بازی دستی
در کلاسهای مهد کودک یا کودکستان بهتر اسـت محلی را به بازیهای دستی اختصاص دهیم. معمولاً در سالهای دبستان وسائل این نوع بازی را بر اساس مطالب درسی تهیه می‌کنند. در نقطه خاصّی که برای این بازی در نظر گرفته میشود قفسه‌هایی نصب می‌کنند و اشیاء مورد نیاز کودکان را در آن می‌گذارند. چند میز و صندلی نیز می‌توان تهیه کرد امّا استفاده از وسائل روی کف اتاق براحتی انجام می‌گیرد و با پهن کردن فرش، بازی راحت‌تر اسـت. وسائل زیر را می‌توان در قفسه‌ها جا داد:
پازل
انواع پازل از تصویرهای چند تکه در دسترس کودکان قرار دارد، شکلهایی که فقط سه یا چهار تکه اسـت تا عکسهای پیچیده‌تری که از بیست و چهار یا سی و شش قطعه ساخته میشود. نوع دیگری پازل از چند تصویر تشکیل شده اسـت و کودکان آنها را به ترتیب می‌گذارند تا داستانی بسازد. پازلهایی که از چوب یا مقوای ضخیم ساخته شده دوام بیشتری دارد. بهتر آن اسـت که کودکان را با انواع پازل، از ساده تا مشکل، آشنا کنیم. اگر جایی را برای نگهداری این بازیها در نظر بگیریم، امکان استفاده و جابه جایی آنها برای کودکان ساده‌تر و مفقود شدن قطعات در موارد کمتری خواهد بود. با علامت گذاری در پشت برگهای هر پازول می‌توان جای قطعات گمشده را مشخص کرد. معلّم می‌تواند قطعاتی را از بتونه چوب بسازد، همرنگ قطعات دیگر رنگ کند و به جای قطعات گمشده به کار گیرد.
بهتر اسـت پازلها را از ساده تا مشکل طبقه بندی کنیم و گاه بگاه بر کار کودکان نظارت داشته باشیم تا از میزان پیشرفت آنها در کامل کردن پازلها آگاه شویم. اغلب کودکان در زمینه کار با پازل قبل از دبستان تجربیاتی دارند، اما عدّه‌ای از آنها مهارتهای لازم را ندارند. معلّمان نباید به مهارتهای قبلی کودکان تکیه کنند بلکه بهتر اسـت چند جلسه از ابتدای سال را منحصراً برای آشنایی آنها با این بازی اختصاص دهند.
پارکت کاری و صفحه سوراخ دار
برای آموزش تشخیص و ضبط شکل و رنگ به کودکان مکعبهای پارکت که از قطعات چوب با شکل و رنگ گوناگون ساخته شده و چند صفحه سوراخ دار با میخهای چوبی رنگارنگ وسائل سودمندی به شمار می‌آیند. مهارتهای بسیار حاصل از استفاده این وسائل در مراحل بعد به کار آموزش رسمی خواندن و ریاضیات می‌آید. گرچه کودکان را باید آزاد گذاشت تا خود به ساختن این قبیل وسائل مشغول شوند. در عین حال، گاه معلّم برای آنها کارتهای نمونه‌ای می‌سازد تا کودکان از آن الگو بردارند. برای آموزش مهارتهای لازم به آنها می‌توان کارتها را با ساده‌ترین شکل ساخت و بتدریج به مشکلترین آنها رسید. صفحه‌های سوراخ داری که نوارکشی دارند وسیله مناسبی برای ساختن شکلهای مختلف هستند.
ابزار ساختمان سازی
مجموعه‌های کوچکی چون لگو (Lego) از این نوع ابزار به شمار می‌آیند و استفاده از آنها در بخش بازیهای دستی مفید اسـت. با قطعات لگو اشکال مختلف و ساختمانهای کوچک ساخته میشود. انواع متنوع مشابه نیز توسط سازندگان آن به بازار آمده اسـت.
وسائل علوم
جعبه‌های وسائل آموزشی علوم از ابزار سودمند بخش بازیهای دستی محسوب می‌شوند. گاه می‌توان با یک باطری، یک لامپ و دو رشته سیم یک مجموعه ساخت. مجموعه دیگر از یک آهنربا و چند شیئ فلزی و غیر آن ساخته میشود. یک بطری پلاستیکی با در لاستیکی، تا نیمه آب و یک قطره چکان نوعی وسیله علوم را تشکیل می‌دهد. نمونه‌های دیگری چون ظرف کوچکی آب و چند شیی که روی آب شناور می‌شوند و چند شیی که در آب فرو می‌روند؛ جعبه‌ای پر از وسائل زبر و نرم از جمله ابزار دستی مناسب برای بررسیهای علمی محسوب می‌شوند.
وسائل آموزش ریاضی
میله‌های چوبی، وسائل سنجشی مقیاسات از قبیل ترازو خط کش، پیمانه و قاشق از ابزار بسیار مؤثر در این زمینه به شمار می‌آیند.
ابزار دستی دیگر
علاوه بر آنچه ذکر شد، با نگاهی به فهرست وسائل کمک آموزشی می‌توان دست به ابتکار زد. معلّم می‌تواند از ابزار بی مصرفی که در انبار منزل دارد برای آموزش هدف دار در کلاس استفاده کند. در اکثر موارد جالبترین و مؤثرترین وسائل کمک آموزشی حاصل هوش و کاردانی معلّم اسـت.
بازی دستی با ابزار طبیعی
هرچند معمولاً در بخش ابزار دستی از وسائل طبیعی اثری نیست اما بازی با وسائلی نظیر شن و آب بخش مهمی از آموزش خردسالان را تشکیل می‌دهد. با آنکه میز شن را می‌توان بصورت آماده خرید اما یک لگن یا ظرف پلاستیکی نز همان کار را انجام می‌دهد. لازم اسـت کودکان را در استفاده از این قبیل وسائل آزاد بگذاریم ولی باید به آنها بیاموزیم که از وسائل مراقبت کنند و محدودیتهای زمانی را نیز در نظر بگیرند. تهیه وسائلی مانند سطل، چمچه، بیلچه نیز ضرورت دارد؛ ماسه مرطوب قالب پذیر اسـت؛ شن خشک را الک می‌کنند. وسائل نظافت از قبیل ابر، جارو و خاک انداز را نیز باید تهیه کرد و طرز کار آنها را آموزش داد.
بازی بدنی
در بازی بدنی معمولاً بیش از بازی دستی به فضا نیاز اسـت. بازیهایی که کودکان در فضای باز انجام می‌دهند از این دسته‌اند.
بازی در فضای باز - این بازی، گذشته از جای آن و نکات دیگر، به وضع آب و هوایی هر منطقه بستگی دارد. در نقاط سرد، بخش عمده‌ای از سال تحصیلی کودکان به سُر خوردن و برف بازی اختصاص می‌یابد. در مناطق معتدل فرصت گردش در هوای آزاد و استفاده از انواع وسائل پیش می‌آید. باید محتوای این قبیل بازیها را بر اساس مکانات منطقه‌ای تغییر داد.
فضای بازی باید نزدیک کلاس باشد و از دو بخش، زمین نرم و زمین سخت، تشکیل شود، نقطه‌ای را باید برای نگهداری وسائل در نظر داشت ولی وسائل کلاس را نیز می‌توان به محوطه بازی منتقل کرد.
فعّالیّتهای این نوع بازی شامل صعود کردن، دویدن، پریدن، سواری و حفّاری اسـت. وسائل را باید بر اساس این فعّالیّتها تهیه کرد. بسیاری از مدارس در حیاط خود به جز سُرسُره، تاب و نردبان معمولا وسیله دیگری ندارند در حالی که باید ابزار دیگری را ضمیمه یا جایگزین این قبیل وسائل کرد تا بازی کودکان محدود نشود. با توجه به این امر امروزه وسائل جالب بسیاری برای محوطه بازی کودکان خردسال ساخته میشود تا توان جسمی و روابط متقابل اجتماعی آنان رشد یابد. برخی از این وسائل بادوام هستند و نیاز به مراقبت زیاد ندارند. تجهیزات دیگری را نیز همراه وسائل دائمی باید تهیه کرد از جمله:
باغچه شن برای حفاری کودکان
سن نمایش و سکوی آن
وسائل چرخدار شامل سه چرخه، چهارچرخه، چرخ دستی و جعبه روی غلطک
وسائل متحرّک برای صعود از قبیل خرک چوبی، چوب پا، بشکه، زنبیل و نردبان
توپ و طناب بازی برای بازی تیمی و پرش
بازی در فضای بسته
بسیاری از بازیهای فضای باز را می‌توان در فضای بسته نیز اجرا کرد. این قبیل فعّالیّتها را باید بر اساس نوع بازی و فضای لازم سنجید. در برخی مدارس اتاقی را برای انواع بازیها در نظر می‌گیرند تا کودکان بازیهای پرتحرک را، بخصوص در روزهای سرد و طوفانی، در آن اجرا کنند. گاه اتاقها فقط به کلاس اختصاص دارند. در هر حال بعضی از بازیهای بدنی را می‌توان در فضای بسته اجرا کرد.
اغلب این امکان برای معلّمان پیش می‌آید که در کلاس خود لوازم صعود نصب کنند. تخته صعود، میزنجاری و نردبانهایی که به شکلهای جالب و مهیج طراحی شده‌اند و چندان جایگیر هم نیستند. برای تفریح و لذت کودکان مفید اسـت. از لوازم چرخدار با اندازه‌هایی کوچکتر از آنچه در بازی محوطه به کار می‌آید می‌توان در بازی در مکان بسته نیز استفاده کرد. بهتر اسـت در این مورد کامیون چوبی محکم یا جعبه‌های بزرگ و کوچک جایگزین سه چرخه و چهار چرخه کرد. در بسیاری از مدارس در فضای کوچکی از کلاس، سن نمایش با سکّو، نردبان، پلکان، سرسره و نظایر آن احداث می‌کنند.
بازی مکعب
این بازی حد واسط بازی بدنی و بازی نمایشی اسـت. بطور کلی دو نوع مکعّب در آموزش خردسالان به کار می‌رود؛ مکعّبهای واحد اندازه گیری که وسائل کوچکتر را می‌سازند، و مکعّبهای زمینی میان‌تهی بزرگتر که برای ساختن سن تئاتر در بازیهای نمایشی مناسب اسـت.
پرات (Pratt) و اِستن تان (Stanton) در کتاب خود از کودکانی سخن رانده‌اند که از حوالی مدرسه دیدن می‌کنند و بعد از بازگشت برداشتهای خود را بصورت ساختمانهایی که از مکعّب می‌سازند به نمایش می‌گذارند.(1) نمونه‌های مکعّبی که میشل (Mitchell)(2)، رابینسون و اِسپادک (3) در کتاب خود ذکر می‌کنند در رشد آموزش جغرافی کودکان مؤثر اسـت.
اگر معلّمان بخواهند استفاده از مکعّب ثمربخش باشد باید انواع زیادی از آنها را در فضای کافی در اختیار کودکان قرار دهند. به علاوه بهتر آن اسـت مکعّب سازی در مدت زمان بیشتری از ساعات روز یا بیش از یک روز در برنامه کلاس منظور شود زیرا این فعّالیّت، اغلب بر مهارتهای کودکان می‌افزاید.
بازی نمایشی
مناسبترین محل برای اجرای بازی نمایشی بخش خانه داری مهد کودک و کودکستان اسـت. در این بازی کودکان خود را در قالب بزرگسالان فرض می‌کنند که با خودانگیختگی بسیاری همراه اسـت. آنها معمولاً نقشی را بر عهده می‌گیرند که با آن آشنا باشند، اما اغلب نیروی تخیل آنها بازی را از واقعیت دور می‌کند.
معلّم با تشکیل بخش خانه داری جالبی در کلاس به ذوق و شوق کودک در بازی نمایشی می‌افزاید. وسائلی که در این بخش استفاده میشود منعکس کننده زندگی یک خانواده در محیط خانه، یعنی جایی اسـت که زندگی آینده کودک نیز در آن شکل می‌گیرد. دنیای بزرگسالان سراسر انعکاسی از بازیهای دوران مدرسه اسـت.
اگر بخواهیم نمایشی از نظر آموزشی سودمند باشد باید معلّم بر آن نظارت کند. نظارت او بدین معنی نیست که در اعمال کودکان دخالت داشته باشد بلکه آگاهی او از استعداد کودکان، درک آنچه نمایش می‌تواند به آنها عرضه کند و توانایی او در نظارت ضمن نمایش، ارائه پیشنهاد، حتی بازیگر نقشی شدن بی آنکه روال نمایش بگسلد، چیزهایی هستند که هر بازی به آنها نیاز دارد.
مهمتر از همه این که معلّم وظیفه دارد سطح اطلاعات کودکان را در زمینه بازی نمایشی بالا ببرد؛ تشویق کودکان به خواندن کتاب، نشان دادن فیلم و فیلم استریپ معمولاً در این مورد مؤثر اسـت. طرح بحث، دیدار با افراد صاحبنظر و سیر و سفر نیز به کسب اطلاعات لازم کمک می‌کند و سبب نزدیکی هرچه بیشتر تخیل و واقعیت میشود.
بازی سرگرم کننده
انواع مختلف بازیهای سرگرم کننده در کلاسهای کودکان متداول اسـت. در برخی از این بازیها حرکات بدنی مطرح اسـت و در برخی دیگر به حل مسأله توجه بیشتری میشود. اهداف مختلف را می‌توان در انواع این بازیها اعمال کرد.
بازیهای سرگرم کننده در مهد کودک و کودکستان باید تقریاً ساده و عاری از مقررات پیچیده باشد. در این مقطع بازیها با سرودخوانی و حرکات ساده بدنی همراه اسـت و کودکان فقط چند دستورالعمل را اجرا می‌کنند. بازیهای روی میز نظیر لوتو (Lotto) از این نوع هستند. در مقطع دبستان فعّالیّتهای بدنی پیچیده‌تری که مقررات دشوارتری دارند و نیز بسیاری از بازیهای سنتی دوران کودکی در برنامه روزانه گنجانده میشود. معلّم می‌تواند در کلاس بازیهایی را اجرا کند که به زمینه‌های تحصیلی مربوط می‌شوند.
انواع این بازیها در کتاب راهنمای معلّم یا مجلات تعلیم و تربیت مطرح میشود. بازیهای روی تخته نیز در مدارس معمول اسـت. بازیهایی مانند چکرز (Checkers)، که قبل از هر حرکت به تدبیر و طرح ذهنی نیاز اسـت، نیز بر مهارت تفکر کودک می‌افزاید.
گرچه برخی از بازیها را باید به کمک وسائل خاصی اجرا کرد اما بسیاری از آنها را می‌توان با استفاده از وسائل اندک، همراه راهنمایی و نظارت مستقیم معلّم انجام داد.
اغلب اوقات، یک تکّه گچ یا یک توپ ساعتها کودکان را به بازی سرگرم می‌کند.
نظارت بر بازی آموزشی
بحث و بررسی بازی الزاماً در درجه اول در حول و حوش فعّالیّتهای معمول کودکان دور می‌زند. در ابتدای این فصل مفهوم بازی آموزشی را مطرح کردیم. بازی آموزشی هنگامی اسـت که وظیفه تعیین صحنه بازی، برای بازی و تغییر و تعدیل آن در درجه اول بر عهده معلّم باشد. او باید این وظیفه پراهمیت را احساس کند و بداند از چه طریق می‌توان بر جنبه آموزشی بازی افزود. تدارک مقدمات، ارائه طرح دقیق و نظارت در مراحل بازی از نکات ضروری و قابل توجه اسـت.
طرح بازی آموزشی
هر چند بازی دلخواه کودک در هر کلاسی به خودانگیختگی در کودکان می‌انجامد، در عین حال با تدارک لازم بیشتر می‌توان بازیهای پرثمری در کلاس اجرا کرد. معلّم باید مطالب مختلف و مورد علاقه کودک را در بازی بگنجاند، مطالبی که بان کودک تجربه آموزشی پرباری داشته باشد. اجرای نقشهای اجتماعی مختلف در بازیها، کودکان را با وظایف و حدود اختیارات این نقشها آشنا می‌کند. بازی نمایشی فروشگاه درک اصول اقتصاد را در کودکان رشد می‌دهد. بازی با مکعبها سبب آشنایی آنان با روابط جغرافیایی یک منطقه میشود و ایفای نقش یک بنا به تمرین و آموزش مهارتهای اندازه گیری کمک می‌کند.
در طرح هر بازی معلّم باید ابتدا امکانات آموزشی آن را ارزیابی کند. مرحله بعد جستجو برای یافتن منابعی اسـت که در مورد آن بازی اطلاعاتی را در اختیار کودکان بگذارد. در این رابطه کتابهای دانستنیها به معلّم کمک می‌کند. فیلم، اسلاید متحرک و نوار نیز مفید اسـت. تصویر نیز نوعی اطلاعات مصور در مورد هر بازی به کودک می‌دهد. در یک تلاش گروهی امکانات گردشهای علمی یا دیدار افراد صاحبنظراز کلاسی بررسی میشود. وسائل کمک آموزشی یا سمعی و بصری را می‌توان از طریق تماس با موزه‌ها یا مراکز فرهنگی بطور امانت برای کلاس تهیه کرد.
البته تمام این منابع در کلاس به کار نمی‌آید و بدون شک آنچه معلّم فراهم آورده اسـت در یک زمان به کودکان نشان نمی‌دهد، اما او با جستجوی دقیق در فرصتی مناسب آگاهانه وسائلی را انتخاب می‌کند که استفاده تدریجی از آنها به معلومات، ذوق و اشتیاق کودک بیفزاید. معلّم باید در طرح یک بازی با وسائل لازم آشنا باشد. قبل از شروع کار باید پوشاک لازم برای بازی نمایشی، اشیاء مورد نیاز در بازی دستی و مواد اولیه‌ای که به کودکان کمک می‌کند تا وسایل مربوط به صحنه نمایش را بسازند تهیه شود. از آنجا که بسیاری از این وسایل را می‌توان در سالهای اول در کلاسهای مختلف به کار برد؛ معلّمان معمولاً بتدرج مجموعه کاملی از وسائل بازی را جمع آوری می‌کنند.
معلّم باید به راهبردهایی که در ایجاد ذوق در کودکان مؤثر اسـت و اهدافی که باید در نظر داشته باشد نیز بیندیشد و شناسایی این اهداف در مورد ارزیابی و نظارت مداوم بر بازیها رهنمودهایی به معلّم می‌دهد.
شروع بازیها
معمولاً آغاز بازی زمانی اسـت که ابزار تهیه شده را در اختیار کودکان می‌گذاریم. اگر آشناسازی آنها با ابزار در وضعی صورت می‌گیرد که آنها حق انتخاب دارند، معلّم می‌تواند بازی جدید را بطور همزمان در دو نقطه به اجرا درآورد. این امر از تمرکز حواسّ همه کلاس بریک زمینه مهیّج جلوگیری می‌کند و به گروه کوچک این امکان را می‌دهد تا دور از هر نوع فشار یا اجبار نابجا بازی را آغاز کنند.
معرفّی ابزار و تجهیزات جدید پیوسته باید با دستورالعملهای خاصّی همراه باشد. معلّمان می‌توانند درباره وسائل مورد نیاز و مقررات استفاده از آنها با شاگردان خود به گفتگو بنشینند. این گفتگوی کوتاه که قبل از معرفی وسائل انجام میشود از بروز مسائل بعدی جلوگیری می‌کند.
معلّم می‌تواند در خلق بازیها به جستجوی راهی برای انگیزش قوّه تخیل کودکان باشد. بازیهای نمایشی اغلب با یک گردش علمی، نمایش فیلم یا خواندن کتابی مناسب آغاز میشود. القاء اطلاعات در مراحل اولیه، کودکان را با نحوه کار با ابزار موجود و زمینه بازیها آشنا می‌سازد.
نظارت بر بازی کودکان
لازمه درک اهمیت آموزشی هر بازی آن اسـت که معلّم خود با آن تماتی همه جانبه داشته باشد. هر چند این امر ممکن اسـت بشکل حضور دائمی او در بازیهای کودکان نباشد، اما نباید چنین تصور شود که در ساعات بازی می‌تواند سرگرم رسیدگی به سوابق کودکان شود یا خود را از کلاس دور نگهدارد. او باید بداند که کودکان حین بازی در مشاهدات خود به فرایندهایی برمی‌خورند که نکاتی را برای آنان روشن می‌سازد، نکاتی که سود و زیان بازی را می‌توان با آن محک زد.
گاه معلّم نظارت را به شکل تعدیل در موقعیّت بازی دنبال می‌کند. این تعدیل در بازی نمایشی به صورت آوردن وسائل جدید و حذف ابزار بی مصرف اسـت. در بازی دستی ممکن اسـت معلّم شکل بازی را عوض کند. گاه نیز می‌تواند با نظارت و دخالت خود موقعیّت بازی را تغییر دهد؛ با ارائه‌ی نقشهای مهم به کودکانی که از بازی کنار گذاشته شده‌اند، یا با ایجاد تغییراتی ساده در موقعیّت بازی، آنها را در آن فعّالیّت شرکت می‌دهد. کودکانی که مقرّرات بازی را رعایت نمی‌کنند نیز از بازی اخراج می‌شوند. گاه معلّم تصمیم به شرکت در بازی گروهی کودکان را دارد تا آموزشهای اجتماعی خاصّی را عرضه کند و گاه به گفته‌ی اُمویک نقش «سرپرستی بازی» را بر عهده می‌گیرد.
هر قدر معلّم شناخت بیشتری نسبت به بازیهای کودکان داشته باشد راهنمایی آنان برای او سهلتر اسـت. او گاه با مشاهده‌ی بازی کودکان به این نکته پی می‌برد که آنها به طور کامل توجیه نشده‌اند و در اجرای بازی مرتکب اشتباه می‌شوند. اگر از طریق بیان، خواندن کتابهای معلومات عمومی، یا مراجعه به کتابهای منبع، اطلاعاتی را در اختیار کودکان قرار دهیم در روشن شدن توهّمات کودکان گام مؤثری برداشته‌ایم. در برخی موارد، یک گردش علمی یا دیدار با فردی صاحبنظر نیز اطلاعات پراهمیّتی به ما می‌دهد، اطلاعاتی که می‌توان به کمک آن شکل بازی را تغییر داد.
گاه در مواردی معلّم عهده دار نقشی در بازی میشود و مدّتی با فعّالیّتهای کودکان همراهی می‌کند. گاه در بازیهای کلاس خردسالان ناگزیر اسـت شرکت کننده‌ای فعال باشد. از این رو او خود می‌تواند جهت بازی را تغییر دهد، عناصر جدیدی را به موقعیّت بازی بیفزاید و از بروز اعمال خلاف بکاهد. برای نقش هر کودک الگو ابداع کند. طرح پرسشهایی روشن سبب میشود کودک از محتوای بازی و مفهوم رفتارهای خاص درک بهتری داشته باشد. وظیفه‌ی معلّم، آن گاه که در بازی نمایشی بازیگر نقشی میشود، آن اسـت که از انحراف مسیر بازی و تسلط کامل موقعیتهای بازی بر کودکان جلوگیری کند، در غیر این صورت شرکت او بی ثمر خواهد بود و بازی از فعّالیّت تهی خواهد شد.
ارزیابی بازیهای آموزشی
هر چند نظارت معلّم عنصر پراهمیّتی در بازیهای آموزشگاهی به شمار می‌آید ولی باید این نکته را در نظر داشت که میزان تأثیر یا تحمیل مجاز او بر بازی تا چه حدّ اسـت. این امر ساده اسـت که مسیر بازی را تغییر دهیم، آن را به طور کامل از اختیار کودکان درآوریم و تحت کنترل خود بگیریم تا آنجا که از خودانگیختگی تهی شود و کودک را از هیچ طریقی ارضا نکند. بازی باید در مدرسه به همان حالت بازی بماند، هر چند برای نیل به اهداف آموزشی به کار رفته باشد. بازی باید در اختیار کودکان باشد زیرا این کودک اسـت که به آن تحرّک می‌دهد، جهت آن را تعیین می‌کند و هر زمان که بخواهد آن را به پایان می‌برد. مهمتر از همه آنکه عنصر تفریح را نباید از بازی گرفت.
پی‌نوشت‌ها:
1-Caroline Pratt and Jessie Stanton, Before Books (New York: Adelphi Co.,1926).
2-Mitchell, Young Geographers.
3-Helen F. Robison and Bernard Spodek, New Directions in the Kindergarten (New York: Teachers College Press, 1965).
منبع مقاله : اسپادک، برنارد؛ (1379)، آموزش در دوران کودکی، ترجمه محمّدحسین نظری نژاد، مشهد: شرکت به نشر، چاپ نهم 
