیه اش دچار مشکل است، نمی تواند داروهایی را که از طریق کلیه دفع می شوند مصرف کند و اگر از چنین داروهایی حتی در دُز پایین استفاده کند دچار مسمومیت می شود. همین موضوع در مورد مصرف داروهایی که از طریق سیستم گوارش دفع می شوند از سوی فردی با مشکلات گوارشی هم صدق می کند.
گاهی پیش می آید که به طور مثال من دردی مشابه درد دوستم دارم، آیا طبیعی است که او داروی مصرفی خودش را به من پیشنهاد کند؟ عوارض استفاده از داروها برای دردهای به ظاهر مشابه چیست؟
- اولا شما بلافاصله پیشنهاد دوست تان را رد کنید. به پزشک مراجعه کنید تتا تشخیص درست درباره شما داده شود و بعد شما خود پاسخ صحیح را می دانید؛ مثلا تصور کنید سر شما دچار دردی شدید شده است، به دکتر مراجعه می کنید و او دستور می دهد به مدت مشخص از یک دارو استفاده کنید. حال دوست شما هم دچار سردرد می شود؛ سردردی ناشی از وجود توموری در سرش. استفاده از مسکنی که برای شما تجویز شده، درد دوست تان را نیز کاهش می دهد اما مانع از شناسایی تومور شده و حتی می تواند منجر به مرگ ایشان شود. مردم ما به مصرف بیش از اندازه دارو عادت کرده اند؛ برخی از پزشکان هم بی توجه به عواقب و عوارض، بیش از نیاز بیمار، دارو تجویز می کنند.
این روزها بحث های زیادی درباره داروسازی بالینی می شود. این شیوه چه ویژگی هایی دارد و چه تفاوت هایی با داروسازی کلاسیک دارد؟
- داروسازی بالینی در امتداد همین سوال هایی که برای شما پیش آمده، به وجود آمده است. روش قطعی درمانی نیست بلکه شناخت بهترین داروها به شکل منطقی و نگاهی مدرن به بحث دارو و درد است. در واقع با توجه به این که تشخیص بیماری از مهم ترین وظایف همکاران محترم پزشک است که در واقع گام اصلی در پروسه کنترل و برخورد با بیماری است، نقش متخصصان داروسازی بالینی در مشاوره یا بر عهده گرفتن امور مربوط به درمان دارویی بیماران موجب می شود که مراحل مختلف درمان، تخصصی تر شود و وقت بیشتری برای امور تشخیصی در اختیار پزشک قرار گیرد.
همچنین از اشتباهات احتمالی کاسته و کنترل همه جانبه بهتری را برای بیماران از نظر دارویی ایجاد می کند. این که ما چگونه دارو را مصرف کنیم، چگونه با بیمار وارد تعامل شویم و چگونه بتوانیم در مسیری مستمر شیوه درمان را برای بیمار پیدا کنیم، از مهم ترین نشانه های داروسازی بالینی است.
کشتار مسکن ها در آمریکا
- آمریکا با همه گیری مصرف بیش از حد و مرگبار داروهای ضد درد مواجه است و میزان مرگ و میر ناشی از این مسئله در دهه های گذشته سه برابر شده و از مجموع مرگ و میر ناشی از هروئین و کوکائین پیشی گرفته است. بر اساس گزارش مراکز کنترل و پیشگیری بیماری های آمریکا (CDC) میزان داروهای ضد درد موجود در بازار آنقدر بالاست که هر آمریکایی می تواند دُز استاندارد وایکودین (استامینوفن کدئین) حاوی هیدروکودون – یک داروی ضد درد مخدر – را هر چهار ساعت برای چهار ماه متوالی مصرف کند.
تامس فریدن، رییس CDC می گوید: «متاسفانه خبر تکان دهنده این است که ما با همه گیری مصرف بیش از حد داروهای نسخه ای در این کشور مواجه هستیم اما همه گیری را می توان متوقف کرد. در حال حاضر این بار خطرناک داروهای مخدر و مسکن، بیشتر ناشی از بی مسئولیتی پزشکان بی مبالات است تا توزیع کنندگان مواد مخدر.»
گزارش CDC بر داروهای ضد درد شبه افیونی مانند اکسی کدون، متادون و هیدروکودون یا وایکودین متمرکز متمرکز است که از سال 1999 میزان فروش آنها به داروخانه ها، بیمارستان ها و مطب پزشکان چهار برابر شده است.
شمار مرگ و میر ناشی از مصرف بیش از حد داروهای ضد درد شبه افیونی از 4000 نفر در سال 1999 با سه برابر افزایش به 14800 نفر در سال 2008رسیده بود. این داروها به شدت اعتیادآور هستند و افراد به سرعت نسبت به اثر آنها تحمل پیدا می کنند و مجبور می شوند دُز مصرفی شان را بالا ببرند.
مایکل لونستین، پزشکی که بیماران را در یک کلینیک درد در لس آنجلس درمان می کند، می گوید: «در مورد بسیاری از افراد قضیه به این صورت است که آنها به دلیل مشکلاتی مانند درد زانو یا جراحی از این داروها استفاده می کنند. گیرنده های داروهای شبه افیونی بسیار نزدیک به مراکز لذت در مغز قرار دارند.
به این ترتیب هنگام مصرف آنها، نه تنها درد فرد برطرف می شود، بلکه اضطراب، افسردگی و استرس او هم کاهش پیدا می کنند. مشکل این است که فرد مجبور می شود هر بار، میزان بیشتر و بیشتری دارو مصرف کند تا اثر مطلوب دارو ظاهر شود . بنابراین فردی که برای تسکین درد خود، با میزان مصرف دو یا سه قرص وایکودین، خوردن این دارو را شروع کرده است، ممکن است هنگامی به خودش بیاید که روزانه 30 تا 40 قرص وایکودین مصرف می کند.»
مرگ در مورد چنین افرادی معمولا هنگامی رخ می دهد که بیمار به علت مصرف زیاد از حد این دارو، دچار ایست تنفسی می شود، زیرا این داروها مرکز کنترل سیستم تنفسی مغز را مهار می کنند و اگر همزمان داروهای ضد اضطراب هم مصرف شده باشد، احتمال مرگ بیشتر می شود.
باید بدانیم
- استفاده از داروها بدون مجوز پزشک در سال های گذشته در کشور ما به عنوان رویه ای غیرمعمول در کشور باب شده است که متاسفانه در برخی از موارد موجب مرگ و میر تعداد بسیار زیادی از هموطنان نیز شده است. بر اساس این نگاه غلط است که مسئولیتی سنگین بر عهده و دوش داروخانه های سراسر کشور است تا با نگاهی سختگیرانه نسبت به ارائه داروهای بدون نسخه اقدام نکنند.
البته این همه ماجرا نیست و تداخل دارویی که البته هر روز ابعاد تازه ای از آن در بخش علمی کشف می شود می تواند سرمنشأ بسیاری از بیماری های تازه باشد که برای فرد بیمار به وجود می آید. به عنوان مثال می توان به چند هشدار جدی دارویی زیر به عنوان راهنمای عدم استفاده خودسرانه از داروها اشاره کرد.
قرص تنظیم فشار خون آنالا پریل در صورتی که همراه با مکمل های پتاسیم دار مصرف شود موجب می شود تا ضربان قلب به شکل غیرطبیعی به فعالیت خود ادامه دهد. مصرف داروهای کهش دهنده کلسترول از خانواده «استانین ها» در صورتی که با داروی «نیاسین» همراه شود، امکان آسیب دیدن ماهیچه ها را بیشتر می کند. مصرف تعداد متنوعی از داروها به شکل هم زمان می تواند عوارض جانبی ایجاد کند اما تا هنگامی که بیمار هنگام مصرف به شکل مستمر با پزشک اش مرتبط باشد مشکلی به وجود نخواهد آمد.
نمونه های زیادی وجود دارد که اگر داروها تحت نظر پزشک و به دلایل کاملا لازم و ضروری مصرف شوند، مشکلی پیش نخواهد آمد. در آمریکا سایتی هم در این زمینه راه اندازی شده که افراد می توانند با وارد کردن نام دارویی که مصرف می کنند از خطر عوارض جانبی آن و مصرف هم زمان آن با داروهای دیگر مطلع شوند. در ایران هم البته تلفن گویای مرکز اطلاعات دارویی با شماره 09646 پاسخگوی سوالات مردم در این زمینه است.
