4. مواردی از کاربرد وقف در حفظ محیط زیست
نکته مهمی که در موضوع وقف در این روزگار باید به آن توجه داشت این اســت که نیازهای اساسی جامعه امروزی از جهاتی متفاوت از نیازهای مردمان دوران گذشته اســت؛ گسترش مسائل و مشکلات زیست محیطی و ضرورت حل آنها را می توان از جمله نیازهای امروزی مردم دنیا دانست. پس لازم اســت با توجه به نیازهای امروزی جامعه بشری ظرفیت های وقف مورد بهره برداری قرار گیرد، و با برنامه های زیر بنایی فرهنگ وقف در جامعه ترویج شود. برنامه هایی مانند اختصاص فصولی از کتابهای درسی به مسأله وقف، تبلیغات گسترده در رسانه های جمعی و ارتقاء آموزش و آگاهی مردم با نهاد وقف، معرفی وقف های جدید و اطلاع رسانی منافع آن، ساخت فیلم و سریال های جذاب، معرفی و تجلیل از واقفان بخصوص واقفانی با کاربرد های جدید، اصلاح موقوفه های متروک و کارآمد کردن آنها و اصلاح ذهنیت مردم نسبت به وقف از جمله مثال های قابل ذکر در این زمینه اند. بدیهی اســت پس از مدتی می توان نیکو کاران را به این جهت سوق داد تا اموالی را به منظور رفع نیازهای روز جامعه بخصوص نیازهای جمعی مانند محیط زیست که منافع همه مردم در گرو آن اســت، وقف نمایند و مالهای وقفی گذشته که بهره وری آن منتفی شده و به اموال یا املاک متروکه ای تبدیل شده اســت، با اجازه از حاکم شرع، احیا شده و منافع آن در حفظ محیط زیست یا دیگر موارد جمعی مصرف شود. اکنون به چند مورد اشاره کوتاهی می شود.
4-1. وقف آب
یکی از جمله موارد وقفی که از صدر اسلام بسیار رواج داشته اســت وقف آب در اشکال مختلف آن بوده اســت. امام علی ( علیه السلام ) چاه های زیادی را با دستان مبارک خویش حفر نمودند و آنها را وقف عامه مردم کردند تا برای شرب و آبیاری مزارع از آنها استفاده شود. هنوز هم برخی از آن چاهها در مدینه موجود بوده و در حال بهره برداری اســت که به « آبار علی » معروف اســت. بدون شک بیش از چهارده قرن اســت که گروهی از مردم مدینه از یک عمل خداپسندانه امام علی ( علیه السلام ) در آبیاری نخلستانهای خود بهره مند هستند و این نمونه ای از پویایی این نهاد در حفظ نخلستان ها و در عین حال محیط زیست مدینه اســت. شاید اگر این چاه ها موقوفه نبودند تاکنون از بین رفته بود یا حاکمان آن را به کار دیگری اختصاص داده بودند و چنین تأثیر همگانی از آن باقی نمانده نبود. در کشور ما نیز قنوات، چاه ها و آب انبارهای زیادی در گذشته توسط افراد خیر ایجاد و برای منافع عامه مردم و وقف شده اســت که برخی از آنها هنوز هم وجود دارند. لکن نیازهای این دوران اقتضا دارد تا شکل دیگری از وقف آب صورت پذیرد. با توجه به این که قرن بیست و یکم قرن « بحران آب » نام گذاری شده اســت و محیط زیست از این جهت در معرض تهدید بزرگی قرار دارد، لازم اســت تا مردم به مشارکت در اقدامات مربوط به آبخوانداری و آبخیز داری و رساندن آب به زمین های مزروعی به شیوه ای جدید و مکانیزه که از تبخیر بی مورد و هدر رفتن آب جلوگیری شود تشویق و راهنمایی شوند. همچنین هنوز هم روستاهای زیادی هستند که از آب آشامیدنی سالم بی بهره اند و لذا ایجاد شبکه لوله کشی آب شرب نیز می تواند جایگزین آب انبارهای وقفی باشد.
4-2. نمونه ای جالب در وقف آب
شادروان حاج محمد نیازی قریب به شصت سال قبل دو یادگار به یاد ماندنی از خود در شهر شیراز باقی گذاشته اســت. وی که ساکن آمریکا بود با خود عهد کرده بود در صورت موفقیت در زندگی برای وطنش شیراز که مردمانش در آن زمان از بیماری های زیادی رنج می بردند بیمارستانی بسازد. هنگام مراجعه به شیراز مشاهده می کند که عدم دسترسی مردم به آب آشامیدنی سالم عامل اصلی بسیاری از بیماری ها شده اســت. لذا همزمان با ساخت بیمارستان به شهرداری وقت پیشنهاد لوله کشی آب برای شیراز را می دهد که در نهایت عمده مخارج آن به دوش خودش می افتد و حدود 20 کیلومتر برای شهر شیراز لوله کشی می کند که 12 هزار خانوار در آن زمان صاحب آب لوله کشی می شوند. در کنار این کار بزرگ اقدام به تأسیس مجموعه بهداشتی و آموزشی بیمارستان نمازی به عنوان محلی برای آموزش و درمان می کند و مهمتر آن که درآمد حاصل از شبکه آبرسانی را نیز وقف بیمارستان می کند تا به طور دائمی هزینه بیمارستان تأمین و مردم از بیماری نجات یابند ( ریاحی، 1387: 1).
4-3. اهمیت کاشت درخت و وقف آن
اسلام برای گیاهان و درختان اهمیت بسیار فراوانی قائل شده اســت به گونه ای که در تعدای از آیات و روایات به منابع گیاهان و درختان اشاره شده اســت. در حدیث شریفی از پیامبر گرامی اسلام (ص) آمده اســت که فرموده اند:
« اگر قیامت بپا شود و در دست یکی از شما نهالی باشد، اگر بتواند بر نخیزد تا آن را بکارد، پس این چنین کند » ( احسانبخش 1369: 293). (1)
سیره عملی معصومین ( علیهم السلام ) نیز الگوی بارزی برای ماست تا با کاشتن چند درخت خود و آیندگان را از منافع آن بهره مند سازیم. بسیاری از نخلستان های مدینه توسط امام علی و دیگر امام معصوم ( علیهم السلام ) غرس و وقف شده اســت که هنوز هم وجود دارند. تاریخ وقف در ایران نیز بیانگر کثرت مزارع و باغات وقفی اســت که سالیان متمادی علاوه بر تأثیر مثبتی که در کل محیط زیست داشته، منافع عام یا خاص آن نیز استمرار داشته اســت که همه اینها الگویی زنده برای رفع مشکلات زیست محیطی ماست.
این نکته در ادبیات غنی ما به وفور مشهود اســت و از کودکی در ذهن همه ما نهادینه شده اســت که می گفتند: « دگران کاشتند و ما خوردیم، ما بکاریم و دگران بخورند ».
فرهنگ کاشت درخت و وقف آن امروزه کمرنگ شده اســت. رسانه های جمعی باید با ترویج دائمی این عمل نیک و بسیار مؤثر در محیط زیست، آن را به یک عادت خوب خداپسندانه تبدیل کنند و در طول سال به تبلیغات یک روزه ای به نام « روز درختکاری » بسنده نکنند. با توجه به افزایش روز افزون آلودگی هوا و مشکلات ناشی از جنگل زدایی در مناطق جنگلی کشور و بروز برخی از حوادث طبیعی که منجر به آتش سوزی جنگل ها می شود، لازم اســت تا کاشت مداوم و وسیع درخت، متناسب با شرایط اقلیمی هر منطقه در قالب درختان وقفی برای عموم مردم ادامه یابد تا به یک فرهنگ تبدیل شود. تجربه ی برخی کشورها در این زمینه قابل ذکر اســت. به طور مثال، کاشتن درخت در یکی از مناطق اندونزی جزو شروط ازدواج تعیین شده اســت. به گزارش واحد مرکزی خبر به نقل از شبکه تلویزیونی العربیه شعار « درخت بکار، ازدواج کن » در استان جاوه ی اندونزی به یکی از شروط برای هر فردی تبدیل شده اســت که قصد دریافت مجوز ازدواج را دارد. این شرط طرفداران حفظ محیط زیست در اندونزی را خوشحال کرده اســت ( تابناک: 88/2/16).
4-4. منع قطع درختان در اسلام
درخت موجود زنده ای اســت که همانند دیگر موجودات حق حیات دارد و جز به مقدار ضرورت نمی توان آن ها را قطع کرد. اهمیت این مسأله تا حدی اســت که حتی در زمان جنگ هم سربازان از بسیاری از کارهای خلاف انسانی از جمله قطع درختان منع شده اند که این بیانگر روح والای انسانی در نظام تربیتی اسلام اســت. حتی تعالیم اسلامی رعایت حقوق گیاهان و حیوانات و محیط زیست را در کنار حقوق انسان ها سر لوحه کار خود قرار داده اســت:
1. نباید دژها و منازل دشمن را منهدم کرد مگر در صورت ضرورت.
2. بریدن درختان و انداختن آتش و یا مسلط کردن آب بر دشمن مکروه اســت ( مگر به ضرورت و این که راه چاره دیگری نباشد ).
3. زهر آلود کردن یا ریختن سم و مواد شیمیایی به آبشخورها جایز نیست ( فارسی، 1359: 27).
از امام صادق (ع) روایت شده اســت: « درختان میوه را قطع نکنید که خدای تعالی عذاب را بر شما بر می انگیزد » (2) (احسانبخش 1369: 292).
امروزه قطع درختان و نابودی جنگل ها به معضلی جهانی تبدیل شده اســت، به طوری که بسیاری از کشورهای رو به توسعه مجبورند منابع طبیعی خود به ویژه جنگلها را از دست بدهند تا ارز لازم برای واردات ماشین آلات و دیگر کارخانه ها را تهدید نمایند. یک سیاستمدار برزیلی گفته اســت که: « اگر ما جنگلهای سرسبز خود را محافظت و نگهداری کنیم، آن وقت اســت که شکوفایی اقتصادی و صنعتی اروپا پایان پذیرفته اســت » ( لواسانی 1372: 16).
4-5. وقف و حیات وحش
آنچه امروزه به عنوان حفظ محیط زیست در جهان مطرح می شود و پیروان و طرفداران بسیاری به ویژه در حوزه فکری و فرهنگی دارد و نوعی پاسخ گویی به نگاه دوره ی جدید در تسلط بر طبیعت اســت، ما در سنت موقوفه ی قدیم شاهد جلوه های زیبایی از آن بوده ایم. یک نمونه آن درباره پرندگان مهاجر اســت. کشور ما محل عبور پرندگان مهاجر اســت که در فصل سرما از مناطق سرد سیری به طرف جنوب ایران پرواز می کنند، در موقوفات ما در قرن ها پیش برای غذای این پرندگان پیش بینی لازم شده اســت. برای پرندگانی که زمستان ها را در تالاب های ایران می گذراندند از درآمد های زمین های موقوفه ی کشاورزی سهمی تعیین می شده تا در ماه هایی که دانه به سختی در اختیار آنها قرار می گرفت، دانه ها را بریزند و از تلف شدن پرندگان جلوگیری کنند ( مسجد جامعی 1383). در روستای عزآباد استان یزد موقوفه ای بوده اســت که منافع آن باید صرف طعمه سگ کور شود ( سایت راسخون 1387 موقوفات قری و بلوکات )
سرمای شدید سال 1386 موجب شد تا حیوات زیادی برای تهیه علوفه به مناطق مسکونی و شهری پناه آورند. گرچه سازمان حفاظت محیط زیست اقداماتی در جهت تهیه دانه و علوفه برای آنان انجام داد، لکن همچنان این امر به عنوان یک ضرورت زیست محیطی قابل توصیه در امور وقفی مطرح اســت.
4-6. وقف و بیابان زدایی
موقوفه برای جلوگیری از حرکت شن های روان که امروز مسأله ی اساسی بعضی از شهرهای جهان و کشور ماست از قدیم مورد توجه واقفان بوده اســت. ما موقوفاتی داشته ایم که نیکوکاران شهرها سرمایه ای را به کار انداخته اند و درآمد آن عاید کسانی می شود که کارشان توقف شن های روان و حتی برگرداندن شن های روان بیابان از شهرها بوده اســت ( مسجد جامعی 1383 ). مناطق کویری وسیعی در کشور ما وجود دارد و دولت توان لازم در مبارزه با آن و مسأله بیابان زدایی را ندارد. پس منافع برخی از موقوفات می تواند با کاشت و درختان با شرایط اقلیمی هر منطقه از حرکت شن های روان جلوگیری کرده و در این زمینه به محیط زیست کمک کند.
4-7. وقف و آلودگی هوا
افزایش آلودگی هوا به خصوص در شهرهای بزرگ به یک معضل بزرگ اجتماعی تبدیل شده اســت، به طوری که سالانه افراد زیادی در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند. درختان زیادی در شهرهای بزرگ بر اثر کثرت سرب و دوده از نفس کشیدن و تولید اکسیژن باز می مانند. مصرف آب برای انواع نیازهای خانگی، صنعتی و شهری رو به افزایش اســت و دهها مشکلات دیگر که برنامه های دولتی از حل آن عاجز اســت. لذا یک عزم ملی لازم اســت تا افراد درآمد های وقفی را به راه های گوناگونی در حل این گونه معضلات زندگی امروزی اختصاص دهند. به عنوان مثال در گذشته باغهای میوه ای را وقف می کردند تا میوه آن به استفاده افراد نیازمند یا عابران برسد، اما امروزه نیاز روز افزون شهروندان حتی فقرا و نیازمندان به فضاهای سبز به مراتب بیشتر از میوه درختان اســت. پس می توان با مساعدت های دولتی در ارائه زمین و تسهیلات دیگر مردم را تشویق کرد که به احداث و وقف پارک های مناسب در سطح شهر بپردازند. به علاوه، همان گونه که در گذشته موقوفاتی برای حمل و نقل حجاج، زوار یا در راه ماندگان وجود داشته اســت، امروزه نیز می توان درآمد موقوفاتی را به تهیه وسایل حمل و نقل عمومی اختصاص داد تا در کاهش آلودگی هوا و بهبود ترافیک شهری کمک کند.
5. مبارزه شدید اسلام با تخریب محیط زیست
5-1. نهی از فساد در روی زمین
یکی از آیات بسیار زیبا در اهمیت محیط زیست و حفظ آن آیه 77 سوره قصص اســت که می فرماید:
« در زمین فساد نکنید زیرا خداوند فساد کنندگان را دوست ندارد ». (3)
به طور کلی انسان از سه نوع رابطه در زندگی خود برخوردار اســت: رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با دیگر انسان ها و رابطه انسان با طبیعت. هر یک از این روابط حتی رابطه با طبیعت تأثیر بسزایی در تصمیم گیری های روزمره انسان خواهد داشت. پر واضح اســت که منظور این آیه شریفه تنها فساد اخلاقی در تمامی ابعاد آن نیست، بلکه دخالت های نابجای انسان ها در طبیعت که موجب نابودی منابع طبیعی و به هم خوردن زیست بوم می شود و حتی در بعضی موارد نابودی و انقراض برخی از گونه های گیاهی یا جانوری را به دنبال دارد نیز از مصادیق بارز فساد در زمین محسوب می شود، چرا که از دیدگاه اسلام تمامی موجودات حق حیات دارند و انسان در چارچوب معینی مجاز به استفاده از آنها اســت و تباهی آن تا حدی مذموم اســت که عاملان آن از دوستی خداوند محروم می شوند. بدیهی اســت هر که را خداوند دوست نداشته باشد، چه سرنوشتی خواهد داشت. نکته دیگر اینکه از دیدگاه اسلام وقتی همه امور از جمله مسائل زیست محیطی به زیر بناهای اعتقادی گره می خورد، خود بخود یک ضمانت اجرایی درون سیستمی و وجدانی بوجود می آید که بدون حضور هر گونه ناظر خارجی، افراد را از اقدام به چنین کارهایی باز می دارد. همچنین آیه ی دیگری بیان می کند که اگر تغییری در نعمت های الهی مشاهده می کنید، نتیجه عملکرد خود انسان اســت. (4)
5-2. توصیه به عمران و آبادانی
اسلام تأکید و توصیه فراوانی به کار و تلاش بخصوص در زمینه های کشاورزی، زراعت و عمران و آبادانی در روی زمین و حفظ و نگهداری محیط زیست دارد. امام علی (ع) می فرماید: « کسی که آب و زمینی در اختیار داشته باشد و آنگاه از فقر و تنگدستی رنج ببرد از رحمت الهی دور خواهد بود » (5) ( حر عاملی ج 24: 12).
عمران و آبادانی در اسلام به حدی مورد تأکید واقع شده که احیاء موات یکی از مصادیق تملک به حساب آمده اســت. یعنی اگر فردی زمین مواتی را احیا نماید، تا زمانی که بر روی آن کشت و کار می کند و از محصول آن استفاده می کند و آن را بی استفاده رها نکرده باشد، مالک آن زمین محسوب می شود و منافع حاصل از آن به وی تعلق دارد. همچنین امام علی (ع) به استاندار مصر می نویسد: باید به عمران و آبادانی زمین بیش از دریافت مالیات توجه کنی، زیرا تنها راه دست یابی بر مالیات زمین، عمران و آبادانی آن اســت و حکومتی که بدون کار عمرانی بر روی زمین به جمع آوری مالیات آن می پردازد در واقع به تخریب کشور و تباهی ملت پرداخته اســت و کار حکومت جز اندکی دوام نخواهد یافت ( نهج البلاغه: نامه 53).
6. وقف و تعلیم و تربیت
موقوفات زیادی در ترویج تعلیم و تربیت بخصوص علوم دینی و مدارس علمیه و طلاب وجود دارد. لکن از جمله موارد که امروزه ضرورت دارد، اختصاص موقوفاتی برای آموزشهای عمومی در زمینه محیط زیست و نحوه تعامل مردم با آن اســت. همچنین لازم اســت محیط بانان زیست گاههای طبیعی از آموزش اختصاصی مستمر و یادگیری آخرین دانش ها و تکنولوژی های جهانی در حفظ و توسعه محیط زیست برخوردار شوند.
7. وقف و عدالت بین نسلی
انفال و منابع طبیعی در اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار اســت و اختصاص آن به خدا و رسول بر اساس آیه اول سوره مبارکه انفال حاکی از آن اســت که افراد نتوانند بصورت انحصاری استفاده از آنها را در اختیار خود گیرند و عامه مردم را از بهره مندی آن محروم سازند. در موضوع فی ء نیز حکمت اختصاص آن به موارد مشخص مذکور در آیه 7 سوره حشر مبارزه با گرد آمدن اموال در دست طبقه معدودی از جامعه یعنی اغنیا و ثروتمندان اســت. (6) اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز انفال و ثروتهای عمومی را در اختیار حکومت اسلامی قرار داده اســت تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنه عمل شود. وقف نیز از جمله مواردی اســت که موجب می شود تا نسلهای بعدی از بسیاری از مواهب الهی بهره مند شوند و به نوعی عدالت بین نسلی در مورد آنان اجرا شود و نسل حاضر نتواند به تنهایی این منابع را مصرف کرده و موجبات تباهی آن را فراهم سازد.
8. تجربه های مشابه در کشورهای دیگر
حفاظت از محیط زیست جزو اهداف 400 موقوفه در کشور آلمان اســت.
بنیاد صندوق جهانی طبیعت (World-Wide Fund for Nature) در آلمان در سال 1963 با اهداف زیست محیطی تأسیس شد. اهمیت این نهاد در حال حاضر مرهون فعالیت های آن در دهه 80 میلادی اســت که رئیس شرکت فولکس واگن سرپرستی آن را بر عهده داشت که امروزه یک از اهداف مهم سیاسی و اجتماعی حفاظت از محیط زیست را تعقیب می کند. همچنین « موقوفات زیست محیطی آلمان »، که در سال 1982 با توجه به تمایل روز افزون شهروندان به حفظ محیط زیست بنیاد نهاده شد، با حمایت مالی و کار داوطلبانه مردم همچنان در سطح گسترده ای به فعالیت خود ادامه می دهد. این نهادها در سال 1990 از حمایت مالی دولت نیز برخوردار شدند. . این موقوفه تاکنون از 2000 طرح زیست محیطی به ارزش کل یک میلیارد مارک حمایت کرده و سالانه « جایز آلمانی محیط زیست » را به مبلغ یک میلیون مارک اهداء می کند ( الیزابت اهلر 1385: 38).
9. مشارکت مردمی و محیط زیست
تجربه تاریخی بسیاری از کشورها نشان دهنده نقش مؤثر مردم در حل بسیاری از معضلات اجتماعی اســت. در هر موردی که دولت ها به مردم اعتماد کرده و به آنها میدان داده اند، مردم به خوبی از عهده کار بر آمده و بدون کوچکترین چشم داشتی بزرگترین آثار را از خود به یادگار گذاشته اند. غیر از حماسه هشت سال دفاع مقدس که عملکرد ملت ایران به اسطوره ای در تاریخ تبدیل شد، باید به جهاد سازندگی اشاره کرد که خدمات شایانی برای محرومین انجام داد. از این تجربه می توان در حفاظت مردمی از محیط زیست استفاده مطلوب نمود.
امروزه گروه های مردمی زیادی در کشورهای مختلف جهان به طور داوطلبانه در حفظ محیط زیست تلاش می کنند، که در اروپا گروههایی در این زمینه فعالند که به « حزب سبز » معروفند.
در ویرجینیای غربی گروه حفاظت از رودخانه (River Coalition) که در حقیقت طرفداران پاکیزگی رودخانه ها هستند، برای حفظ و حراست 13 رودخانه از آلودگی و نگاهداری آنها به همان صورت طبیعی مبارزه می کنند. انگیزه این گروه تنها این نیست که از آلودگی جلوگیری کنند، بلکه کلوپ های زیادی تلاش می کنند تا منطقه سالمی را برای اوقات فراغت مردم فراهم سازند ( لواسانی 1372: 63).
در کشور ما نیز انجمن ها و گروه ها و نهادهای مردمی و غیر دولتی زیادی در استان های مختلف وجود دارند که برای حفظ محیط زیست فعالیت می کنند. اما مسئله اساسی در این مورد تأمین مالی این نهادها اســت تا توان لازم برای استمرار فعالیت های داوطلبانه را داشته باشند که وقف می تواند منبع مالی مؤثری برای نیل به اهداف عالی آنان باشد.
نتیجه گیری و پیشنهادها
امروزه توسعه اقتصادی در تمامی کشورها سرعت بسیار بالایی به خود گرفته اســت که خواه یا ناخواه تخریب و نابودی محیط زیست را در ابعاد مختلف به دنبال دارد. گرچه دولتها راهکارهایی را در پیشگیری یا جبران این خسارتها در برنامه های توسعه ای خود قرار داده اند، هزینه های گزافی که در اثر تباهی محیط زیست متوجه جوامع بشری می شود به حدی اســت که بودجه های دولتی توان مبارزه با آن را ندارد. یکی از بهترین راه هایی که می تواند در حفظ محیط زیست کمک نماید، مشارکت داوطلبانه مردمی در اشکال مختلف آن اســت. نهاد وقف به عنوان یکی از کارآمد ترین این روشها اســت که به طور مستقیم یا غیر مستقیم نیازهای مالی لازم در این زمینه را تأمین می کند، زیرا وقف از ویژگی استمرار و دوام برخوردار اســت که نسل های آینده را نیز شامل می شود و منابع زیست محیطی را برای آنان حفظ می کند و این امر بیانگر نمونه ای از پویایی برنامه های اسلامی اســت. برای توسعه فرهنگ وقف و به کارگیری منافع آن در محیط زیست در راه های زیر پیشنهاد می شود:
1. باز تعریفی از وقف به عنون راهی مؤثر در رفع نیازهای روز جامعه و نوآوری در وقف
2. بازخوانی برخی از وقف نامه های مرتبط با حفظ محیط زیست و معرفی آن به مردم
3. اختصاص صفحاتی از کتب مدارس به معرفی و کارآمدی نهاد وقف
4. تبلیغات مداوم رسانه های جمعی و افزایش آگاهی عمومی به وقف و محیط زیست
5. تهیه فیلم و سریال های مناسب در نقش وقف و کارآیی آن در حفظ محیط زیست
6. تجلیل مناسب از واقفین مخصوصاً واقفین مربوط به محیط زیست
7. عمران موقوفات متروکه و اصلاح ذهنیت های موجود در عدم کارآمدی اوقاف
8. برگزاری اردوها و دوره های آموزشی حفظ محیط زیست برای داوطلبان
9. تهیه، چاپ و توزیع بروشورهای آموزشی حفظ محیط زیست در بین مردم
10. تدوین و تصویب قوانین مربوط به تسهیلات لازم برای کمک به توسعه وقف
11. زمینه سازی مشارکت در وقف های بزرگ و اشتراک در موقوفات در حد توان.
منابع : - احسانبخش، صادق (1366) آثار الصادقین. قم: دارالعلم
- اهلر، الیزابت (1385) « موقوفات و نهادهای عام المنفعه در آلمان ». مترجم: فرانک بحرالعلومی. مجله وقف میراث جاودان. سال 85، شماره 46.
- حائری یزدی، محمد حسن (1380) وقف در فقه و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی.
- خمینی، روح ا... (1366) تحریر الوسیله. مترجم: علی اسلامی. قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- رضایی، امید (1387) « جلوه هایی از نوگرایی در مصارف موقوفه های دهه های اخیر ». مجله میراث جاودان. سال 16، شماره 62، ص 56.
- سروش، محمد (1387) مجله وقف میراث جاودان، سال 87، شماره 2.
- شمس، عبدا... (1387) قانون اساسی از فرمان مشروطیت تا امروز. تهران: انتشارات دراک.
- فارسی، جلال الدین (1359) حقوق بین الملل اسلامی. تهران: انتشارات جهان آرا.
- قرائتی، محسن (1376) تفسیر نور. قم: مؤسسه در راه حق.
- مسجد جامعی، احمد (1383) « نقش موقوفات در خدمت رسانی فرهنگی و اقتصادی » هشتمین همایش سراسری وقف و امور خیریه. تهران: سالن اجلاس سران
- لطیفی، میثم و دیگران (1387) پرتوی از سیمای وقف در ایران اسلامی. تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه.
- لواسانی، احمد (1372) کنفرانس بین المللی محیط زیست در ریو. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.
- میر،جرالد (1387) مباحث اساسی اقتصاد توسعه. مترجم: غلامرضا آزاد. تهران: نشر نی.
- میر، جرالد - استیگلیتز، جوزف (1384) پیشگامان اقتصاد توسعه، آینده در چشم انداز. مترجم: غلامرضا آزاد. تهران: نشر نی.
-حلی، ابن ادریس (1410) السرائر. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
- قرآن کریم.
- قمی، حاج شیخ عباس (1384) سفینة البحار و مدینة الحکم و الاثار. تهران: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
- مجلسی، محمد باقر (1403 ق) بحار الانوار ج 44. لبنان، بیروت: مؤسسة الوفاء.
- محدث نوری، میرزا حسین (1408 ق) مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل ج 17. قم: مؤسسة آل البیت.
- مکی العاملی، محمد بن جمال الدین. الروضة البهیئة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج 3. قم: دارالهادی للمطبوعات.
- نهج البلاغه. مترجم: سید جعفر شهیدی (1368) تهران: سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
www.rasekhoon.net
www.tabnak.ir
پی نوشت ها :
1. ان قامت الساعة و فی یداحکم الفسیله. فان استطاع ان لا تقوم الساعة حتی یغرسها، فلیغرسها ( محدث نوری، 1408، ج 13: 460).
2. عن ابی عبدالله (ع) انه قال: لا تقطعوا الثمار فیبعث الله علیکم العذاب صبا.
3. « ولا تبغ الفساد فی الارض ان الله لا یحب المفسدین » (قصص/77).
4. « ذَلِکَ بِأنَّ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِّعْمَهً أنْعَمَهَا عَلَی قَوْمِ حَتَّی یَغَیِّرُواْ مَا بِأنفُسِهِمْ وَ أنَّ اللهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ » (انفال/53).
5. من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله.
6. « کی لا یکون دولة بین الاغنیاء منکم » (حشر/7).
منبع مقاله : سید امامی، کاووس؛ (1389)، اخلاق و محیط زیست ( رهیافتی اسلامی )، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول