ماهنامه پزشک شهر - مسعود امیراحمدی*: الکلیسم و وابستگی به مواد و اعتیاد که از آن به عنوان اختلالات مصرف مواد یاد می کنند مشکلات بسیار پیچیده ای هستند. قبل ترها تصور می شد افرادی که اعتیاد دارند دارای مشکلات شخصیتی یا ناهنجاری می باشند، اما در حال حاضر اغلب پژوهشگران اعتیاد را مانند بیماری مزمن (آسم، دیابت و...) می دانند.
اختلال مصرف مواد بیماری است که همه افراد فقیر و غنی، پیر و جوان، و... می توانند به آن مبتلا گردند و دلیل اصلی آن شاید وابسته به ویژگی های ژنتیکی و زیست شناختی است.
محیط، ویژگی های روان شناختی، میزان استرس، یادگیری از اطرافیان، کمبود مهارت های اجتماعی در وابستگی های بیمارگون به مواد و الکل نقش اساسی دارند.
پژوهشگران دریافته اند مصرف طولانی مدت انواع مواد باعث تغییرات بسیار مهمی در ساختار مغز خواهدشد که متاسفانه حتی بعد از بهبودی نیز باقی خواهدماند. رسانه ها اغلب، افراد مبتلا به اختلال مصرف مواد را به عنوان افراد بیکار، مجرم، بی خانمان، و... معرفی می کنند. اما بیماری اعتیاد حتی در افراد شاغل، تحصیل کرده، نوجوانان و... وجود دارد و این افراد در کار خانواده زندگی می کنند و حتی گاهی خانواده آنها در جریان این وابستگی نمی باشد. اما در طول زمان بیماری نمود بیشتری پیدا خواهدکرد و بدون دریافت کمک مشکلات جدی تری می شود. پس شناخت هرچه زودتر قبل از آغاز مشکلات جدی تر، احتمال بهبود را بیشتر خواهدکرد.
اما علائم اختلالات مصرف مواد چیست؟
یکی از مهم ترین نشانه های اعتیاد عواقب منفی و جدی آن می باشد. افراد یا موقعیت های دیگر را مقصر دانسته و معتقد است علائم و مشکلات ظاهر شده در نتیجه مصرف خودش نمی باشد (مثلا چون مادرم فوت کرده به سمت مواد رفتم. چون پلیس با من لج بود جریمه ام کرد، نه این که من مصرف الکل داشته باشم).
پس افراد درگیر اعتیاد اغلب بیماری خود را انکار می کنند و یا شاید بر این باورند که همه افراد مصرف می کنند.
در مرحله بعد از انکار، فرد به مرور زمان به میزان بیشتری از مواد یا الکل نیاز دارد که به این مرحله تحمل می گویند.
و سپس شخص نیاز قوی برای مصرف الکل یا مواد احساس می کند و در این مرحله عواقب آن را می شناسد ولی اگر مصرف نکند از نظر ذهنی دچار مشکل شده، پرخاشگر و تحریک پذیر می شود که به این مرحله ولع می گوییم (ولع از مهم ترین علائم اعتیاد می باشد).
در مرحله بعد فرد کنترل خودش را از دست داده و بسیار بیشتر از قبل و بعضا بدون برنامه ریزی قبلی مصرف می کند و شاید در این مرحله مهم ترین اتفاق این باشد که فرد قصد کاهش الکل و مواد را پیدا می کند اما اصلا موفق نمی شود.
سپس مرحله سخت این وابستگی از راه می رسد، یعنی به محض این که مصرف مواد یا الکل را قطع می کند علائم محرومیت جسمی را به شدت تجربه می کند. این علائم در افراد متفاوت کاملا فر دارد، اما اغلب شامل: تهوع، عرق کردن زیاد، اضطراب و استرس فراوان، خشم و پرخاشگری می باشد. به محض ظهور این علائم فرد از طریق مصرف بیشتر همان ماده یا گاهی مواد دیگر تسکین پیدا می کند (معمولا مواد دیگر، قوی تر از مواد قبل می باشند).
آیا این وابستگی درمان دارد؟
سوال مهمی که در این مرحله به ذهن می رسد شاید این باشد که بیماری با این وابستگی شدید درمانی دارد؟
بله می توان گفت: اختلال مصرف مواد و الکل یک بیماری مزمن پیش رونده اما قابل بهبودی می باشد. هدف کمک کننده به فرد دارای اعتیاد مثل اعتیاد به مواد، الکل این می باشد که او بتواند مصرف الکل و مواد را ترک کرده و پاک بماند. بهبودی یک شبهه اتفاق نمی افتد و یک جریان طولانی مدت می باشد.
(البته هم اکنون در شبکه های ماهواره ای شاهد تبلیغات گسترده و اشتباهی هستیم که بیان می کنند درمان اعتیاد با مصرف قرص های گیاهی در طی 3-1 روزه. این باور کاملا اشتباه را باید از ذهن بیرون کرد، اعتیاد بیماری کاملا قدیمی می باشد یعنی فرد معتاد طی یک فرآیندی که از سال ها قبل از مصرف مواد شروع شده زمینه ذهنی این اختلال را دارد و فقط مصرف مواد و الکل نمود بیرونی اختلالات درونی و کمبودهای مهارت های اجتماعی می باشد).
فردی که دارای رفتارهای اعتیاد است حتما باید با تیم درمانی شامل: پزشک، روان شناس، مددکار، پرستار و.. هم سو شود. تحت حمایت خانواده قرار گیرد. بیماری اش را بپذیرد و کم کم قدم در مراحل بهبودی بگذارد).
هر فرد که وارد فرآیند درمان می شود ابتدا مورد ارزیابی دقیق قرار گرفته و بسته به نوع خانواده، انواع مقدار و مدت زمان مصرف، باورهای فرد در مورد اعتیاد مصرف خودش، اثرات ایجاد شده در فرد، سابقه و مشکلات خانوادگی ایجاد شده. موقعیت فعلی و نیازهای شغلی، مشکلات فردی ایجاد شده تجارب قبلی درمان یا سابقه های ترک و... بررسی شده و سپس از درمان های کاملا متنوع، درمان مناسب او انتخاب شده مشاور با خانواده و فرد معتاد جلساتی برگزار می کند و سپس برنامه درمانی فردی مناسب را طراحی کرده، مشکلات، اهداف درمان، راه های رسیدن به بهبودی را با کمک بیمار طی می نماید.
برنامه های درمانی اعتیاد چگونه اند؟
برای درمان اعتیاد راه های بی شماری وجود دارد اما مهم ترین آنها عبارتند از:
1- درمان بستری: درمان بستری خدمات سم زدایی و بازتوانی ارائه می دهند که البته خیلی رایج نیست.
2- برنامه های اقامتی: این نوع فعالیت ها محیط سالم برای زندگی فرد فراهم می کنند و فرد در این برنامه مهارت های کاریابی و حتی آموزش شغلی دریافت می کند.
3- مرکز اقامتی روزانه: در این برنامه فرد به مدت 8- 4 ساعت در طول روز در برنامه های درمانی حضور می یابد و در نهایت کنار خانواده اش بر می گردد. برای افرادی که تحت حمایت خانواده هستند این بهترین نوع درمان می باشد.
4- مراکز درمانی سرپایی: این درمان در کلینیک های بهداشت روانی بیمارستان ها و مراکز درمان سرپایی بهزیستی اجرا یم شود.
مراجعان در طی این نوع درمان سر کار می روند و نیاز به حضور روزانه درمان ندارند.
در این مراکز جلسات آموزش گروهی و خانواده درمانی جهت بیماران و خانواده هایشان به طور منظمی برگزار می شود.
5- کلینیک های متادون درمانی: که در این کلینیک ها درمان سرپایی با کمک دارو برای افراد وابسته به مواد افیونی مثل (هروئین، تریاک، کدیین) ارائه می گردد و داروهایی مثل متادون، به ویژه نورفین، با دقت و تحت نظارت پزشک متخصص برای فرد بیمار تجویز می گردد تا بیمار بدون علائم جدی ترک همراه با مشاوره روزانه بتواند با آراش روند بهبود را طی نماید.
اما در کنار درمان های بیان شده مهم ترین بخش درمان مشاوره فردی می باشد که با کمک مشاوره متخصص برای قطع مصرف مواد و الکل استفاده می شود.
مشاور به فرد کمک می نماید مشکل را درک کند. انگیزه ترک پیدا کند، به تدریج رفتارهایش را تغییر دهد، ارتباطات خودش را بهبود بخشد، روش های بهتری برای زندگی پیدا کند. تمام مهارت های اجتماعی (کنترل خشم، کنترل استرس، مدیریت برنامه ریزی، افزایش اعتماد به نفس رفتار جراتمند و...) را بیاموزد و در نهایت از معنویت برای بهبود نهایی فرد استفاده می شود.
ذکر این نکته ضروری است که فرد دارای اختلالات مصرف مواد و الکل نیازمند تغییرات اساسی در مهارت های اجتماعی و حمایت خانواده و جامعه می باشد. مصرف مواد بر تمام ابعاد زندگی فرد اثر می گذارد درمان اعتیاد چیزی بیش از قطع مصرف مواد می باشد. زمان زیادی طول می کشد بیماری اعتیاد خود را نشان دهد. بیماری اعتیاد مزمن و عودکننده است. پس بیاییم با کمک همدیگر و با یادگیری مهارت های اجتماعی قبل از دیگری شدن در بیماری اعتیاد از بروز آن پیشگیری کنیم و چنانچه درگیر آن هستیم بدون ترس از قضاوت مشاوران، از کلینیک های تخصصی کمک بگیریم.
اعتیاد بیماری عودکننده می باشد و برای مداوای آن نیاز به زمان و مصرف انرژی زیادی خواهیم داشت.
اما اگر بتوانیم به کودکان خود از همان سنین کم مهارت های اجتماعی مناسب را بیاموزیم شاید در آینده کمتر شاهد بیماری اعتیاد باشیم.
باور غلط: اعتیاد برای من اتفاق نخواهدافتاد.
باور درست: اعتیاد در کمین ماست با یادگیری مهارت های اجتماعی از متخصصین خود و خانواده هایمان را ایمن کنیم.
امید است با خواندن مطالب هرچند کوتاه در مورد اعتیاد و راه های درمان آن بتوانیم به سوی جامعه ای سالم برداریم و بدانیم اعتیاد اثر غیرقابل جبران بر فرزندان خواهدداشت.
*کارشناس ارشد روانشناس بالینی
