وب سایت همشهری شش و هفت - رامین حاجیان فرد: بسیار سفر باید تا پخته شود خامی... و واقعا هم، هر سفر، با هزار خاطره، تجربه و اتفاقات بد و خوب همراه اســت. اگرچه همه فصل سفر را تابستان میدانند، اما شاید برای سفر بیش از فصل، آمادگی خود فرد برای رفتن و دل بریدن و گشتن در اولویت باشد...
بسیار سفر باید تا پخته شود خامی... و واقعا هم، هر سفر، با هزار خاطره، تجربه و اتفاقات بد و خوب همراه اســت. اگرچه همه فصل سفر را تابستان میدانند، اما شاید برای سفر بیش از فصل، آمادگی خود فرد برای رفتن و دل بریدن و گشتن در اولویت باشد.
طبیعی اســت که فصل تابستان با توجه به تعطیلی مراکز آموزشی، امکان سفر رفتن بیش از هر زمان دیگری مهیاست. این بار سفری داشته‌ایم به دنیای سفر؛ از جاده‌های باستانی تا قطعه‌ای موسیقی که با الهام از یک وسیله سفر ساخته شده و نیز نگاهی بر کتابی از نویسنده‌ای مشهور که چکیده خاطراتش از یک سفر طولانی اســت. از کاروانسراهای قدیمی گذر کرده و به دنیای نوجوانی و داستان‌های جذاب از سفرهای شخصیتی خیالی سفر خواهیم کرد. با ما هم سفر باشید!
همه راه‌ها به رم پایان می‌یابد
شهر رم به‌عنوان پایتخت امپراتوری روم و همچنین پس از آن در دوران مسیحیت همواره از اهمیت ویژه‌ای در تمدن مغرب زمین برخوردار بود. این شهر جایی بود که حیات و مرگ امپراتوری به آن وابسته بود و همه تصمیم‌های مهم سیاسی و نظامی در آنجا شکل می‌گرفت. اهمیت و ویژگی این شهر به حدی بود که در ادبیات غرب این اصطلاح که «همه راه‌ها به رم پایان می‌یابد» راه یافته و هنوز کاربرد دارد.
در بخش باستانی شهر رم سنگ مرمری وجود دارد که گفته میشود در مرکز شهر رم باستان قرار داشته و نقطه‌ای بوده که فاصله تمام راههای امپراتوری نسبت به آن سنجیده می‌شد. این یعنی این که همه راه‌ها در شهر رم پایان می‌یافت. این سنگ در سال 20 پیش از میلاد مسیح یعنی در دوران امپراتوری آگوستوس تعبیه شد. گمانه‌زنی‌ها درباره ماهیت این سنگ متفاوت اســت. بعضی از محققان آن را پایه‌ای از یک بنای بزرگ‌تر میدانند.
گستردگی امپراتوری روم باعث شد که بعضی از این راه‌ها هنوز هم در اروپای کنونی مانند فرانسه و اسپانیا و حتی بخش‌هایی از خاورمیانه و آفریقا جریان داشته باشند. از جاده‌های مذکور می‌توان به جاده رم به توسکانی، رم به فرانسه و رم به دریای آدریاتیک اشاره کرد. در مسیر این جاده‌ها سنگ‌هایی برای نشان دادن فواصل بین شهرهای مسیر احداث شده بود که درحال حاضر نیز بعضی از آنها باقی‌مانده اســت.
در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح (ع) پای یکی از مهمترین اختراع‌های بشر یعنی چرخ به میان آمد. شاید فراوانی کاربرد چرخ در زندگی روزمره ما اهمیت آن را در سایه قرارداده باشد ولی با کمی تأمل در اطراف و تصور عدم وجود چرخ در زندگی به نقش حیاتی آن در زندگی‌مان پی‌خواهیم برد.
اختراع چرخ در طول تاریخ نه تنها به کمک صنایع و دستگاه‌های مربوطه درآمده بلکه وسایل حمل و نقل کنونی مانند خودرو و حتی هواپیما بدون وجود چرخ در عمل کاربردی نخواهند داشت. از زمانی که چمدان‌های چرخ‌دار به بازار عرضه شدند سفر نیز آسان شد و حمل بار در مسافرت‌های مختلف از هواپیما و قطار گرفته تا اتوبوس با سهولت بیشتری انجام گرفت. یک بار پیش از انجام سفر، اندکی به این فکر کنیم که سفر ما بدون وجود چرخ قابل تصور بود؟
زائران وارناسی
یکی از انگیزه‌های مهم برای سفر در فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف، زیارت و به‌جای آوردن مناسک آیینی و دینی بوده اســت. شهر وارناسی یا بنارس در مجاور رود گنگ عصاره‌ای از اسطوره و میراث کهن فرهنگی هندوان را در خود جای داده و هر سال پذیرای میلیون‌ها نفر زائر هندو از سراسر دنیاست.
در این شهر که مقدس‌ترین مکان نزد هندوان به‌شمار می‌آید گذر تاریخ از گذشته‌های افسانه‌ای بسیار دور تا دوران معاصر در هم آمیخته و مکانی رویایی برای هر مسافری فراهم می‌کند. در بعضی از متون مقدس هندوان مانند مهابهاراتا از این شهر نام برده شده اســت. غسل در آب رود گنگ یکی از مناسک مهم هندوان اســت که همراه با خواندن دعاها و متن‌های مقدس از سوی زائران و روحانیون هندو همراه می‌شد.
البته شست‌وشو در آب رود گنگ تنها جاذبه آیینی این شهر نبود بلکه وجود معابد گوناگون در این شهر که بعضی از آنها از قدمت زیادی برخوردارند بر این جذابیت‌ها می‌افزاید. هر سال در بین ماه‌های اکتبر و مارس جمعیت بسیار زیادی به این شهر سرازیر شده و هتل‌های مختلف مملو از مسافران میشود. علاوه بر این هتل‌ها مکان‌هایی سنتی به نام دارماشالا در این شهر وجود دارد که در اصل زائرسراهایی هستند که برای استراحت و اقامت زائرین ساخته شده‌اند.
برای سفر به شهر وارناسی از هواپیما، قطار یا اتوبوس و خودرو می‌توان استفاده کرد. یکی از وسائل نقلیه شهری رایج در داخل وارناسی ریکشا یا همان سه چرخه‌هایی اســت که دارای یک کابین در پشت بوده که توسط راننده‌ای که رکاب می‌زند به حرکت درآمده و در تمام شهر به آسانی در دسترس اســت.
این دو خط موازی هزاران کیلومتر به پیش رفته و هیچ‌گاه به هم نمی‌رسند ولی مسکو را به شرق روسیه پیوند می‌دهند. طولانی‌ترین خط راه‌آهن جهان در کشور روسیه از پایتخت یعنی مسکو تا منتهی‌الیه شرق این سرزمین پهناور یعنی سواحل دریای ژاپن امتداد یافته اســت. درازای این مسیر 9289 کیلومتر اســت که از سال 1916 بدین سو از یک سو به شهر مسکو و از سوی دیگر به شهر ولادیووسک متصل اســت.
عملیات احداث راه‌آهن سراسری سیبری از اواخر قرن نوزدهم میلادی در دوران زمامداری تزار الکساندر سوم آغاز شد و پس از او در دوران پسرش نیکلای دوم تکمیل شد. این دستاورد بزرگ صنعتی پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی گوناگونی را داشته و در جنگ و صلح شاهد رخدادهای زیادی بوده اســت.
اهمیت آن به اندازه‌ای بوده که بازتاب‌هایی از حضور آن‌را در محصولات فرهنگی و هنری می‌توانیم مشاهده کنیم. راه‌آهن سراسری سیبری دستمایه نویسندگان و فیلم‌سازان گوناگون روسی و غیرروسی قرار داشته و برپایه آن داستان‌ها و فیلم‌های گوناگونی ساخته شده اســت. در بعضی از این آثار راه‌آهن مذکور حضوری پررنگ و تعیین‌کننده داشته و در بعضی دیگر به‌صورت پدیده‌ای جانبی حضور می‌یابد.
فیلم سینمایی «ترانس سیبرین» در سال 2008 با کارگردانی برد اندرسون محصولی مشترک از آلمان، بریتانیا و اسپانیاست. در این فیلم سرنوشت پر فراز و نشیب یک زوج آمریکایی که از پکن عازم مسکو هستند به تصویر کشیده شده اســت. بخش اصلی سفر با قطار بوده و در خط سراسری سیبری سپری شده و ماجراهای جنایی و رمزآلود فراوانی در این فیلم به نمایش درآمده اســت.
سفر به عمق دریا همواره نزد بشر از جذابیت برخوردار بوده و عامل مهمی برای برانگیخته شدن حس کنجکاوی بوده اســت. گاهی نیز نبردها در مناطق ساحلی ایجاب می‌کرد که عده‌ای برای هدف‌هایی مانند جاسوسی یا حتی غافلگیر کردن دشمن، مسیری را در زیر آب طی کنند.
در هر صورت این جذابیت‌ها و نیازها انسان را وادار کرد تا با خطرهای این سفر زیرآبی روبرو شده و در طول تاریخ هم‌گام با پیشرفت‌های فنی زوایای جدیدی از دنیای زیر آب را آشکار کند. در یونان باستان اسفنج‌های طبیعی کف دریا برای حمام کردن مورد استفاده قرار می‌گرفت و از این‌رو یکی از مشاغل در یونان باستان غواصی برای استخراج این اسفنج‌ها بود .به این شیوه که غواصان حرفهای با نگاه داشتن هوای دم با شیرجه‌ای عمیق به زیر آب، اسفنج‌ها را جمع‌آوری و به سطح آب می‌آوردند.
در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی اتاقک‌های زیرآبی گوناگونی طراحی شد که می‌توانست یک یا دو نفر را در خود جای داده و به آب انداخته شود. در اوایل قرن هجدهم میلادی نخستین لباس‌های غواصی طراحی شد که شکل آنها با آنچه که ما امروزه از چنین لباس‌هایی در ذهن داریم بسیار متفاوت بود.
این لباس‌ها حجیم و بیشتر شبیه به یک بشکه بزرگ بود.در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم توجه زیادی به اختراع لوازم غواصی که مستقل از سطح آب عمل کرده و امکان زیر آب بودن غواص را بدون ارتباط با سطح آب برای مدتی فراهم می‌آورد ، به عمل آمد.
بسیاری از ما که درحال حاضر این متن را می‌خوانیم در دوران نوجوانی با کتاب‌های تن‌تن مأنوس بوده‌ایم و از رخدادهای هیجان‌انگیز و تصاویر جذاب داستان‌های او لذت برده‌ایم. نویسنده بلژیکی ژرژ رِمی که با نام مستعار هرژه شناخته میشود در نیمه دوم قرن بیستم به شهرتی جهانی دست یافت. به‌طوری‌که داستان‌هایش به زبان‌های مختلفی برگردانده شد.
قهرمان این داستان‌ها که جوانی به نام تن‌تن اســت مسافرت‌های گوناگونی را به مکان‌هایی عجیب و غریب پشت سر گذاشته و همراه با شخصی به نام کاپیتان هادوک و سگ وفادارش و چندین شخصیت دیگر داستان فراز و نشیب‌های جذابی را در طول داستان‌ها از سر می‌گذراند. گاهی او در میان رشته کوه‌های بلند هیمالیا از تبت سردرمی‌آورد و گاهی در دریای سرخ با دشمنانی سرسخت روبه‌رو میشود.
او در کشور کنگو با حیات وحش آفریقا روبه‌رو شده و در جریان یک هواپیماربایی در جزیره‌ای دورافتاده در اقیانوسیه گرفتار میشود. در داستانی دیگر تن‌تن و همراهانش در ماجراهای پر کش و قوس مربوط به یک موشک که عازم کره ماه بوده مشغول هستند. نویسنده در تمام این داستان‌ها برای خلق اثری ماندگار و جذاب دست به تحقیقات گسترده‌ای درباره تاریخ، فرهنگ و اسطوره‌های مناطق مورد نظرش زده و بدین جهت ارتباط موثری با خوانندگان برقرار می‌کند.
گرایش طبیعی آدمی به سفر و ماجراجویی در این داستان‌ها که با نقاشی‌های جالبی به تصویر کشیده شده سیراب میشود. داستان‌های تن‌تن پس از انتشار در رسانه‌های دیگر مانند فیلم، تئاتر، رادیو و حتی بازی‌های کامپیوتری مورد استفاده قرار گرفت. شرکت پست بلژیک در سال 2011 یک مجموعه تمبر پستی برای یادبود داستان‌های تن‌تن منتشر کرد.
موضوع سفر همواره مورد توجه هنرمندان بوده اســت. بسیاری از نقاشان صحنه‌هایی از مراحل گوناگون سفر مانند ترک خانه و دیار، مواجهه با ناگواری‌های طبیعی در جریان سفر، خستگی و رسیدن به مقصد را بر بوم‌های نقاشی خود ثبت کرده‌اند.
در قرن هجدهم و نوزدهم و پیش از ظهور رسانه‌های نوینی همچون تلویزیون و سینما، هنر نقاشی نقش مهمی در راستای آگاهی بخشی عمومی ایفا می‌کرد. بسیاری از نقاشان اروپایی که به سرزمین‌های شرقی و به‌ویژه اسلامی سفر می‌کردند تجربه‌های سفرهای‌شان را با ثبت به صورت نقاشی در اختیار نسل‌های بعدی قرار دادند. این شیوه نقاشی که با واقع‌گرایی قابل توجهی همراه بود اطلاعات مفیدی را از شهرها، مردم و زندگی‌شان ثبت کرده اســت.
این سبک هنری که از آن با عنوان خاورنگاری می‌توان یاد کرد نزد هنرمندان فرانسوی، ایتالیایی، آلمانی، هلندی، پرتغالی، اسپانیایی و برخی دیگر از کشورهای اروپایی رواج داشت. یکی از هنرمندان مشهور این سبک ژان لئون ژروم فرانسوی اســت که سفرهای او به کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا به زیباترین شکلی بر آثار نقاشی او منعکس شده اســت.
ژروم با نگاه تیزبینانه خود زوایایی ناب از زندگی مردم این نواحی را استخراج و ثبت نموده اســت. او در یکی از نقاشی‌هایش با عنوان عبور اعراب از میان صحرا، صحنه‌ای از سفر عده‌ای از اعراب شمال آفریقا را در میان صحرای خشک و سوزان شمال آفریقا بازنمایانده اســت. با آن‌که چهره‌های این مسافران پیاده و سواره کاملا از روبه‌رو آشکار نیست، ولی دشواری سفر در میان گرما و خاک در قامت آنها پیداست.
ابن بطوطه در قرن چهاردهم میلادی حدود سه دهه به سفر به نقاط مختلف جهان مشغول بود. او که در اصل اهل مراکش بود، در این مدت بیشتر کشورهای اسلامی آن زمان و بعضی از کشورهای غیراسلامی را نیز از نزدیک مشاهده کرده و رخدادها و خاطرات سفرهایش را با دقتی قابل توجه نگاشته و منبعی ارزشمند برای مورخان دوره‌های بعد فراهم آورد. ابن بطوطه در یکی از سفرهایش پس از زیارت خانه خدا راهش را از کاروان جدا کرده و به‌سوی ایران رهسپار و وارد اصفهان شد و سپس از شهرهای شیراز و تبریز نیز دیدن کرد.
از نکات جالب توجه در سفرنامه ابن بطوطه آن اســت که او نه تنها به زندگی اشخاص مهم و مردم شهرها بلکه به هر آنچه که در طول مسیر جالب توجه و منحصر به فرد بود، اشاره کرده اســت. در این میان به شرایط اقلیمی و طبیعت‌های مختلف مناطق گوناگون و حیات گیاهی و جانوری نیز اشارات مفیدی داشته اســت.
مثلا در سفرش به هندوستان در سواحل رودها به حضور کرگدن اشاره می‌کند که برایش جالب توجه به نظر رسیده بود. او در مسیر سفر به چین از جزایر مالدیو دیدن کرد و مدتی را در آنجا به‌سر برد. در دیدار از چین او عجایب و دیدنی‌های این کشور کهن را دیده و ثبت کرد. از جمله به مزایای کاربرد پول کاغذی در آن دیار اشاره و به خوراکی‌های عجیبی که چینی‌ها مصرف کرده و در بازارهایشان به فروش می‌رساندند اشاره می‌کند.
میراث او برای اندیشمندان و جهانگردان مسلمان باقی ماند و تلاش‌های او سرمشقی برای دیگرانی شد که مسافرت‌های مشابهی را به انجام رساندند. در فرهنگ عربی از کسی که زیاد به سفر می‌رود با عنوان ابن بطوطه یاد میشود. شخصیت او در بسیاری از فیلم‌ها و داستان‌ها مورد اشاره قرار گرفته و در کشور امارات متحده عربی بازاری به نام او نام‌گذاری شده اســت.
پیش از برگزاری المپیک تابستانی و پارالمپیک سال 2012 در شهر لندن، شهر بیرمنگام شاهد برنامه‌ای فرهنگی و جانبی با عنوان سفر یا «وویاژ» بود. در این مراسم که از یک کشتی به عنوان صحنه اجراء استفاده می‌شد روایت‌هایی از سفر و مخاطرات آن، بیم‌ها و امیدهایش، ترک کردن یک مکان و رسیدن به مکانی دیگر و مسائلی از این دست با هنرنمایی گروه‌های آموزش‌دیده‌ای در معرض تماشای عمومی قرار می‌گرفت. مراسم مذکور در میدان ویکتوریای شهر بیرمنگام اجرا می‌شد.
شب هنگام با اجرای موسیقی و گروه‌های همخوان شهر بیرمنگام شاهد اجرای گروه‌های مختلف هنری در فضایی زیبا همراه با نورپردازی‌های خیره‌کنند، حرکات آکروباتیک و فعالیت بالابرهای مکانیکی حامل هنرمندان در حال پرواز بودند. در این مراسم داستان‌هایی از یونان باستان و فراز و نشیب‌های مسافران آن روزگار به زبانی هنری و جذاب برای تماشاگران روایت می‌شد.
اختراع راه‌آهن و برقراری ارتباط با قطار نه تنها تاثیرات مستقیم بر اقتصاد و جامعه بشری داشته بلکه به شکل‌های مختلفی در آثار فرهنگی و هنری ملت‌ها بازتاب یافته اســت. این پدیده سرنوشت‌ساز در دستان هنرمندان گوناگون به شکل‌های مختلفی دستمایه ساخت آثار هنریشان قرار گرفته اســت. از جمله در آثار آهنگسازان مشهوری مانند یوهان اشتراوس پدر، هکتور برلیوز و میخائیل گلینکا می‌توان نمونه‌های فاخری از چنین آثاری را یافت.
میخاییل گلینکا که پدر موسیقی کلاسیک روسیه نیز لقب گرفته در سال 1840 آوازی را برای خواننده و پیانو با عنوان «آواز قطار» نوشت. در این اثر که بسیار تند اجرا میشود گویی حرکت واگن‌های قطار روی راه‌آهن با حرکتی سریع بازسازی شده اســت. نوازنده با مهارت تمام این قطعه را اجرا و خواننده با زیر و بم‌های متوالی و واژگانی که با سرعت بالایی ادا میشود، قطعه را مانند قطاری شتابان پیش می‌برند.
در بخشی از متن این آواز این جمله آمده اســت: قطار با سرعت تمام به پیش رفته و گوشه و کنار میهن را درمی‌نوردد، آزادتر از باد. آهنگساز و رهبر ارکستر مشهور ایرانی لوریس چکناواریان نیز با الهام از حرکت قطار قطعه‌ای را برای پیانو نگاشته که لحظات سفر با قطار و صدای حرکت چرخ‌های قطار را روی ریل‌ها با مهارت و زیبایی منحصر به فردی به زبان فاخر موسیقایی بازمی‌نماید.
فیلم مستند «سفرچند هزار مایلی صلح‌بانان» در سال 2015 به کارگردانی شرمین عبید چینوی و گیتا گاندبهیر محصول مشترکی از ایالات متحده و پاکستان اســت. این فیلم 95دقیقه‌ای براساس سفر صد نفر از زنان مسلمان بنگلادشی در سال‌های 2013 و 2014 به کشور هائیتی تهیه شده اســت.
زنان مذکور به دنبال زلزله مهیبی که در سال 2010 در این کشور رخ داد در قالب سپاه صلح از سوی سازمان ملل متحد برای برقراری نظم و امنیت و کمک به مردم حادثه‌دیده هائیتی به این جزیره دورافتاده عازم شدند. از نکته‌های جالب این سفر آن اســت که این گروه، یکی از معدود گروه‌هایی اســت که فقط زنان در آن حضور داشتند. مهم‌تر آن‌که زنان مزبور مسلمان بوده و پیش‌تر به کارهای دیگری مشغول بودند.
این زنان از طبقات و با پیش‌زمینه‌های گوناگون از مجرد و متاهل گرفته تا میانسال و جوان عازم هائیتی شدند. فیلم مستند موردنظر بر زندگی سه تن از این زنان در طول سفر تأکید کرده و زوایای جالبی از چالش‌های پیش روی آنها را در سرزمینی دور در میان ویرانی، گرسنگی و بیماری‌های مسری به تصویر کشیده اســت. در این فیلم ماجرای اعزام این زنان از زمان ثبت نام و مراحل آموزش تا حضور در هائیتی و رخدادهای مرتبط با زندگی جمعی و شخصی آنها به نمایش درآمده اســت.
این زنان در سفر منحصربه‌فردی که پشت سر گذاشتند تجربیاتی را کسب کردند که روند زندگی آنان را دچار تحول کرده و افق‌های اندیشه و رفتاری آنها را به گونه‌ای عمیق تحت تاثیر قرار داده و مفاهیمی ژرف از انسان‌دوستی و کمک به هم‌نوعان را برای آنان آشکار کرد.
زمان! ما اغلب استرس این را داریم که کاش زمان بیشتری داشتیم و یا اینکه زمان اینقدر زود نمی‌گذشت. این طراحی ساعت مدرن که «امروز» نام دارد قصد داشته این روند را تغییر دهد. 
