تکاثر و تأثیر آن بر زندگی در سیره‌ی رضوی

[ad_1]

چکیده

موضوع سرمایه و انباشتن آن در جامعه‌ی بشری از جمله مشکلات ویرانگر در همه‌ی اعصار بوده است. امروزه به واسطه‌ی ابزارهای جدید، محاسبه‌های رایانه‌ای، ماشینی شدن ابزارهای تولید و مصرف، دامنه‌ی تخریب و تأثیرگذاری این بیماری بزرگ اجتماعی، بسیار عمیق‌تر شده است. از رهاوردهای شوم آن می‌توان به جنگ‌ها و نابسامانی‌های گسترده در ابعاد اجتماعی که از طریق انباشتن سرمایه و ایجاد نظام سرمایه‌داری است، اشاره کرد. در این نوشتار که به روش توصیفی - تحلیلی سامان یافته، سعی شده تا نظام سرمایه‌داری و تکاثرگرایی که از جهت مفهومی، مصداقی و کاربرد قرآنی، همان فزون‌طلبی، برتری‌جویی و پیشی گرفتن از دیگران در اندوختن مال است، در سیره‌ی قولی و فعلی امام رضا (علیه‌السلام)، با معیارها و ملاک‌های تکاثر به طور عام و تکاثرگرایی و آثار مادی و معنوی آن بررسی شود. واکاوی سیره و روایت‌های رضوی نشان می‌دهد اصالت دادن به مالکیت انسان، انحصار و احتکار و بینش غلط در کسب مال، از مهم‌ترین معیار و ملاک‌های تکاثر در آموزه‌های دینی است. از سوی دیگر، رباخواری، کم‌فروشی، استثمار و تجمل‌گرایی، از آثار مادی و ترک کارهای خیر و گرایش به سودجویی، بی‌مسئولیتی و فراموش کردن آخرت نیز در شمار آثار معنوی تکاثر بر زندگی شمرده می‌شود.

مقدمه

نظام سرمایه‌داری از طریق تکاثر توانسته زمام امور جامعه را برعهده گیرد و جایگاه اجتماعی خود را با زر و زور در میان اقشار مردم در دوره‌های زندگی بشری ارتقاء بخشد و حاکم بلامنازع مردم در این میان شود. در چنین نظامی، انسان، آزادی لازم و شایسته‌ای در حیات مادی، معنوی و اعتقادی خود ندارد. عملکرد او فقط در چارچوب‌هایی ظاهر می‌شود که نظریه پردازان انسان‌گرا از قبل برای وی مقرّر کرده‌اند. این بدان معناست که انسان در نظام جدید بشری، به شیوه‌ی نو در اسارت و یوغ نظام فکری، فرهنگی، عاطفی و مذهبی به سر می‌برد. انسان در چنین نظامی، مسخ و از درون تهی می‌شود. این ضربه‌ی سهمگین و جبران‌ناپذیر بر پیکره‌ی مقدس انسان الهی، بخشی از رهاورد نظام سرمایه‌داری جدید به شکل تکاثر است و برای نجات، راهی جز شناخت درست این پدیده و منشأ آن در بُعد انسان‌شناسی با توجه به معیارهای اصیل الهی در قرآن و روایت‌ها وجود ندارد. از این‌رو به بخشی از تعالیم امام رضا (علیه‌السلام) - به عنوان مفسّر وحی - اشاره شده است.

موضوع‌شناسی

موضوع سرمایه و ثروت، قلمروی زیادی دارد، یکی از آنها در جهان‌بینی توحیدی، تکاثر بوده که از مظاهر حیات مادی شمرده شده و تأثیر بسزایی بر سرنوشت انسان گذاشته است.

1. سرمایه و ثروت در اسلام

در جهان‌بینی انسانی اسلام، اینکه فرد فقط به بُعد مادی بیندیشد و تمام سعی خود را به جمع‌آوری ثروت (تکاثر) معطوف دارد، مقبول نیست و بارها نسبت به کسانی که همه‌ی همت خود را به زندگی مادی گره زده‌اند، هشدار داده شده است. «أَفَرَأیْتَ الَّذِی کَفَرَ بِآیَاتِنَا وَقَالَ لَأُوتَیَنَ مَالاً وَوَلَداً؛ ای رسول، دیدی حال آن کس را که به آیات ما کافر شد و گفت: من البته مال و فرزند بسیار خواهم داشت» (مریم / 77).
آیات و روایت‌ها، چنین اندیشه‌های غلطی را مایه‌ی اسارت و اختناق مادی بشر دانسته و توصیه می‌کنند فریب آن را نخورند، چون نتیجه‌ی قهری کثرت‌طلبی و تکاثر بی‌حد و مرز، باعث تباهی شده، انسان را کم کم به کام هلاکت کشانده و در زمره‌ی زیانمندترین مردم در معامله‌ها و نومیدترین آنها در تلاش و سعی قرار می‌دهد (شریف رضی، 1414 ق: 552). قرآن تصویر چنین نمونه‌هایی - مانند فرعون، قارون و ابوجهل - را که مصداق بارز این رفتارهاست بیان می‌دارد. «یَقُولُ أَهْلَکْتُ مَالاً لُبَداً؛ می‌گوید: مال بسیاری تلف کردم» (بلد / 6؛ زخرف / 52؛ قصص / 78). البته در صورتی که ثروت در خدمت اهداف و انگیزه‌های الهی قرار گیرد، در آموزه‌های دین مورد تمجید و ستایش قرار گرفته (مفضل بن عمر، 1379: 52) و آن را موجب تقرب به خدا (سبأ / 37)، شاخصی برای جهاد در راه خدا (نساء / 95) و فضل خدا (جمعه / 10) شمرده است. همچنین نبودن یا کمبود ثروت را برای چنین اهدافی مایه‌ی سقوط فرد و جامعه دانسته و آن را «موت الاکبر» می‌داند (قمی، 1414 ق، ج 2: 715) و دوست نداشتن آن، به منزله‌ی شایستگی نداشتن فرد تلقی می‌شود، امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
لَا خَیْرَ فِی مَنْ لَا یُحِبُ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ حَلَالٍ یَکُفُّ بِهِ وَجْهَهُ وَ یَقْضِی بِهِ دَیْنَهُ وَ یَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ؛ در کار کسی که مال را دوست ندارد، برای اینکه به وسیله‌ی آن، آبروی خود را حفظ کند،‌ بدهی‌های خود را بپردازد و نیز صله‌ی رحم انجام دهد، خیر و شایستگی وجود ندارد (کلینی، 1350، ج 5: 72).

مفهوم‌شناسی تکاثر

کلمه‌ی تکاثر از ریشه‌ی «کثره» نقیص «قله» ثلاثی مزید و از باب تفاعل است (ابن فارس 1404 ق، ج 5: 160)، بدین معنا که شخصی به دیگری فخر بفروشد که مال و فرزند بیشتری دارم (طباطبایی، 1390، ج 29: 288). واژه‌ی «تکاثر» و «مکاثره» مترادف هستند و به معنای رقابت و پیشی گرفتن از دیگران در ثروت‌اندوزی است (راغب اصفهانی، 1412 ق: 703).
با توجه به این معانی، در واقع تکاثر از طریق مال‌اندوزی، دشمنی خدا را برمی‌انگیزد و به وسیله‌ی آن بر دوستداران خدا فخر می‌فروشد (فخر رازی، 1423 ق، ج 15: 134).
خاستگاه و منشأ تکاثرطلبی، قوه‌ی شهوانی و تعلق‌های دنیوی است (مصطفوی، 1430 ق، ج 10: 29). گرایش به آن،‌ این صفت را در وجود آدمی متجلی کرده و او را در جهت مال‌اندوزی و افزون‌طلبی سوق می‌دهد. از دیگر عوامل عمده‌ی بروز این حس (قوه‌ی شهوانی)، جهل و نادانی نسبت به پاداش‌ها و کیفرهای الهی و بی‌ایمانی به معاد و (مکارم شیرازی و همکاران، 1366، ج 27: 281) ناآگاهی نسبت به ضعف‌ها و ناتوانی‌های فردی یا نگرش‌های سیستمی سرمایه‌داری است (صدر، 1350: 302).

1. کاربردهای قرآنی

واژه‌ی تکاثر دو بار در قرآن کریم آمده است. در یک سوره (همزه / 1) بدون متعلق آمده و در دیگری (حدید / 20) با متعلق آن که اولاد و اموال ذکر شده است (صافی، 1418 ق، ج 27: 153). البته از نگاه قرآن، دامنه و گستره‌ی آن مربوط به مصادیقی (هلالی، 1405 ق، ج 2: 953) است که منجر به دوری از خداوند متعال می‌شود (نور / 37) و به دنبال آن سرکشی و طغیان فرد (علق / 7) سرلوحه‌ی زندگی قرار گرفته و همیشه با نگاه کوته‌بین خود، مال و اولاد را پشتوانه‌ی خود می‌داند (سباء / 34). از این رو، لحن کلام چنین تفکری، بزرگداشت خود و نادیده گرفتن مقام و شأن خدا خواهد بود (کهف / 34)، در حالی که اینها در پیشگاه خداوند در روز حساب برای صاحب چنین تفکری منفعت ندارد (شعراء / 88).

ملاک و معیارهای تکاثر

کسب ثروت از راه و روش‌های غیرمعمول، مغایر آموزه‌های دینی و در حقیقت به عنوان یک ضد ارزش قلمداد شده است (مصباح الشریعة منسوب به جعفر بن محمد (علیه‌السلام)، 1360: 38). تعلق انسان به اشیاء که باعث برهم زدن توازن ثروت در جوامع انسانی شده (مطهری، بی‌تا، ج 2: 107)، از عمده‌ترین عوامل انحطاط جامعه‌ی انسانی است. باید دانست که دلیل این امر ریشه در جهان‌بینی نادرست بشر دارد، چون جهان‌بینی و نگرش افراد، ماهیت زندگی انسانی را شکل می‌دهد و همین امر نادرست، بر هدف، معنا و سبک زندگی تأثیر می‌گذارد.
لذا ملاک و معیارهای غلط، حاکمیت ارزش‌های نظام سرمایه‌داری و مال‌اندوزی، می‌تواند زمینه‌های منجر به پیامدهای خطرناک را به وجود آورد.

1. اصالت دادن به مالکیت انسان

در جهان‌بینی‌های غیر الهی که مبنای آن بر اصالت نفع فرد (اصالت نفع) قرار دارد (ایروانی، 1391: 56)، همواره مالکیت به عنوان پدیده‌ای اثرگذار در طول تاریخ، خود را نشان داده است و توانسته منشأ بسیاری از فسادها و بیدادگری‌ها در عرصه‌ی اجتماعی باشد. دلیل اصلی این نقش محوری در مالکیت، به انسانِ کاملاً نیازمند برمی‌گردد، چون انسان، همیشه درصدد رفع نیازهای خود برآمده و به دنبال تأمین آرامش جسمی، مادی، روحی و روانی خود است.
تأمین نیازهای انسانی نیازمند داشتن مال و توانایی‌های دیگر است و همین امر باعث بروز مالکیت در زندگی انسان می‌شود. گرچه مالکیت، رابطه و پیوندی است میان شخص و چیزی که آن را به نحوی به دست آورده (سبحانی، 1391: 47)، اما این امر می‌تواند حس فزون‌طلبی را در انسان ایجاد کند و اکتفا نکردن به نیازهای کنونی و در نظر گرفتن آینده نیز می‌تواند مزید بر علت این حس که همان تکاثر است، باشد. انباشتن ثروت و گردآوری کالاها از همین معبر رخ می‌دهد و باعث بر هم زدن تمام مقدّرات جوامع انسانی می‌شود.
امام رضا (علیه‌السلام) در ذیل آیه‌ی «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِن شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى...» (انفال / 41) فرمودند:
فَتَطَوَّلَ عَلَیْنَا بِذَلِکَ امْتِنَاناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً إِذَا کَانَ الْمَالِکُ لِلنُّفُوسِ وَ الأمْوالِ وَ سَائِرِ الأشْیَاءِ الْمَلِکَ الْحَقیِقِیَّ وَکانَ مَا فِی أیْدِی النَّاسِ عَوَارِیَ وَ أَنَّهُمْ مَالِکُونَ مَجَازاً لَا حَقیِقَةً لَهُ؛ و از آن جهت چنین کرد تا با رحمت خود بر ما منت گذارد، زیرا مالک جان‌ها، مال‌ها و چیزهای دیگر خود اوست که مالک حقیقی دارد و آنچه در دست مردم است عنوان عاریه دارد، مردمان به مجاز مالکند نه به حقیقت و آنچه مردم به دست می‌آورند (از راه کسب و کار، بازرگانی، صنعت و...) همه، در حقیقت غنیمت است (یعنی مالک خمس آن نیستند و باید بپردازند) (الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا (علیه‌السلام)، 1406 ق: 439).
در این بیان، حضرت، مالکیت حقیقی را ویژه‌ی خداوند می‌دانند، یعنی در حقیقت ایشان مالکیت برای غیر خدا را امری اعتباری دانسته و آن را برای خداوند مطلق می‌دانند.
«وَلِلَّهِ مَا فِی السَّماوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ؛ و آنچه در آسمان‌ها و زمین است همه ملک خداست) (نجم / 31) و مالکیت دیگران محدود و نسبی، یعنی این مفهوم مالکیت، عینیتی در خارج ندارد و فقط اعتباری جعل شده است تا رابطه‌ی مالک و مملوک که در خارج از فضای ذهن انسان عینیت دارد، شکل گرفته و باعث رونق و ادامه‌ی تصرف و بهره‌مندی شود. به عنوان مثال:
"جوانی که به دریا می‌رود، به صید ماهی می‌پردازد و ماهی بزرگی را صید کرده و آن را به بازار فروش حمل می‌کند، روی آن قیمت معینی می‌گذارد و برای فروش و هبه، خود را از تمام افراد، صالح‌تر می‌داند، در حقیقت تصور مالک و مملوک را ترسیم می‌کند و این چیزی غیر از رابطه‌ی اعتباری که همان مالکیت باشد، نشان داده نمی‌شود (سبحانی، 1391: 47)."
حضرت رضا (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ أَنَّهُمْ مَالِکُونَ مَجَازاً لَا حَقِیقَةً لَهُ وَ کُلُّ مَا أفَادَهُ النَّاسُ فَهُوَ غَنِیمَةٌ؛ مردمان، مالک مجازی (عاریتی) هستند که مالکیت آنان حقیقتی ندارد و همه‌ی آنها را از راه سود به دست می‌آورند، در حقیقت غنیمت است» (نوری، 1407 ق، ج 1: 552).
انسان‌ها به طور تکوینی و تشریعی، مجاز به استفاده از تمام مواهب الهی هستند، ولی اجازه، جنبه‌ی وکالتی و امانت‌داری دارد و فقط می‌توانند در نقش وکیل تصرف کرده و از آن بهره ببرند. امام رضا (علیه‌السلام) در ذیل تفسیر آیه‌ی غنیمت فرموده‌اند:
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِن شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى‌ وَالْیَتَامَى‌ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُم بِاللّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى‌ عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ؛ و ای مؤمنان بدانید که هر چه غنیمت و فایده برید،‌ خمس آن خاص خدا، رسول و خویشان او، یتیمان و فقیران و در راه سفر ماندگان است، اگر به خدا و به آنچه بر بنده‌ی خود در روز فرقان، روزی که دو سپاه روبرو شدند نازل کرده‌ایم، ایمان آورده‌اید و خدا بر هر چیز تواناست (انفال / 41).
چون خداوند متعال مالک حقیقی است و آنچه در اختیار انسان است از سفره‌ی گسترده‌ی نعمت‌های الهی برداشته شده، پس در حقیقت، انسان غنیمت‌بردار این خوان است، اموال او همه در حکم غنائم است و دیگران در آن سهیم هستند. پس در هر چیزی که مردم بهره می‌برند، چه کم و چه زیاد باشد (بحرانی، 1415 ق، ج 2: 690)، «... وَأَنفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُم مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ...» (حدید / 7) باید بخشی از آن را انفاق کنید.

2. انحصار و احتکار

یکی از راه‌های افزایش بی‌رویه‌ی ثروت، پدیده‌ی زشت احتکار و انحصار است. اقبال عده‌ای به این عمل، می‌تواند کمبود کاذبی پدید آورد، نرخ‌های اجناس و مایحتاج مردم را به طور ساختگی بالا برد و باعث افزایش ثروت آنان شود. کاربرد این معیار که بیشتر در جوامع با اقتصاد باز و آزاد جاری است، تمام جریان مؤلفه‌های اقتصادی را به سوی غایت معینی که سود بیشتر و انباشتن ثروت است، سوق می‌دهد. گرچه اسلام نیز، اصل را بر آزادی اقتصادی گذاشته است، ولی این آزادی تحت قیود و ارزش‌های مورد نظر مکتب اسلام است و نه آزادی مطلق، که فضای هرج و مرج را در پیش روی فرصت‌طلبان قرار می‌دهد. دستور اکید خداوند در آیه‌ی هفتم سوره‌ی حشر به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این است که ثروت به دست آمده از جنگ را بین صحابه‌ی مهاجر و انصار خود تقسیم کند تا ثروت فقط در دست ثروتمندان قرار نگیرد.
امام رضا (علیه‌السلام) درباره‌ی انحصارطلبی فرموده‌اند: «... وَ البَرَاءَةُ مِنْ أهْلِ الاِسْتِثَارِ؛ برائت از انحصارطلبان در اموال، از اسلام و ایمان است» (ابن بابویه، 1378 ق، ج 1: 126؛ عطاردی، 1351، ج 2: 502).
استئثار (انحصارطلبی) از آثار شوم سرمایه‌داری و شیوه‌های نظام اشرافی و تکاثری است. استئثار در لغت به این معناست که انسان مال و متاع یا چیزی را که مورد میل و رغبت و نیاز دیگران است، ویژه‌ی خویش سازد (فراهیدی، 1410 ق، ج 8: 238) و با خودکامگی و استبداد، دست دیگران را از آن کوتاه کند (طریحی، 1375، ج 3: 199).
امام رضا (علیه‌السلام) در فرازی از نامه‌ی خود به مأمون فرموده‌اند: دوستی اولیای خدا واجب است و دشمنی با دشمنان خدا و بیزاری از ایشان و از پیشوایان واجب است... و بیزاری از انحصارطلبان (لازم است) (ابن شعبه حرانی، 1404 ق: 422؛ حکیمی، 1376: 343). حضرت علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر فرمودند: مبادا در آنچه که با مردم مساوی هستی، امتیازی خواهی (شریف رضی، 1414 ق: 444). دلیل برائت جستن از چنین افرادی، بیشتر به آثار و تبعات آن دلالت دارد. روحیه‌ی تکاثر و افزودن ثروت و انباشتن آن، علاوه بر اینکه بسیاری از مردم را از نیازهای اولیه‌ی خود محروم می‌سازد، تبعات شومی مانند رشوه‌خواری که در این آیه بیان شده است: «وَتَرَى‌ کَثِیراً مِنْهُمْ یُسَارِعُونَ فِی الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَأَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ بسیاری از آنان را می‌بینی که در گناه و تعدّی و خوردن مال حرام، شتاب می‌کنند! چه زشت است کاری که انجام می‌دادند!» (مائده / 62) و نیز رفع حاجت کسی مشروط به هدیه را نیز به دنبال دارد، زیرا امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: «الرَّجُلُ الَّذِی یَقْضِی لِأخیهِ الْحَاجَةَ - ثُمَّ یَقْبَلُ هَدِیَّتَهُ؛ مردی که حاجت برادر خویش را برآورده می‌کند و سپس هدیه‌ی او را می‌پذیرد» (1406 ق: 82).
بشری که غالباً با تحصیل و دستیابی به ثروت، رفاه بیشتر می‌یابد، خود به خود به اسارت دنیا درآمده و به همان اندازه از خدا غافل می‌شود، به طوری که در حالت معمول باید با افزونی نعمت، شکرگزار خداوند بود، اما متأسفانه در این‌گونه افراد، روحیه‌ی عیاشی و خوشگذرانی اوج می‌گیرد تا آنجا که از موارد مشروع و مجاز الهی تجاز می‌کند، یعنی با برخورداری از رفاه و راحتی بیشتر، سر به طغیان می‌گذارد (شوری / 27) و ادامه، به تعبیر قرآن کریم، این وضعیت منجر به مخالفت‌های زیادی با فرامین الهی می‌شود (سباء / 34) و در نهایت، آثار فساد این روش، دامن جامعه را می‌گیرد و حتی کسانی که در حاشیه‌ی این نوع سبک زندگی هستند به عذاب الهی دچار می‌شوند (اسراء / 16) (2).
این نتیجه‌ی حتمی که محصول نظام سرمایه‌داری است، باعث پدید آمدن جامعه‌ی طبقاتی و گردش ثروت در دست توانگران و استئثار (انحصارطلبی) اموال عمومی به طبقه‌ای خاص می‌شود و در مجموعه آموزش‌های رضوی مردود است. عبدالله بن صلت گوید، مردی از اهل بلخ گفت: در سفر خراسان با امام رضا (علیه‌السلام) بودم، روزی سفره‌ای انداختند و غلامان سیاه و غیر سیاه را بر سفره گرد آوردند. گفتم: کاش برای اینها سفره‌ای جدا می‌انداختید: فرمودند: خاموش! خدای همه یکی است، مادر یکی، پدر یکی و پاداش هر کس بسته به کردار اوست (کلینی، 1382 ق، ج 2: 48/2).

3. بینش غلط در کسب مال

از جمله عواملی که منجر به تکاثر و انباشتن سرمایه می‌شود، نوع نگرش و شناخت فرد نسبت به زندگی فعلی و آینده‌ی اوست. وقتی انسان به هر بهانه‌ای، خود را از نظام منسجم و منظم مکتب الهی رها کند، در حقیقت سرنوشت خود را در اختیار نظامی افسارگسیخته و حریص قرار داده است. از این رو، در این مسیر به هر روشی برای رسیدن به هدف که کسب سرمایه است، چنگ می‌زند.
امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند:
... وَ حُرْمَةُ السَّرقَةِ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسادِ الأمْوَالِ و قَتْلِ الأنْفُسِ لَوْ کَانَتْ مُبَاحَةً و لِمَا یَأتِی فِی التَّغَاصُبِ مِنَ الْقَتْلِ وَ التَّنازُعِ و التَّحَاسُدِ؛ سرقت تحریم شد چون مایه‌ی فساد اموال و کشتن مردمان است و به این علت که دست‌درازی و غضب (اموال دیگران) موجب کشتار، درگیری و حسدورزی است و اینها، مردم را به رها کردن داد و ستد و کسب مال از غیر راه صنعت و کار فرا می‌خواند (ابن بابویه، 1378 ق، ج 1: 97/2).
در این حدیث شریف که ذکر شد، فساد مالی، تجاوز و قتل روشن است. زیرا با سرقت و غصب، جریان مال در جامعه دچار هرج و مرج می‌شود و امنیت کافی برای کارهای اقتصادی باقی نمی‌ماند. در حقیقت، حرام دانستن چنین درآمدهایی در شریعت که از طریق قمار، غناء، مجالس لهو و لعب و... به دست می‌آید، همگی برای تأمین امنیت اجتماعی و اقتصادی جوامع انسانی است که از این رهگذر، می‌توان به ایجاد روابط عادلانه و مدیریت عاقلانه رسید و از پایمال کردن حقوق مردم جلوگیری کرد.
امام رضا (علیه‌السلام) فرموده‌اند: «... وَ إِذَا فَعَلَ النَّاسُ هَذِهِ الأشْیَاءَ وَ ارْتَکَبَ کُلُّ إنْسَانٍ مَا یَشْتَهِی وَ یَهْوَاهُ مِنْ غَیْرِ مُرَاقَبَةٍ لِأحَدٍ کانَ فِی ذلکَ فَسَادُ الخَلْقِ أجْمَعینَ...» (همان: 99)، زمانی که مردم به کارهای ممنوع دست زدند، هر کس هرچه دلش خواست کرد، بدون اینکه کسی نظارت کند، مردم همگی به فساد و تباهی دچار می‌شوند (حکیمی، 1376: 48). این حدیث می‌گوید آزادی مطلق در فعالیت‌های اقتصادی مانند به دست آوردن پول، فروش کالا به هر قیمت و رفتارهایی که با عقاید، باورها و احکام الهی منطبق نیست، ممنوع است (نساء / 29) (3).

تکاثرگرایی و تأثیر آن بر زندگی در بیان امام رضا (علیه‌السلام)

یکی از امتیازهای هر نظام اقتصادی، توانایی آن در تعدیل ثروت و مؤلفه‌های اقتصادی است. نظام اقتصادی که زندگی بشر را شکل می‌دهد، به مثابه ارگانیسمی دارای حیات، فعالیت می‌کند. گاه و بی‌گاه این پیکر نیز مانند بدن انسان در معرض نوسان‌ها و حوادث ناگهانی و مختلف قرار می‌گیرد. اهمیت و ارزش یک نظام، زمانی روشن می‌شود که بتواند در مقابل تمام شوک‌های مادی و معنوی، مقاومت کند و خود را با شرایط و مقتضیات پیش آمده، تطبیق دهد. از این رو طبق باور برگرفته از قرآن و مجموعه آموزه‌های معصومان (علیهم‌السلام)، بهترین نظام اقتصادی که می‌تواند در حوزه‌های مختلف برای جامعه‌ی بشری تعدیل و اعتدال ایجاد کند، نظام اقتصادی اسلام است. در این بخش به یکی از پدیده‌های جاری، یعنی تکاثر و تأثیر آن از بُعد مادی و معنوی بر زندگی از منظر امام رضا (علیه‌السلام) پرداخته می‌شود.

1. آثار مادی تکاثر بر زندگی

توجه به مادیت و افزون‌طلبی، به طور غریزی در انسان وجود دارد (4) (عادیات / 8). این ویژگی در طول تاریخ توانسته است افراد زیادی را سرگرم خود کند و آنان را از هدف متعالی دور سازد. قرآن کریم در این باره به شعار بنی‌اسرائیل اشاره دارد آنجا که می‌فرماید:
وَإِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَى‌ لَنْ نَصْبِرَ عَلَى‌ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا...؛ و نیز به خاطر بیاورید زمانی را که گفتید: ای موسی! هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفاء کنیم! از خدای خود بخواه که از آنچه زمین می‌رویاند، از سبزیجات، خیار، سیر، عدس و پیازش، برای ما فراهم سازد (بقره / 61).
وقتی آنان قدر نعمت‌های الهی، از جمله نعمت رهبری حضرت موسی (علیه‌السلام) را ندانستند، تنوع‌طلبی و تکاثر‌طلبی را پیشه‌ی خود ساختند و شعار «لَنْ نَصْبِرَ» را سردادند، خطاب آمد: به شهر درآیید، آنچه می‌خواهید (از تنوع و تکثر رزق) در آنجاست (بقره / 61). اما پیامد آن، خواری و ذلت در حیات مادی خواهد بود (همان). چنین روحیه‌ای درباره‌ی تمام کسانی که هدف و محور زندگی خود را در مسیر غیر الهی قرار دادند، منطبق است. مانند سرمایه‌داری که از طریق ربا دنبال فزونی مال خویش است و خداوند فرمود: «یَمْحَقُ اللّهُ الرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ وَاللّهُ لاَ یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ؛ خداوند، ربا را نابود می‌کند و صدقات را افزایش می‌دهد! و خداوند، هیچ انسانِ ناسپاسِ گنه‌کاری را دوست نمی‌دارد» (بقره / 276).

رباخواری

روحیه‌ی تکاثر، انباشتن ثروت و دامن زدن به آن، باعث می‌شود که فرد برای رسیدن به این هدف سرمایه‌ی خود را از راه‌های مختلف به کار گیرد. اسلام در حالی که از احتکار، گنج کردن پول و راکد گذاردن آن جلوگیری می‌کند، بهره‌کشی به وسیله‌ی پول از طریق رباخواری را نیز ممنوع کرده است (نساء / 161). نکوهش رباخواری و توصیه به پرداخت حقوق واجب، از جمله زکات (روم / 39)، وعده‌ی عذاب به یهودیان کافر به خاطر کردار رباخواری (آل عمران / 130) و اعلام جنگ با خدا و رسولش (بقره / 278) همه نشان از پیامدهای زشت این عمل دارد.
امام رضا (علیه‌السلام) در خصوص علت تحریم ربا فرمودند:
وَ عِلَّةُ تَحْریمِ الرِّبَا إِنَّمَا نَهَی اللهُ عَنْهُ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَی الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَیْنِ کَانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَیْعُ الرِّبَا وَکْسٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ عَلَی الْمُشْتَرِی وَ عَلَی الْبَائِعِ فَحَرَّمَ اللَّهُ تَبارکَ و تعالَی الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسَادِ الأمْوَالِ کَمَا حَظَرَ عَلَی السَّفِیهِ أنْ یُدْفَعَ مَالُهُ إلَیْهِ لِمَا یُتَحَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ إفْسَادِهِ حَتَّی یُؤنسَ مِنْهُ رُشْدُهُ فَلِهَذِهِ الْعِلَّةِ حَرَّمَ اللهُ الرِّبَا؛ علت حرام بودن ربا؛ خدای بزرگ بدان جهت ربا را نهی کرده که مایه‌ی تباهی اموال است، چه اگر آدمی یک درهم را به دو درهم بخرد، بهای درهم یک درهم است و درهم دوم ناحق است، پس فروختن و خریدن به ربا به هر حال مایه‌ی زیان خریدار و فروشنده است. این است که خداوند متعال، ربا را از جهت فسادی که در اموال پدید می‌آورد حرام کرده است، به همان‌گونه که دادن مال شخص سفیه را به دست او حرام کرده است، چه در اینجا نیز بیم فاسد شدن مال می‌رود، تا زمانی که به رشد برسد چنین است و علت تحریم ربا در تأخیر پرداخت بدهی نیز، از بین رفتن معروف و نیکی است و تلف شدن اموال و تمایل مردمان به ربح (بهره) و ترک وام دادن و به کار نیکو پرداختن. اینها همه سبب فساد است و ظلم و نابودی اموال مردمان (ابن بابویه، 1378 ق، ج 2: 94-93).
ایشان در این روایت بر پیامد فساد در اقتصاد ربوی تکیه می‌کنند. چون به ظاهر در جریان ربوی، مال رباخوار فاسد و نابود نمی‌شود، بلکه رشد می‌کند، اما از طرفی دیگر شیوع فساد مالی و نابودی در کل اقتصاد جامعه و اموال توده‌های مردم جریان می‌یابد. اموال باید مانند خون به طور متعادل در تمام اندام اجتماعی جریان یابد، چیزی که این جریان را به هم می‌زند و باعث می‌شود در برخی از اندام اجتماع، متراکم و بخشی از اعضاء را با کم‌خونی روبرو کند،‌ نظام ربوی است.
امام رضا (علیه‌السلام) در فرازی دیگر، از عقبه‌ی نظام ربوی پرده برداشته و می‌فرمایند:
وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنَّسِیَئَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ وَ صَنَائِعَ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الأمْوَالِ...؛ علت تحریم ربا در نسیه (معامله‌های غیر نقدی)، نابودی و تباهی اموال است... (ابن بابویه، 1385، ج 2: 483/2).
روایت بیان شده، به یک واقعیت حتمی اجتماعی اشاره دارد که سرمایه‌دار با روحیه‌ی تکاثرگرایی خود می‌تواند همچون مکنده‌ی قوی، خون کل جامعه را بمکد و رفته رفته به نابودی بکشاند، بخش عظیمی از بدنه‌ی جامعه را تباه کند و جریان حقیقی یک زندگی را که باید همراه با نشاط، پیشرفت و تعالی باشد، منحط سازد.

کم‌فروشی و استثمار

از دیگر مشخصات روحیه‌ی افراد افزون‌طلب، کم بها دادن به دسترنج مردم است. به طور مثال در مقابل زحمت فراوانی که کارگران برای استخراج مواد اولیه از دل طبیعت و مزارع متحمل می‌شوند، عده‌ای ارزش واقعی کار آنها را پرداخت نمی‌کنند و به تعبیر قرآن کریمِ اعمال «بخس» می‌کنند (هود / 85؛ اعراف / 85).
مرحوم طبرسی ذیل آیه‌ی «وَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ» می‌گوید: «غرض آیه این است که حق مردم را کم مکنید و ایشان را از حقوقشان محروم مسازید» (1378، ج 1: جزء 7 و ج 8: 804).
امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند:
اجْتِنَابِ الْکَبَائِرِ وَهِیَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللهُ و شُرْبُ الْخَمْرِ و عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ الْفِرَارُ مَنَ الزَّحْفِ وَ أکْلُ مَالِ الْیَتامی ظُلْماً و أکْلُ الْمَیْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللهِ مِنْ غَیْرِ ضَرُورَةٍ بِهِ وَ أکْلُ الرِّبَا وَ السُّحْتِ بَعْئَ الْبَیِّنَةِ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْبَخْسُ فِی الْمیزَانِ وَ الْمِکْیَالِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ وَ الزِّنا وَ اللِّوَاطُ وَ الشَّهَادَاتُ الزُّورُ و الْیَأسُ مِنْ رَوحِ اللهِ وَ الأمْنُ مِنْ مَکْرِ الله؛ از گناهان کبیره مانند آدم‌کشی، کاستن پیمانه و خیانت پرهیز کنید... (ابن شعبه حرانی، 1416 ق: 422).
سرمایه‌داران از این رهگذر به اموال فراوانی دست می‌یابند و همواره از رشد تصاعدی سرمایه برخوردار و در مقابل، توده‌ها و اقشار جامعه روز به روز ناتوان‌تر می‌شوند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
وَمَنْ ظَلَمَ أجیِراً أجْرَهُ أحْبَطَ اللهُ عَمَلَهُ وَ حَرَّمَ عَلَیْهِ رِیحَ الْجَنَّةِ - وَ رِیحُهَا یُوجَدُ مِنْ مَسیِرَةِ خَمْسمِاِئَةِ عَامٍ؛ هر کس به کارگری ظلم کند، خداوند اعمال او را تباه می‌سازد و نسیم بهشت را بر او تحریم می‌کند، حال آنکه نسیم بهشت از مساحت 500 سال راه به مشام می‌رسد (حرعاملی، 1409 ق، ج 19: 107).
استثمار و بهره‌کشی از فرد، در حقیقت نوعی خوار شمردن اوست. نتیجه‌ی این نوع رفتار علاوه بر پیامدهای روانی، می‌تواند برای قشر عظیمی از جامعه، محرومیت شدید اقتصادی را به دنبال داشته باشد.

تجمل‌گرایی

تجمل‌گرایی و رفاه‌طلبی افسارگسیخته می‌تواند نتیجه‌ی ثروت‌های بادآورده‌ای باشد که فرد از طریق تبانی، امتیازهای انحصاری و پرداخت نکردن حقوق شرعی و قانونی به دست آورده است. این امر می‌تواند افراد برخوردار از درآمدهای زیاد را به زندگی اشرافی و تجمل‌گونه سوق و در مسیر ولخرجی و اسرافکاری قرار دهد. این‌گونه ولخرجی‌ها موجب می‌شود که بخشی عظیمی از امکانات جامعه در اختیار آنها قرار گیرد و عده‌ی زیادی بی‌بهره و گرفتار فقر و نداری شوند. امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إنَّ السَّرَفَ یُورِثُ الْفَقْر» (همان، ج 17: 46)، البته اسلام با تحریم اسراف و تجمیع ثروت و تشویق به انفاق، از بروز تضادها و اختلاف ثروت‌ها جلوگیری می‌کند. اساساً این تحریم‌ها، چنانچه ذکر شد به منزله‌ی استفاده نکردن از نعمت‌های الهی نیست. وقتی نعمت‌ها با رعایت شرایط و ضوابط آن مانند حلال بودن منبع درآمد، اسراف نکردن و ادای حقوق دیگران به دست آید، استفاده از آنها از نظر شرع پسندیده و مطلوب است. ابی طیفور پزشک گفت:
سَألَنِی أبُوالْحَسَنِ (علیه‌السلام) أیَّ شَیْءٍ تَرْکَبُ قُلْتُ حِمَاراً فَقَالَ بِکَمِ ابْتَعْتَهُ قُلْتُ بِثَلاثَةَ عَشَرَ دِیَناراً فَقَالَ إنَّ هَذا هُوَ السَّرَفُ أنْ تَشْتَرِیَ حِمَاراً بِثَلاثَةَ عَشَرَ دِیَناراً وَ تَدَعَ بِرْذُوْنَا؛ امام رضا (علیه‌السلام) از من سؤال کردند: سوار چه مرکبی می‌شوی؟ گفتم: الاغ. گفتند: چند خریدی؟ گفتم: 13 دینار. گفتند: این خود اسراف است که خری به 13 دینار بخری و اسب نخری (مجلسی، 1404 ق، ج 1: 230/22).
خداوند متعال در قرآن کریم با تعابیر مختلفی، بهره‌برداری از همه‌ی مواهب و امکانات طبیعی را توصیه کرده است (نحل / 80). این بیانات در صورتی راهگشاست که در جامعه، تعادل و توازن در امور مالی جاری شد.
از منظر دیگر، امام رضا (علیه‌السلام) برای جلوگیری از محرومیت عده‌ای از مردم، افراد بهره‌مند و برخوردار از ثروت را به اداره‌ی امور آنان امر می‌کنند: «عِلَّةُ الزَّکَاةِ مِنْ أجْلِ قُوتِ الْفُقَراءِ وَ تَحْصِینِ أمْوَالِ الأغْنِیَاء لِأنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالیَ کَلَّفَ أهْلَ الصِّحَّةِ الْقِیَامَ بِشَأنِ أهْلِ الزَّمَانَةِ وَ الْبَلوی» (ابن بابویه، 1378 ق، ج 1: 89/2). خدا، توانمندان را مکلف کرده است که امور زندگی بیماران زمین‌گیر و تیره‌بختان را سامان دهند. نادیده گرفتن این بیانات می‌تواند ضربه‌های جبران‌ناپذیری بر پیکره‌ی جامعه‌ی اسلامی وارد کند. مسئله‌ی تورم به عنوان یکی از مشکلات نظام‌های اقتصادی جهان امروز، رهاورد جریان تکاثری و رشد ناموزون نظام سرمایه‌داری است که منجر به بر هم زدن تعادل در جامعه می‌شود.
امام سجاد (علیه‌السلام) در توصیف مردمان چنین روزگاری می‌فرمایند:
"مردمان در روزگار ما بر شش طبقه‌اند: شیر، گرگ، روبه، سگ، خوک و گوسفند. شیرصفتان، پادشاهان دنیایند که هر یک دوست دارد (بر همه) چیره باشد و کسی بر او چیره نشود. گرگ‌صفتان، بازرگانان هستند که هر وقت، کالایی بخواهند) بخرند، آن را نکوهش و هرگاه خواستند، بفروشند، ستایش می‌کنند. روباه‌صفتان، کسانی هستند که از راه دینشان نان می‌خورند و آنچه بر زبان توصیف می‌کنند در دل‌هایشان نیست. سگ‌صفتان، کسانی هستند که با گفتار خود بر مردم زوزه می‌کشند و مردم از شر زبانشان متنفرند. خوک‌صفتان، نامردان و امثال آنانند که بر هر کار زشت و پلیدی فراخوانده شوند، پاسخ می‌گویند. گوسفندصفتان، کسانی هستند که پشم‌هایشان را می‌چینند، گوشت‌هایشان را می‌خورند و استخوان‌هایشان را می‌شکنند. گوسفند در میان شیر، گرگ، روباه، سگ و خوک چه بکند؟ (مجلسی، 1374، 2: ج 225/67)."

2. آثار معنوی تکاثر بر زندگی

تکاثر و ترس از انفاق به عنوان پدیده‌ی شوم نظام سرمایه‌داری، ریشه در خوی و شیوه‌ی تفکر و نگرش فرد دارد (اسراء / 100) (5). از این رو برای شناخت ماهیت این پدیده و پی بردن به آثار آن بر زندگی انسان، باید قبل از طرح هر موضوعی به خود انسان بازگشت. معیار تمایز بنیادین بین بینش مکتب اسلام با مکاتب دیگر، این است که تمایل به غذا، گرایش جنسی، حب مال و جاه، تجمل‌خواهی، تکاثرگرایی و... همگی قبل از تولد فرد، فعالیت خود را در رحم مادر با نیروی جذب غذا آغاز و پس از آمیختگی با مجموعه‌ی نظام فرهنگی و تربیتی در جامعه رخ‌نمایی می‌کنند. در مکتب اسلام برای تشخیص آثار و پیامدهای موضوعاتی همچون تکاثر باید به انگیزه‌ی درونی فرد، اندیشه‌ها و روحیه‌ی او رجوع کرد و با پی بردن به آن معایب، به تهذیب و تربیت پرداخت.

ترک کارهای خیر و گرایش به سودجویی

در نظام سرمایه‌داری، رفتار افراد بر محور سود و رشد ثروت متمرکز می‌شود. کسانی که به روحیه‌ی تکاثرگرایی آلوده شده‌اند، در مسائل زندگی تمام همّ و غم خود را متوجه زیاد شدن ثروت می‌کنند. امام رضا (علیه‌السلام) یکی از دلایل تحریم ربا در نسیه را، از دست رفتن نیکوکاری، گرایش مردم به سودخواهی و رها کردن کارهای نیک می‌دانند (عطاردی، 1351، ج 2: 306).
افراد با چنین روحیه‌ای، هر کار خیری را به منزله‌ی ضرر می‌دانند. کار خیر که امری معروف است در نزد آنان، به امری نامطلوب تبدیل می‌شود و امر ناپسندی را که بی‌توجهی به بی‌بضاعت‌ها و... است، امری پسندیده می‌دانند، یعنی منکر در نزد آنان امری معروف است.
یَسیِروُنَ فِی الشَّهَوَاتِ الْمَعْرُوفُ فِیهِمْ مَا عَرَفُوا وَ الْمُنْکَرُ عِنْدَهُمْ مَا أنْکَروُا مَفْزَعُهُمْ فِی الْمُعْضِلَاتِ إلَی أنْفُسِهِمْ؛ و در شهوات سیر می‌نمایند. معروف در میان آنان چیزی است که خود معروف دانند و منکر نزدشان همان است که خود منکر می‌دانند. پناهگاهشان در مشکلات، خودشان هستند (شریف‌رضی، 1414 ق: 121).
به طور قطع، وقتی در جامعه‌ای، اصالت با ثروت و کسب سود بیشتر شد، بسیاری از فضائل منحصر به فرد انسان که در سایه‌ی شخصیت فطری او جریان دارد، منسوخ می‌شود. تمایل به امر خیر و دوری از خودخواهی و افزون‌طلبی، همه بر محور شخصیت انسانی و فطری بشر است. امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: بی‌تردید پایداری مسلمانان و اسلام در این است که اموال نزد کسانی باشد که حق را در اموال بشناسند. به معروف در آن عمل کنند و بی‌گمان نابودی اسلام و مسلمانان هنگامی است که سرمایه‌ها در دست کسانی قرار گیرد که نه حق را در آن بشناسند و نه به معروف و نیکی تن دهند (حرعاملی، 1409 ق، ج 11: 521).
از این رو اموالی که دیگران از آن بهره نبرند، برای مؤمن، شایسته نیست و بهتر است که نباشد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: نابود باد طلا، نابود باد نقره (تا سه مرتبه). موضوع بر اصحاب ایشان گران آمد، عمر پرسید: چگونه مالی داشته باشیم؟ فرمودند: زبان ذکرگو، دل سپاسگزار و همسری مؤمن که شما را یاری کند تا دینتان را حفظ کنید (حویزی عروسی، 1415 ق، ج 2: 213).
لذا پایداری اسلام، به جریان درست اموال در جامعه بستگی دارد و درستی آن، زمانی است که مردم آن را در راه احیای معروف به کار گیرند. این امر میسّر نمی‌شود، مگر اینکه، انسان خود را با مهارت دین مزین کند که در سراسر قرآن به آن اشاره شده است (نک: رعد / 24-19).

احساس بی‌مسئولیتی

در نظامی که روحیه‌ی تکاثرگرایی و رفاه‌زدگی مرسوم شود، فرایض و تعهدها از جمله تعهدهای اجتماعی، کم‌کم از جامعه رخت بر می‌بندند و حسن مسئولیت در قبال دیگران کمرنگ می‌شود. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) جامعه را در برابر یکدیگر مسئول می‌دانند (پاینده، بی‌تا: 457). چون مشکلات مردم و کارهای آنها توسط یکدیگر اصلاح می‌شود، «وَ اعْلَمْ أنَّ الرَّعِیَّةَ طَبَقَاتٌ لَا یَصْلُحُ بَعْضُهَا إلَّا بِبَعْض؛ آگاه باش که مردم مملکت، گروه‌های مختلف هستند که هر گروه جز توسط گروه دیگر اصلاح نمی‌شود» (شریف رضی، 1414 ق: 431).
تا زمانی که روحیه‌ی مسئولیت‌پذیری و حس همکاری در بین مردم نباشد، کمک به دیگران امکان‌پذیر نخواهد بود. امام رضا (علیه‌السلام) کمک به زیردستان و نیازمندان را وظیفه‌ی افراد توانمند می‌دانند.
اصل تعهد و احساس مسئولیت در قبال خود و دیگران، امری مفروض در مکتب اسلام است. انسان بی‌تفاوت، در مکتب اسلام جایگاهی ندارد. امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: با کمک‌رسانی مادی (بی‌بضاعت‌ها را) در امور معنوی نیز مدد رسانید (مجلسی، 1374، 2: 96/6).
متأسفانه یکی از مواردی که موجب می‌شود، افراد تکاثرگرا در قبال جامعه بی‌تفاوت شوند، ارزش‌گذاری آنان با ثروتشان است، در حالی که اساس این ارزش‌گذاری ریشه در دوران جاهلیت بشر دارد. این رویه می‌تواند باعث بالا بردن شخصیت کاذبی برای آنان شود و در مقابل شخصیت افرادی که از مواهب دنیا بهره‌مند نیستند، تحقیر شود. مکتب اسلام با یک برنامه‌ی تربیتی همه جانبه، کوشیده است تا معیار بودن ثروت را از بین ببرد. از این رو «وَ مَنْ أتَی غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دینِه؛ و هرکه ثروتمندی را به خاطر ثروتش فروتنی کند دو سوم دینش از دست رفته است» (شریف رضی، 1414 ق: 5/228 و 8). بنابراین اسلام، احترام برای ثروتمند به دلیل ثروتش را محکوم می‌کند. در مقابل، تحقیر فقرا به خاطر فقرشان را ممنوع می‌سازد (مجلسی، 1374، 2، ج 75: 142) و همنشینی با ثروتمندان را مایه‌ی مردگی دل می‌داند (کلینی، 1383، 3، ج 6: 500).
امام رضا (علیه‌السلام) منشأ بی‌توجهی به مردم را در همین روحیه‌ی تکاثرگرایی می‌دانند و می‌فرمایند:
لَا یَجْتَمِعُ الْمَالُ إلَّا بِخِصَالٍ خَمْسِ بِبُخْلٍ شدیدِ و أمَلٍ طَویلِ وَ حِرْصِ غَالِبٍ وَ قَطیِعَةِ الرَّحِمِ وَ إیثَارِ الدُّنْیَا عَلَی الآخِرَةِ؛ مال دنیا جمع نشود مگر در سایه‌ی پنج خصلت: بخل زیاد، آرزوهای دراز، آزمندی چیره بر انسان، ترک صله‌ی رحم و ترجیح دنیا بر آخرت (حرعاملی، 1409 ق، ج 17: 34).
این پنج مورد که حضرت اشاره فرمودند، همگی به خصلت مال‌دوستی و گرایش به تجمل و تکاثرگرایی برمی‌گردد. لذا لازم است در برخورد با چنین افرادی، از آنان فاصله گرفت تا با خوش‌باوری کاذب، بر جان و مال مردم سیطره نیابند. امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: از اسلام خالص این است که از کسانی که اموال را منحصر به خود می‌کنند، بیزاری جست (قمی مشهدی، 1368، ج 8: 175).

فراموش کردن آخرت

از جمله آثار زیانبار تکثرگرایی و رفاه‌طلبی، هدف قرار گرفتن دنیا و زندگی آن، در مقابل آخرت است. آنچه در مسیر حرکت مادی این عالم با روح تعالیم ادیان الهی سازگار نیست، پدیده‌های ناهمگون نظام سرمایه‌داری است. وقتی سرمایه که می‌تواند وسیله‌ی رفع نیازهای بشر شود، در دست عده‌ای دنیادوست قرار گیرد، نعمت‌های زیادی در بین مردم رخت برمی‌بندد.
قرآن کریم در آیه‌ی هفتم سوره‌ی یونس، از چنین افرادی که به زندگی دل خوش کرده‌اند، با سرگرم شدن به آن رضایت داده‌اند و از یاد خدا غافل شده‌اند، با نکوهش و ملامت یاد می‌کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به ابن مسعود فرمودند: ابن مسعود، پس از من مردمی می‌آیند که غذاهای خوب و رنگارنگ می‌خورند... خانه‌ها می‌سازند، کاخ‌ها برافراشته می‌دارند و مساجد را تزیین می‌کنند. [ایشان] جز به دنیا نمی‌اندیشند، در آغوش دنیا منزل می‌گزینند و بدان تکیه می‌زنند. شرافت و ارزش آنان به پول بسته است و تنها برای شکمشان می‌کوشند، اهدافشان خوردن است. اینان بدترین بدترینان هستند، فتنه‌ها و حوادث ویرانگر از آنان سرچشمه می‌گیرد و به آنان نیز باز می‌گردد (طبرسی، 1389، ج 2: دفتر اول / 431).
مصادیقی که حضرت فرمودند، همگی در حب و علاقه به دنیا ریشه دارد. امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: بدان که هر فتنه و حادثه‌ای خاستگاه آن حب دنیاست (کلینی، 1383، 3: 404/4). عشق به دنیا و ادامه‌ی آن، فرد را به جمع‌آوری مال تشویق می‌کند. این ثروت می‌تواند دامنه و گستره‌ی آرزوهای فرد را قوی کند (تمیمی آمدی، 1382: 47). به طور قطع هر کس دل به آرزوهای دراز دنیا بندد، عملکردش بد شود (شریف رضی، 1414 ق، ج 36: 475) و در نهایت به حالت مغرورانه قیامت را هم تکذیب کند (کهف / 35).

نتیجه‌گیری

1. تکاثر، افزون‌خواهی و برتری جستن بر دیگران، یکی از بزرگ‌ترین عوامل سقوط و غفلت آدمی از یاد خدا و بی‌توجهی به دین، سرپیچی از اوامر و پرهیز نکردن از نواهی الهی است. ارمغان چنین تفکری، برخورداری اندک و فناپذیری از مواهب دنیوی و پیامدهای مادی و معنوی گسترده‌ای به دنبال خواهد داشت.
2. کالبدشکافی مفهومی و کاربردهای قرآنی و آثار مادی و معنوی از بررسی مجموع آیات و روایت‌ها و آموزه‌های معصومان (علیهم‌السلام) به ویژه در سیره‌ی رضوی درباره‌ی تکاثر نشان داد که باید به شدت از پرداختن به چنین حس ویرانگری برحذر بود. البته از طرفی دیگر در صورتی که این حس در مسیر صحیح خود، با کنترل و هدایت برگرفته از آموزه‌های دینی قرار گیرد، برای آدمی عاقبت خوبی را در دنیا و آخرت رقم خواهد زد.
3. مهم‌ترین ملاک و معیارهای تکاثر در آموزه‌های دینی عبارت‌اند از: اصالت دادن به مالکیت انسان، انحصار و احتکار و بینش غلط در کسب مال.
4. بررسی‌ها در سیره و روایت‌های رضوی نشان می‌دهد رباخواری، کم‌فروشی و استثمار و تجمل‌گرایی، از مهم‌ترین آثار مادی تکاثر بر زندگی است. از سوی دیگر ترک کارهای خیر و گرایش به سود‌جویی، احساس بی‌مسئولیتی و فراموش کردن آخرت نیز مهم‌ترین آثار معنوی تکاثر بر زندگی است.

پی‌نوشت‌ها

1. استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده تربیت مدرس قرآن کریم مشهد 2. «وَإِذَا أَرَدْنَا أَن نُّهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُوا فِیهَا فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِیراً؛ و هنگامی که بخواهیم شهر و دیاری را هلاک کنیم، نخست اوامر خود را برای مترفین آنجا (و ثروتمندان مست شهوت) بیان می‌داریم، سپس هنگامی که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند، آنها را به شدت درهم می‌کوبیم» (إسراء / 16).
3. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِنْکُمْ وَلاَ تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیماً؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اموال یکدیگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخورید مگر اینکه تجارتی با رضایت شما انجام گیرد و خودکشی نکنید! خداوند نسبت به شما مهربان است» (نساء / 29).
4. «وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ؛ و او علاقه‌ی شدید به مال دارد!» (عادیات / 8).
5. «قُل لَوْ أَنتُمْ تَمْلِکُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الِأَنفَاقِ وَکَانَ الْإِنسَانُ قَتُوراً؛ بگو: اگر شما مالک خزائن رحمت پروردگار من بودید، در آن صورت، (به خاطر تنگ‌نظری) امساک می‌کردید، مبادا انفاق، مایه‌ی تنگدستی شما شود و انسان تنگ نظر است!» (إسراء / 100).

منابع :
قرآن کریم.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1378 ق). عیون أخبارالرضا (علیه‌السلام). مصحح سید مهدی حسینی لاجوردی، چاپ اول، تهران: جهان.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1385). علل الشرائع. چاپ اول، بی‌نا: کتاب‌فروشی داوری.
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، (1416 ق). تحف العقول عن آل الرسول. الطبعه الرابعه، قم: الاسلامی.
ابن فارس، احمد بن فارس، (1404 ق). معجم مقاییس اللغه. محقق عبدالسلام محمد هارون، بی‌جا: مکتب الاعلام الاسلامی.
الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا (علیه‌السلام)، (1406 ق). چاپ اول، مشهد: آل البیت (علیهم‌السلام).
ایروانی، جواد، (1391). آشنایی با اقتصاد اسلامی. چاپ اول، مشهد: انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
بحرانی حسینی، سید هاشم، (1415 ق). البرهان فی تفسیر القرآن. الطبعه الاولی، قم: البعثه.
پاینده، ابوالقاسم، (بی‌تا). نهج الفصاحه. گردآورنده و مترجم ابوالقاسم پاینده، بی‌جا: جاویدان.
تمیمی آمدی، عبدالواحد، (1382). غررالحکم و دررالکلم. مترجم. محمدعلی انصاری، چاپ دوم، قم: امام عصر (عج الله تعالی فرجه الشریف).
حر

کلماتی برای این موضوع
تکاثر و تأثیر آن بر زندگی در سیره‌ی رضوی

آستان قدس رضوی و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تفاهمنامه همکاری امضا کردند

[ad_1]

مشهد- ایرنا- تفاهمنامه همکاری آستان قدس رضوی و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به منظور توسعه و تقویت تعاملات علمی و پژوهشی در عرصه اقتصاد دانش بنیان عصر پنجشنبه طی مراسمی با حضور تولیت آستان و معاون رئیس جمهوری در مشهد امضا شد.

[ad_2]
لینک منبع
بازنشر: مفیدستان

عبارات مرتبط با این موضوع
نیوزهاب نشریه روزانه گروه مپنامجیدرضا منصورخاکیبا حکم دادگاه، سهام دو شرکت مهاب قدس و مپنا از آستان قدس رضوی نیوزهاب نشریه روزانه گروه مپناسفیر ایران در گینه در گفت و گو با ایرنا سند همکاری اقتصادی در سفر ظریف به گینه امضا پایگاه اطلاع‌رسانی شرکت شهرک‌های صنعتی تهران …سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران معاون وزیر صنعت،معدن وتجارت درسفر به استان نیوزهاب نشریه روزانه گروه مپنا مجیدرضا منصورخاکی«با حکم دادگاه، سهام دو شرکت «مهاب قدس» و « مپنا » از آستان قدس رضوی به نیوزهاب نشریه روزانه گروه مپنا سفیر ایران در گینه در گفت و گو با ایرنا سند همکاری اقتصادی در سفر ظریف به گینه امضا شد پایگاه اطلاع‌رسانی شرکت شهرک‌های صنعتی تهران اخبار شهرکهای سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران معاون وزیر صنعت،معدن وتجارت درسفر به استان فارس

مؤلفه‌های سلامت و بهداشتِ روان خانواده در روایت‌های رضوی

[ad_1]

نویسندگان:
فائزه عظیم‌زاده اردبیلی (1)
عاطفه ذبیحی (2)

چکیده

مفهوم بهداشت روان که با ایجاد آگاهی درباره‌ی عوامل معنوی و مادی مؤثر در سلامت فکر و اعتدال رفتار و کردار، تحرک و پیشرفت معنوی و مادی انسان را در همه‌ی زمینه‌ها ‌فراهم می‌کند، از مفاهیمی است که در حوزه‌ی تعامل اعضای خانواده اهمیت خاصی دارد. مقاله‌ی حاضر در راستای تبیین الگوی رفتاری رضوی در تأمین سلامت روان خانواده، روایت‌های منتسب به امام رضا (علیه‌السلام) را بررسی نموده است.
راهکارهای رفتاری در روایت‌های رضوی که در زمره‌ی عناصر تأمین‌کننده‌ی سلامت روانی خانواده قرار می‌گیرد، به ابعاد مختلف تعامل‌های خانوادگی توجه دارد. در زمینه‌ی انتخاب همسر به عنوان زیربنای بهداشت خانواده، امام رضا (علیه‌السلام) بر معیارهایی چون توجه به زمان ازدواج مشورت و ایمان تأکید کرده است.
پس از شکل‌گیری کانون خانواده نیز رعایت توصیه‌های ‌حضرت در زمینه‌ی موضوع‌هایی از قبیل تأمین نیاز جنسی، توسعه‌ی اقتصادی، تقویت گرایش‌های اخلاقی و تعامل میان زوجین، بهداشت روانی خانواده را درپی خواهد داشت.

مقدمه

خانواده یکی از ارکان اصلی جامعه به شمار می‌رود؛ از این‌رو، دستیابی به جامعه‌ی سالم، آشکارا در گرو سلامت خانواده خواهد بود و تحقق خانواده‌ی سالم نیز به برخورداریِ افراد از سلامت روانی و داشتن رابطه ‌مطلوب با یکدیگر بستگی دارد. بهداشت روان به مثابه علمی برای بهتر زیستن و رفاه اجتماعی که راهکارهای تأمین سلامت روانی و پیشگیری از بیماری‌های روانی را در افراد بررسی می‌کند، علاوه بر اینکه همه‌ی زوایای زندگی از اوّلین لحظه‌ی حیات تا مرگ را دربر می‌گیرد، در بستر خانواده در ابعاد گوناگون از قبیل: تربیت اجتماعی، عاطفی، اخلاقی، جنسی و تربیت شناختی در هم تنیده است؛ به گونه‌ای که تصور خانواده‌ی سالم بدون توجه به فرایند انواع تربیت متصور نیست.
سیره‌ی رضوی به مثابه الگویی شایسته برای دستیابی به روش هدایت و کمال حقیقی، مشحون از مجموعه‌ای از دستورها، پندها، موعظه‌ها، داستان‌ها و روایت‌هایی است که هر کدام به جنبه‌ای از زندگی انسان نظر دارد و از آن آموزه‌ها ‌می‌توان قواعد و دستورالعمل‌هایی که بهداشت روانی را تأمین می‌کند، استفاده کرد.
به منظور دستیابی به این الگوی رضوی، پس از تبیین مفهوم بهداشت روان خانواده، در مقاله‌ی حاضر به بررسی راهکارهای ارائه شده برای ارتقای سلامت خانواده در سیره‌ی رضوی پرداخته می‌شود. ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده نیازمند توجه به جنبه‌های گوناگون زندگی است و در این زمینه روایت‌های ‌رضوی با ارائه‌ی آموزه ‌کارآمد، به موضوع‌هایی از قبیل: انتخاب همسر به مثابه زیربنای بهداشت خانواده، تأمین نیاز جنسی و اعمال شیوه‌ی صحیح پاسخگویی به خواسته‌های ‌مشروع همسر، توسعه‌ی اقتصادی خانواده و تربیت اخلاقی خانواده را در راستای تأمین سلامت روان خانواده توجه کرده است.
در مقاله‌ی حاضر به بررسی معیارهای انتخاب همسر از منظر امام رضا (علیه‌السلام) پرداخته می‌شود. مسئله‌ی تأمین نیاز جنسی، جایگاه و کیفیت برقراری روابط زناشویی در روایت‌های ‌رضوی بررسی می‌شود. پس از آن الگوی اقتصادی مورد توجه حضرت در اداره‌ی خانواده تبیین شده و در نهایت، تربیت اخلاقیِ مؤثر در سلامت و بهداشت خانواده در دو جایگاه گرایش‌های اخلاقی فردی و تربیت اخلاقی فرزندان بر مبنای سخنان امام رضا (علیه‌السلام) بررسی شده است.
شایان ذکر است که به منظور نیل بدین مقصود، روایت‌های ‌منتسب به امام رضا (علیه‌السلام) از منابع روایی امامیه چون: بحارالانوار، وسائل الشیعه و الکافی استخراج شده است. انتخاب روایت‌ها ‌از مجامع حدیثی بر پایه‌ی اعتماد به صحت روایت‌ها ‌صورت گرفته و از بررسی دقیق و علمی اسناد و دلالت روایت ‌مذکور از منظر علم رجال و حدیث در این مقاله سخن به میان نیامده است.

مفهوم‌شناسی

روانپزشکان از نظر روانی فردی را سالم می‌شمارند که تعادلی میان رفتارها و کنترل او در مواجهه با مسائل اجتماعی وجود داشته باشد؛ مثلاً سلامت روانی از دیدگاه کورسینی (3) وضعیت روانی با ویژگی‌های: بهزیستی عاطفی، رهایی نسبی از اضطراب و علائم بیماری ‌ناتوان‌کننده، برقراری ارتباط سازنده و نیز کنار آمدن با فشارهای معمول زندگی است (Irving, 2010: 1450). از این دیدگاه انسان و رفتارهای او در مجموع یک دستگاه در نظر گرفته می‌شود که بر اساس کیفیت تأثیر و تأثر متقابل عمل می‌کند.
با این نگاه، ملاحظه می‌شود که چگونه عوامل متنوع زیستی انسان بر عوامل روانی- اجتماعی او اثر می‌گذارد یا برعکس از آن اثر می‌پذیرد؛ به سخن دیگر، در بهداشت و تعادل روانی، انسان به تنهایی مطرح نیست، بلکه آنچه درباره‌ی آن بحث می‌شود پدیده‌هایی است که در اطراف او وجود دارد، بر جمع نظام او تأثیر می‌گذارد و از آن متأثّر می‌شود؛ بنابراین، جاهودا (4) تسلط بر محیط را از مفاهیم عمده‌ی مرتبط با سلامت روانی می‌شمارد (سالاری‌فر، 1391: 196).
بهداشت روان، علمی است برای بهتر زیستن و رفاه اجتماعی که همه‌ی زوایای زندگی از اوّلین لحظه‌ی حیاتِ جنینی تا مرگ؛ اعم از زندگی داخلِ رحمی، نوزادی، کودکی تا نوجوانی، بزرگسالی و پیری را دربر می‌گیرد و به صورت «استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و مؤثر کار کردن، برای موقعیت ‌دشوار انعطاف‌پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خودتوانایی داشتن» تعریف شده است (گنجی، 1378: 10). سازمان جهانی بهداشت، بهداشت روانی را «توانایی کامل برای ایفای نقش‌های اجتماعی، روانی و جسمی» تعریف کرده است (همان). آلفرد آدلر بهداشت روانی را در سه جمله خلاصه می‌کند: همسازی در زناشویی و کانون خانواده، همسازی با کار و حرفه و بالاخره همسازی با دیگران (شاملو، 1378: 18).
بهداشت روانی در تعریف دیگر عبارت است از «مجموعه عواملی که در پیشگیری یا جلوگیری از پیشرفت روند وخامت اختلال‌های ‌شناختی، عاطفی و رفتاری در انسان نقش مؤثر دارند» (همان) و در گستره‌ی وسیع‌تر عبارت است از «آگاهی به عوامل معنوی، مادی و انگیزه‌هایی که سلامت فکر و وضع مثبت و اعتدال رفتار و کردار را سبب می‌شود که بدان وسیله سازوکار با ارزشی درباره‌ی تحرک و پیشرفت معنوی و مادی انسان در همه‌ی زمینه‌ها ‌فراهم آید» (صانعی، 1382: 22).
اما «هدف از بهداشت روانی را فراهم کردن شرایطی دانسته‌اند که بتوان عوامل مخربی که روان بشر را می‌آزارد و راحتی درونی را از او سلب می‌کند، از بین برد؛ به گونه‌ای که آسایش و رفاه او تأمین شود و تشویش خاطر نداشته باشد» (همان). به عبارت دیگر، از آنجایی که انسان ترکیبی از خیر و شر، ماده و معنویت، تن و جان است، همواره در حال کشمکش درونی است؛ از این رو، هر لحظه در معرض بحران‌های شخصیتی و خروج از تعادل است. برای حفظ تعادل شخصیتی، قرآن دستورها و آموزه‌هایی را بیان کرده که در سایه‌ی آن شخصیت انسانی از تعادل لازم برخوردار خواهد شد.
با توجه به تعاریف مذکور، مقصود از بهداشت روانی در نوشتار حاضر، پیشگیری از پیدایش بیماری‌های ‌روانی و سالم‌سازی محیط روانی و اجتماعی است؛ به گونه‌ای که افراد جامعه بتوانند با برخورداری از تعادل روانی با عوامل محیط خود رابطه و سازگاریِ صحیح برقرار کنند و به اهداف اعلای تکامل انسانی برسند. در ادامه به این مفهوم از بهداشت روانی از منظر روایت‌های ‌رضوی توجه می‌شود و راهکارها و الگوهای رفتاری رضوی در تأمین بهداشت روانی خانواده مورد بررسی قرار می‌گیرد.

راهکارها و الگوهای رفتاری رضوی برای تأمین بهداشت روانی خانواده

به منظور ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده جنبه‌های گوناگون زندگی نیازمند توجه است که در این زمینه سیره‌ی رضوی، آموزه‌هایی کارآمد را ارائه می‌کند؛ از جمله: انتخاب همسر به مثابه زیربنای بهداشت خانواده، تأمین نیاز جنسی و اِعمال شیوه‌ی صحیح پاسخگویی به خواسته‌های ‌مشروع همسر، توسعه‌ی اقتصادی و سلامت و بهداشت روان خانواده و تربیت اخلاقی و نقش آن در سلامت و بهداشت روانی خانواده.

انتخاب همسر به مثابه زیربنای بهداشت خانواده

انتخاب همسر ِشایسته در سیره‌ی رضوی چنان اهمیت دارد که حضرت دستیابی به همسر شایسته را مایه‌ی ظفرمندی و سعادت و در مقابل، افتادن در دام همسر ناشایست را مایه‌ی گرفتاری می‌شمارند (5) (منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، فقه الرضا، 1406: 234). در روایت‌های ‌نقل شده از امام رضا (علیه‌السلام) برای ازدواج و انتخاب همسرِ شایسته معیارهایی معرفی شده که در ادامه به تبیین آنها پرداخته می‌شود.
الف. شناخت زمان ازدواج: امام رضا (علیه‌السلام) درباره‌ی این موضوع بر غافل نبودن از زمان مناسب ازدواج تأکید می‌ورزند. حضرت دختر را به میوه‌ای تشبیه می‌کنند که اگر به موقع چیده نشود، تابش خورشید آن را فاسد می‌کند و باد مزه آن را از بین می‌برد (6) (بحرانی، 24:1405، 72). از سوی دیگر، امام با برشمردن برخی فواید ازدواج، مؤمنان را به این مهم ترغیب می‌نماید؛ به این ترتیب که در لسان امام هشتم حتی اگر درباره‌ی ازدواج فرمان الهی نیز صادر نشده بود، همان فواید اجتماعی نکاح از قبیل: نیکی با خویشان و پیوند با بیگانگان برای ترغیب خردمندیِ صاحبدل و عاقلِ درست‌اندیش کافی بود (7) (محمدی ری‌شهری، 1372: 449). همچنین، امام رضا (علیه‌السلام) زنی را که به امید تحصیل مقام عالیِ فضیلت و کمال، تتصمیم به ترک ازدواج می‌گیرد، به ازدواج و تبعیت از الگوی حیات حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) رهنمون می‌کند. (8)
بر این اساس ازدواجِ به موقع برای پاسخگویی مشروع به نیازهای آدمی مورد تأکید امام رضا (علیه‌السلام) است. در حقیقت، با توجه به اینکه زن و مرد مکمل یکدیگر و سبب شکوفایی استعدادهای خفته‌ی یکدیگرند، هر که به این سنت الهی پشت پا بزند، وجودی خام و ناقص دارد و کمبودها و نواقصی که به دلیل ترک ازدواج برای آدمی پیش می‌آید، انکار نکردنی است. بنابراین، با عنایت به فلسفه‌ی ازدواج، زن و مردی که با هم ازدواج می‌کنند باید قصدشان از ازدواج انجام سنت الهی و پاسخگوییِ صحیح به خواسته‌های ‌مشروعِ طبیعی خود باشد که چنین اقدامی در عین حظ نفسانی، انجام سنت الهى بوده و عبادت شمرده می‌شود (کتابچی، 1380: 3).
ب. معیار دیگری که امام رضا (علیه‌السلام) در امر ازدواج بر آن تأکید کرده‌اند اهتمام به کُفویت، ایمان و اخلاق خواستگار است. احراز شرط کُفویت در انتخاب همسر (9) (صدوق، بی‌تا: 2، 578)، ترجیح مِلاک ایمان بر میزان توانمندی مالی خواستگار (10) (مجلسی، 1410: 100، 372)، نهی از ازدواج با فرد بدخلق (11) (کلینی، 1407: 5، 563) یا مبتلا به آلودگی‌های اخلاقی چون: می‌گُساری و شُرب خمر (12) (محمدی ری شهری، 1372: 2، 281) از توصیه‌های ‌حضرت در این زمینه است. بدیهی است شکل‌گیری بنیان خانواده بر این مبانی، سلامت روانی خانواده را در پی خواهد داشت.
ج. از دیگر توصیه‌های ‌حضرت، مشورت با افراد آگاه است. در سیره‌ی رضوی در همه‌ی عرصه‌ها ‌مشورت با فرد شایسته (13) (صدوق، 1413: 4، 409) مورد تأکید بوده است؛ به گونه‌ای که در لسان حضرت «هر کسی کاری را از راهِ آن طلب کند، پایش نمی‌لغزد و اگر بلغزد، چاره‌ی آن، او را خوار نگرداند» (14) (مجلسی، 1410: 78، 356). بدیهی است که اهتمام حضرت به مشورت در امر خطیر ازدواج جایگاه ویژه‌ای داشته است. این معیار با ایجاد شناخت درباره‌ی طرف مقابل پیش از ازدواج، زمینه‌ی انتخاب آگاهانه برای فرد را ایجاد می‌کند و امکان شکل‌گیری بسیاری از کج‌روی‌ها ‌و آسیب‌های ‌روانیِ آتی برای اعضای خانواده را از بین می‌برد.
د. توجه به زیبایی به مثابه امتیاز و نه اصلِ زیربنایی (15) (حرعاملی، 1409: 20، 58) از دیگر شروط انتخاب همسر در منظر امام است. بر مبنای آنچه گفتیم، از دیدگاه امام، شناخت زمان ازدواج (شکوفایی خواهش‌های طبیعی)، بررسی همه جانبه از طریق مشورت با افراد مجرب و کارآزموده، توجه به کُفویت (تناسب فکری و روحی طرفین)، ایمان، اخلاق و زیبایی، معیارهایی برای انتخاب همسر است که نتیجه‌ی آن انتخابی صحیح و شایسته خواهد بود.

تأمین نیاز جنسی و اعمال شیوه‌ی صحیح پاسخگویی به خواسته‌های ‌مشروع همسر

درباره‌ی تأمین نیاز جنسی همسر، روایت‌هایی از امام رضا (علیه‌السلام) وارد شده که بر اساس آنها اهمیت، جایگاه و کیفیت تعامل زوجین در پاسخگویی به نیازهای مشروع یکدیگر تا حدودی روشن می‌شود. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید: «سه چیز (عطر زدن، ناخن گرفتن و عمل زناشوییِ فراوان) از سنت پیامبران است» (کلینی، 1407: 320، 5). در سخن دیگر، حضرت بر ملاعبه با همسر و آماده کردن او برای انجام عمل جنسی تأکید کرده است (16) (محدث نوری، 14:1408، 221). در جای دیگر، امام رضا (علیه‌السلام) در پاسخ مردی که به دلیل مصیبت وارده و غم و اندوه ناشی از آن، هم بستری با همسرش را ترک کرده بود، ادامه‌ی این کار را بیش از چهار ماه در زمره‌ی ارتکاب گناه قلمداد کردند (17) (حرعاملی، 1409: 140، 20).
روایت‌های ‌سه‌گانه‌ی مذکور الگوی مناسبی درباره‌ی تأمین نیازهای جنسی زوجین است. فراوانیِ عمل زناشویی در کلام حضرت از سنت پیامبران دانسته شده و از طرف دیگر، ترک این رابطه از سوی مرد بیش از چهار ماه معصیت شمرده شده است. باید توجه کنیم که توصیه به کثرت رابطه‌ی جنسی، برخلاف نهی از افراط در سایر تمایل‌های ‌نفسانی است (18) (محدث نوری، 12:1408، 94). شاید حکمت این توصیه این باشد که اشباع غریزه‌ی جنسی مایه‌ی آرامش و اشباع نیازِ خوردن، خوابیدن و ثروت‌اندوزی مایه‌ی طغیان است؛ البته قید فراوانیِ عمل زناشویی به معنای افراط و زیاده‌روی به حدی که غریزه‌ی جنسی همه‌ی زندگی را تحت الشعاع قرار دهد، نیست، زیرا در آموزه‌های ‌اسلامی افراط در این زمینه عامل کاهش عمر معرفی شده است (19) (صدوق، 1413: 3، 555).
درباره‌ی کیفیت برقراری رابطه‌ی زناشویی، زمینه‌سازی برای ارضای هرچه بهتر خواسته‌های ‌جنسی برای همسران مورد تأکید امام است و عجله کردن در آن و پیگیریِ خودخواهانه‌ی هر کدام از همسران در ارضای آن، از سوی امام نکوهش شده است؛ بنابراین، زن و شوهر باید طوری زمینه‌سازی کنند تا آمیزش در وقت خودش انجام شود و قبل از موعد انجام نگیرد. یکی از روان شناسان به نام دکتر سیمون بر مبنای آزمایش‌های علمی بر تأثیر حالت روحی مرد یا زن هنگام نزدیکی و انعقاد نطقه بر جنین صحه می‌گذارد (20) (کتابچی، 1380: 12).
به نظر می‌رسد اهمیت تأمین نیاز جنسی از آن روست که آرامش بخشیِ زن و شوهر نسبت به یکدیگر در کانون خانواده به مثابه یکی از مهم‌ترین فلسفه‌های ‌تشکیل زندگی مشترک، به عواملی بستگی دارد که یکی از بارزترین آنها رابطه‌ی جنسیِ سالم است. به عبارت دیگر، آرامش در زندگی زناشویی یا معلولِ رابطه‌ی جنسی سالم است یا میان این دو به نحوی ارتباط وجود دارد و نمی‌توان آنها را از یکدیگر جدا کرد.

توسعه‌ی اقتصادی و سلامت و بهداشت روان خانواده

امام رضا (علیه‌السلام) درباره‌ی اقتصاد، خانواده امر اشتغال و تلاش برای کسب روزی را از نیازمندی‌های اجتناب ناپذیر بشر برشمرده‌اند «ثلاثة تحتاج الناس طراً الیها: الا من و العدل و الخصب» (21) (ابن شعبه حرانی، 1362: 320) و تلاش برای تأمین رفاه خانواده را هم‌‌طرازِ جهاد در راه خدا ارزیابی کرده‌اند: «انَّ الَّذِی یَطلُبُ مِن فَضلِ یَکُفُّ بِهِ عِیَالَهُ‌ أعظَمُ أجراً مِنَ المُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ الله» (22) (حرعاملی، 1409: 17، 67).
امام هشتم بر توانمندسازی اقتصاد خانواده به منظور فراهم کردن زمینه‌ی رفاه و آسایش بیشتر در زندگی خانوادگی تأکید کرده‌اند که سلامت روانی خانواده را نیز در پی خواهد داشت. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «سزاوار است مردِ غنی و متمکن، به زندگی خانواده‌ی خود توسعه دهد و آنان را از رفاه و آسایش کافی برخوردار کند تا آنان به علت سخت‌گیری او و محرومیت خودشان، تمنای مرگ وی را ننمایند» (23) (صدوق، 1413: 2، 68). حضرت در کنار توصیه به تلاش برای توسعه‌ی اقتصادی خانواده، اتخاذ طریق اعتدال و میانه‌روی در مصرف را راهکار حفظ سرمایه‌ی حاصل از تحمل سختی‌ها ‌معرفی کرده‌اند. امام رضا (علیه‌السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «نسبت به مصرف مال درباره‌ی خود و خانواده‌ات معتدل و میانه‌رو باش که خدای متعال می‌فرماید بندگان شایسته کسانی هستند که به هنگام خرج، اسراف و بخل نورزند» (24) (طباطبایی بروجردی، 1429: 22، 256) و در این راستا حضرت به تعریف اسراف مبادرت کرده (25) (صدوق، 1413: 1، 71) و حتی در خوراک و پوشاک به رعایت اعتدال توصیه می‌کنند و تضییع سرمایه و به دور افکندن هر چیز قابل استفاده حتی هسته‌ی خرما را نادرست می‌شمارند (26) (عطاردی قوچانی، بی‌تا: 2، 314) که قطعاً یکی از فواید آن بهبود وضعیت اقتصادی خانواده خواهد بود.
از دیگر نکته‌های ‌در خور توجه در سیره‌ی رضوی، عنایت به رابطه‌ی وضعیت اقتصادی و بحث تنظیم خانواده به منظور کاهش فشار روانی بر خانواده است. امام رضا (علیه‌السلام) کمیِ فرزند در وضعیت نابسامان خانواده را مایه‌ی آسایش می‌شمارند (27) (مجلسی،1410: 71، 101)، بی تردید هدف اصلی از تشکیل خانواده تولید فرزند است و در اسلام ازدواج بدون فرزند چندان جایگاه و ارزش والایی ندارد، زیرا نمی‌تواند عامل حیات و بقای نسل بشر باشد.
روایت‌های ‌زیادی از پیشوایان دین در توصیه‌ی تکثیر نسل و تولیدمثل آمده که این روایت‌ها (برحسب شرایط زمانی و مکانی) همچنان اصالت خود را دارد، ولی از آنجا که اسلام دینی جاودانه است، مسلمان باید (تحت عناوین ثانویه) وضع زندگی خود را بر اساس شرایط (زمانی و مکانی) که در آن زیست می‌کند تنظیم نماید؛ هرگاه امکانات لازم برای رشد فکری، اقتصادی و درمانی فراهم نباشد و تربیت فرزند را با مشکلاتی مواجه کند، بی‌تردید جلوگیری از فرزند بلامانع است که روایت اخیر نیز به این نکته اشاره دارد.
مبتنی بر روایت‌های ‌مذکور، توسعه‌ی اقتصادی خانواده در گرو تلاش و تکاپو در کسب روزی حلال، مدیریت در مخارج، پرهیز از اسراف، توجه به امکانات مالی خانواده است. مسائل اقتصادی اغلب باعث به وجود آمدن مسائل دیگری برای خانواده می‌شود و خانواده به ناچار با محرومیت‌هایی در سبک زندگی و تصمیم‌گیری مواجه می‌شود و مجبور است با آنها دست و پنجه نرم کند. تحقیق‌ها ‌نشان داده که شرایط نامناسب، اغلب در فضای خانواده اعم از منازعه و سایر مسائل در شرایط رکود اقتصادی خانواده- که خانواده با نوعی بحران اقتصادی مواجه است- افزایش می‌یابد. همچنین، تلاش و تقلا برای بالا بردن درآمد خانواده و حفظ آن با تحت تأثیر قرار دادن گرمی و صمیمیت روابط خانواده، کاهش مدت زمان با هم بودن اعضا، نقش منفی خود را اِعمال می‌کند.

تربیت اخلاقی و نقش آن در بهداشت روانی خانواده

بهترین شیوه برای تربیت اخلاقی، الگودهی است. اهمیت پرورش اخلاقی برای اعضای خانواده را می‌توان از این سخن حضرت دریافت که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل فرمودند هدف بعثت، بسط مکارم اخلاق بوده است (28) (محدث نوری، 11:1408، 187). منظور از تربیت اخلاقی در این بحث فرایند زمینه‌سازی و به کارگیری شیوه‌هایی برای شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح یا از بین بردن صفات، رفتارها و آداب غیراخلاقی در خود انسان یا دیگری است (همت بناری، 1382: 9). بنابراین، تربیت اخلاقی دو وجه دارد: در کانون خانواده از یک بُعد دربردارنده‌ی تقویت گرایش‌های ‌اخلاقی در خود افراد است و از سوی دیگر، تربیت اخلاقی فرزندان را شامل می‌شود. در این راستا، سخنان گهربار امام رضا (علیه‌السلام) در مباحث اخلاقی و تربیتی را می‌توان در دو دسته جای داد که برخی، الگوی رفتاری اعضای خانواده را تبیین می‌کند و دسته‌ی دیگر توصیه‌هایی درباره‌ی تربیت فرزند است.

1. تقویت گرایش‌های اخلاقیِ فردی:

در این زمینه امام هشتم توصیه به گشاده‌رویی، پرهیز از بدخُلقی و نوع‌دوستی کرده‌اند. امام رضا (علیه‌السلام) گشاده‌رویی را مایه‌ی ایجاد الفت بیشتر میان مردم دانسته‌اند (29) (حرعاملی، 12:1409، 161) و برخورد نیکو با خانواده را نشانه‌ی هم‌جواری انسان با حضرت در قیامت می‌شمارند (30) (منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، صحیفه‌ی الرضا، 1406: 67). همچنین، بدخُلقی را مایه‌ی هبوط فرد در آتش (31) (همان: 88) و تباه اعمال او همچون سرکه که عسل را فاسد می‌کند (32) (همان: 65) شمرده‌اند و در این راستا شاد کردن قلب مؤمنان (33) (کلینی، 1407: 2، 189) و گشایش و سعی در رفع گرفتاری ایشان (34) (احسایی، 1405: 1، 128) مورد تأکید امام قرار گرفته است.
علاوه بر توصیه‌های ‌اخلاقی مذکور، برخی آموزه‌ها ‌در روایت‌های ‌رضوی وجود دارد که رعایت آنها در روابط میان زوجین زمینه ساز رشد اخلاقی آنها خواهد بود. کسب آرامش و زدودن خستگیِ ناشی از فعالیت‌های ‌روزانه از این قبیل است که در این زمینه امام هشتم اختصاص ساعت‌هایی از روز به تفریح و استراحت را برای مؤمن لازم می‌شمارند (35) (منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، فقه الرضا، 1406: 337).
از جمله مهارت‌های ایجاد آرامش روانی خانواده، توجه به ارزش شادی و تفریح است. اعضای خانواده برای آنکه بر اثر کار مداوم کسل و فرسوده نشوند، باید در شبانه‌روز مدتی از وقتشان را به کارهایی غیر از کارهای جاری اختصاص دهند تا بتوانند خستگی روزانه را برطرف کنند. کسانی که برنامه‌ی زندگی‌شان را با کار پر کرده‌اند، سخت در اشتباه‌اند و برنامه‌ی خوبی ترتیب نداده‌اند. برنامه‌ی صحیح آن است که ساعت‌هایی را برای تفریح- که در روح افراد و سعادت خانواده بسیار مؤثر است- در نظر گرفت که در روایت مذکور به این مسئله توجه شده است.
از دیگر توصیه‌های ‌اخلاقی حضرت، احترام به سلایق و نظر دیگران و پرهیز از خودکامگی است که در این زمینه امام رضا (علیه‌السلام) بدترین مردم را کسی می‌شمارند که مردم را از عطایای خود دور کند و خویشتن را در محدوده‌ی تمایل‌های ‌فردی محصور نماید (36) (احسایی، 1405: 1، 287). علاوه بر موارد مذکور، اهتمام به آراستگی ظاهر و پرهیز از ژولیدگی از دیگر مهارت‌هایی است که در آموزه‌های ‌رضوی با استحکام پیوند خانوادگی، تمایل و محبت میان اعضای خانواده به خصوص زوجین را افزایش می‌دهد (37) (کلینی، 1407: 5، 567).
از دیگر توصیه‌های ‌حضرت برای ارتقای سلامت روان خانواده، اظهار محبت و عشق به همسر است که امام رضا (علیه‌السلام) چنین همسرانی را «غنیمت» اطلاق می‌کنند (38) (همان: 5، 506). در حقیقت، پشتیبانی و دلجویی از شوهر و تمکین از او از جمله مهارت‌هایی به شمار می‌رود که تجهیزِ زن به این مهم می‌تواند نقش بسزایی در ارتقای بهداشت روان خانواده داشته باشد. در این زمینه، تأثیر و قدرت عشق و محبت در روابط بین زن و شوهر، از هر عامل دیگری مؤثرتر است، زیرا زندگی بدون عشق سرانجام به سردی و خستگی گراییده، زمینه‌ی نامساعدی را برای رشد کج‌رَوی‌های اخلاقی فراهم می‌آورد. شوهرانی که زنانی مهربان دارند، در کار و اجتماع به موفقیت بیشتری نائل می‌شوند. بی تردید این زنان نیز پاداش کار خود را دریافت خواهند کرد.
در نهایت شایان ذکر است که توصیه‌های ‌اخلاقی حضرت تنها به روابط میان والدین و فرزندان و نحوه‌ی تعامل زوجین منحصر نمی‌شود و به سایر اعضای خانواده نیز تسری می‌یابد؛ تا جایی که حضرت حتی به برخورد شایسته با والدینِ همسر نیز اشاره دارند و آزار خانواده‌ی همسر را خطای زشتِ زن می‌شمارند (39) (حرعاملی، 1409: 22، 222).
با توجه به مراتب پیشین، باید گفت آموزه‌هایی از قبیل: گشاده‌رویی و حُسن خلق، نوع‌دوستی و کمک به همنوع، تفریح، پرهیز از خودمحوری و ظلم، پشتیبانی و دلجویی از شوهر و برقراری ارتباط شایسته با خانواده‌ی همسر در روایت‌های ‌رضوی در ارتباط با تقویت اخلاق‌مداری در روابط میان زوجین وجود دارد که رعایت آنها از سوی زوجین از بروز آسیب‌های روانی در کانون خانواده پیشگیری می‌کند و زمینه‌ی سلامت خانواده را فراهم می‌نماید. بدیهی است اگر در خانواده صفت‌های ‌نیکو مانند: نوع‌دوستی، بذل، عفو و صفت ‌بی شمارِ پسندیده‌ی دیگر پرورش یابد و تقویت شود، کانون خانواده از صفت‌های ناپسند اخلاقی به دور می‌ماند.

2.تربیت اخلاقی فرزندان:

امام رضا (علیه‌السلام) برای تربیت صحیح اخلاقی فرزندان، رعایت برخی نکته‌ها ‌در تعامل با فرزندان را لازم می‌شمارند که این دستورالعمل‌ها از لحظه‌ی تولد آغاز می‌شود: گفتن اذان و اقامه در گوش کودک (40) (مجلسی، 1410، 116:10) که امنیت و ایمان را در کودک نهادینه می‌کند و دقت در شیر دادن به فرزند و انتخاب دایه‌ی (زنِ شیرده) مناسب برای او از این جمله است. از توصیه‌های ‌حضرت درباره‌ی شیر دادن به کودک، این سخن گهربار است «لاتسترضعوا الحمقاء، ولا العمشاء، فان اللبن یعدی؛ زنان احمق و زنانی را که رنجور و معیوب هستند و بی اختیار از چشمشان اشک می‌چکد برای شیر دادن فرزندانتان انتخاب نکنید، زیرا شیر، تأثیر بد خود را می‌گذارد» (حرعاملی، 15:1409، 188). بر این اساس، از دیدگاه امام لازم است آن کسی که پستان به دهان طفل می‌گذارد، از عوارض و آشفتگی‌های جسمی و روحی به دور باشد تا کودک را دچار شرایط و حالت‌های غیرطبیعی نکند، چون چنین کسی در واقع شیره‌ی جانش را به کام طفل می‌ریزد.
پس از آن، امام رضا (علیه‌السلام) به انتخاب نام نیکو برای فرزند توصیه می‌کنند (41) (کلینی، 1407: 6، 19؛ مجلسی، 21:1404، 33). بنابراین، از منظر امام رضا (علیه‌السلام) پدر و مادر موظف هستند قبل از به دنیا آمدن فرزند، نام زیبایی را برای او انتخاب کنند که در زندگی سبب احساس عُقده و شرمندگی‌اش نشود، چرا که نام و لقب از مظاهر تجلی شخصیت آدمی است.
از دیگر آموزه‌های ‌سیره‌ی رضوی درباره‌ی تربیت شایسته‌ی فرزندان، جدّیت و سخت‌گیری حضرت در آموزش تعالیم مذهبی به جوانان است. امام رضا (علیه‌السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «لو وجدت شابا من شبان الشیعة لایتفقه، لضربته عشرین سوطا؛ اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در مقام فراگیری دانش در دین نباشد، پشت او را با تازیانه‌ی ملامت و توبیخ یا تنبیه بدنی (در حد20 تازیانه) می‌کنم تا موازین دینی را که برنامه‌ی زندگی اوست، بیاموزد» (منسوب به امام رضا (علیه‌السلام)، فقه الرضا، 1406: 337).
همچنین، بر مبنای سخن امام، از کودک باید با توجه به توانایی‌های ‌او انتظار داشت و به تفاوت‌های فردی کودکان توجه داشت که در لسان مبارک امام هشتم وجود تفاوت در ساختمانِ فطری و طبیعی افراد منشأ سعادت و خیر دانسته شده است (42) (مجلسی، 1406: 14، 165) درحالی که امام تشویق فرزندان بر اساس لیاقت‌ها و شایستگی‌های ایشان را پسندیده می‌شمارند (43) (کلینی، 1407: 6، 51). همچنین، ایجاد محیط آرام و سالم در تربیت صحیح فرزند نقش بسزایی دارد. طرح مشاجره‌های ‌خانوادگی در حضور فرزندان، امنیت روانی کودک را به مخاطره می‌اندازد؛ به همان ترتیب که حضرت جدالِ بی مورد را مغضوب الهی می‌شمارد (44) (مجلسی، 19:1404، 411).
اهمیت تربیت اخلاقی در بهداشت روان فرد و خانواده به حدی است که در کلام امام هشتم عزل کردن و باردار نکردن زوجه، درباره‌ی زن پرخاشگر، بدزبان و فحاش جایز شمرده شده است (45)، چرا که فرزندانی که از مادران آلوده به دنیا می‌آیند، نمی‌توانند زندگی سالمی داشته باشند.
از دیگر آموزه‌های ‌فرهنگ رضوی درباره‌ی تربیت اخلاقی به منظور تأمین سلامت خانواده، اهتمام به آموزش کودک در زمینه‌ی احترام به والدین و شناخت تکلیف فرزند در قبال پدر و مادر است. تکالیف فرزندان در قبال والدین در کلام امام هشتم نیکی به والدین و اطاعت از آنها جز در موارد گناه، ایثار و فداکاری در راه آنها (46) (حر عاملی، 16:1409: 155)، قدردانی و تشکر از زحمت‌های ‌پدر و مادر (47) (همان: 16، 313) و پرهیز از موجبات عقوق (هر رنجش و آزردگیِ خاطر پدر و مادر) (48) (کلینی، 2:1407، 276) برشمرده شده است.
با توجه به آنچه درباره‌ی تربیت اخلاقی فرزندان بیان شد، روایت‌های ‌رضوی، مراحل گوناگون حیات فرزندان از مرحله‌ی انعقاد نطفه تا سنین جوانی را پوشش می‌دهد. امام رضا (علیه‌السلام) درباره‌ی شکل‌گیری نطفه، انتخاب نام، شیر دادن به طفل (که زیربنا و اساس شخصیت او را پی‌ریزی می‌کند)، آموزش معنوی کودک، تنبیه و تشویق کودک با توجه به توانایی‌های ‌او، ایجاد محیط آرام تربیتی برای رشد کودک و آموزش چگونگی برخورد با والدین و بزرگ‌ترها تربیت شایسته‌ی کودک را مورد توجه قرار داده‌اند که رعایت آنها در تربیت کودک با ایجاد زمینه‌ی رشد صحیح اخلاقی کودک، وی را از آسیب‌های ‌روانی حفظ می‌کند و این امر سلامت روان وی را در پی خواهد داشت.

نتیجه‌گیری

به منظور ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده جنبه‌های گوناگون زندگی نیازمند توجه است که در این زمینه سیره‌ی رضوی، آموزه‌های ‌کارآمدی ارائه می‌کند. انتخاب همسر به مثابه زیربنای بهداشت خانواده، تأمین نیاز جنسی و اِعمال شیوه‌ی صحیح پاسخگویی به خواسته‌های ‌مشروع همسر، توسعه‌ی اقتصادی و سلامت و بهداشت روان خانواده، تربیت اخلاقی و نقش آن در سلامت و بهداشت روانی خانواده از جمله‌ی این حوزه‌ها ‌به شمار می‌رود.
در روایت‌های ‌رضوی درباره‌ی انتخاب همسرِ شایسته به مؤلفه‌هایی چون: شناخت زمان ازدواج، بررسی همه جانبه از طریق مشورت با افراد مجرب و کارآزموده، کُفویت، ایمان، اخلاق و زیبایی توجه شده است. هدف از تأمین نیاز جنسی- از مهم‌ترین فلسفه ‌تشکیل زندگی مشترک- آرامش بخشیِ زن و شوهر است که در سیره‌ی رضوی از عوامل نیل بدین آرامش، روابط جنسی سالم است و توصیه‌هایی درباره‌ی کیفیتِ بهبود این روابط شده است.
درباره‌ی نقش اقتصاد در بهداشت روان خانواده، اشتغال و تلاش برای کسب روزی در لسان امام رضا (علیه‌السلام) از نیازمندی‌های اجتناب‌ناپذیر بشر به شمار رفته و تلاش برای تأمین رفاه خانواده، هم طراز با جهاد در راه خدا ارزیابی شده است. همچنین، بر توانمندسازی اقتصاد خانواده در لسان امام هشتم به منظور فراهم کردن زمینه‌ی رفاه و آسایش بیشتر در زندگی خانوادگی تأکید شده که سلامت روانی خانواده را نیز در پی خواهد داشت.
از جمله عوامل دیگری که نقش مؤثری در تأمین سلامت روان خانواده دارد، تربیت اخلاقی است که در دو عرصه‌ی تربیت فردی و تربیت فرزندان در روایت‌های ‌رضوی به آن توجه شده است. تقویت گرایش‌های ‌اخلاقی فردی، گشاده‌رویی و خسن خلق، محبت به اطرافیان و نوع دوستی از جمله آموزه‌های ‌تربیتی است که در سیره‌ی رضوی بر آن تأکید شده است. علاوه بر موارد مذکور، عواملی چون: اهتمام به آراستگی، تفریح و شادزیستن و تلاش برای تعامل شایسته و احترام به سلایق دیگران از عوامل زمینه‌ساز رشد اخلاقی و سلامت روانی در محیط خانواده به شمار می‌رود که در احادیث امام رضا (علیه‌السلام) به آن توصیه شده است.
در نهایت، درباره‌ی تربیت اخلاقی فرزندان می‌توان به عنایت سیره‌ی رضوی بر نقش اموری از قبیل: انتخاب نام نیک، سلامت روانی کسی که طفل را شیر می‌دهد، محبت و مدارایِ به موقع، جدّیت در امور معنوی، تشویق و ترغیب کودک و واقف کردن او به تکالیف خود در قبال دیگران، به ویژه والدین، اشاره کرد.

پی‌نوشت‌ها

1- دکتری علوم قرآن و حدیث، استادیار دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)- پردیس خواهران [e-mail]
2- کارشناسی ارشد حقوق خانواده، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)- پردیس خواهران a.zabihi 1001 @ gmail.com
3- Corsini
4- Jahoda
5- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
و اعلم ان النساء شتى، فمنهن الغنیمة و الغرامة وهى المتحببة لزوجها و العاشقة له و منهن الهلال اذا تجلى و منهن الظلام الحندیس المقطبة، فمن ظفر بصالحتهن یسعد و من وقع فى صالحتهن فقد ابتلى و لیس له انتقام؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمود: زنان چند گروه‌اند: 1. غنیمت و این دسته بانوانی هستند که شوهر دوست‌اند و به شوهر عشق می‌ورزند؛ 2. مانند ماه یک شبه برای شوهر جلوه کنند ( یعنی کم نور و کم فایده‌اند)؛ 3. مانند شب تار در برابر شوهرند. هر کس به زنی شایسته ظفر یابد، خوشبخت گردد و هر کس در دام ناشایسته‌ی آنان افتاد، گرفتار شود.
6- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
نزل جبرئیل علی النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: یا محمد! ان ربک یقروک السلام ویقول: ان الابکار من النساء بمنزلة الثمرعلی الشجر فاذا اینع الثمر فلا دواء له الا اجتنائه و الا افسدته الشمس و غیرته الریح و ان الابکار اذا ادرکن ما تدرک النساء فلا دواء لهن الاالبعول و الا لم یومن علیهن الفتنه، فصعد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) المنبر فجمع الناس ثم اعلمهم ما امرالله عزوجل به؛ جبرئیل به محضر مبارک رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و عرض کرد ‌ای محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، پروردگارت سلام می‌رساند و می‌فرماید:
دختران شما همانند میوه‌ی درخت هستند. هرگاه میوه‌ی درخت رسید، چاره‌ای جز چیدن آن نیست و اگر چیده نشود، تابش خورشید آن را فاسد و باد مزه آن را از بین می‌برد و همانا وقتی که دختران به آن حد رسیدند که زنان دیگر آن موقعیت را دریافته‌اند، چاره‌ای جز اختیار کردن شوهر ندارند و اگر شوهری برای آنها در نظر گرفته نشود، از فساد و تباهی در امان نیستند.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به منبر تشریف بردند و ضمنِ خطبه‌ای، اعلامیه‌ی خداوند عزوجل را به حاضران ابلاغ کردند.
7- الامام الرضا (علیه‌السلام):
لولم تکن فی المناکحة و المصاهرة آیه محکمة و لا سنة متبعة، لکان فیما جعل الله فیها من بر القریب و تاء‌لف البعید، ما رغب فیه العاقل اللبیب وسارع الیه الموفق المصیب؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: اگر درباره‌ی ازدواج و دامادی دستوری از خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هم صادر نشده بود، همان فواید اجتماعی که خدا در آن نهاده، از قبیل نیکی با خویشان و پیوند با بیگانگان کافی بود که خردمندِ صاحبدل را بدان ترغیب کند و عاقل درست‌اندیش به آن بشتابد.
8- الامام الرضا (علیه‌السلام):
ان امراءة ساءلت ابا جعفر (علیه‌السلام) فقالت: اصلحک الله انی متبتلة فقال لها: و ما التبتل عندک؟ قالت: لا ارید التزویج ابدا قال: و لم؟ قال: التمس فی ذلک الفضل. فقال انصرفی! فلوکان فی ذلک فضل لکانت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) احق به منک، انه لیس احد یسبقها الی الفضل؛ زنی از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال کرد: من (متبتله) (یعنی وارسته و رهاشده از کامجویی‌های دنیا هستم) حضرت فرمود: مقصود از (تبتل) چیست؟ پاسخ داد: تصمیم دارم هرگز ازدواج نکنم، امام فرمود: برای چه؟ گفت: برای رسیدن به مقام عالی فضیلت و کمال. حضرت فرمود: از این تصمیم منصرف شو. اگر ترک ازدواج ارزش معنوی دربرمی‌داشت، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به درک این فضیلت از تو شایسته‌تر بود. چنین نیست که احدی در تحصیل ارزش‌ها بر وی پیشی بگیرد.
9- عن ابی جوید مولی الرضا (علیه‌السلام):
قال صعد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) المنبر، فخطب الناس ثم اعلمهم ما امرهم الله عزوجل به فقالوا: ممن یار رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، فقال: من الاکفاء فقالوا: و من الاکفاء؟ فقال: المؤمنون بعضهم اکفاء بعض، ثم لم ینزل حتی زوج ضباعة بیت زیبربن عبدالمطلب المقدادین الاسود ثم قال: ایها الناس انی زوجت ابنة عمی المقداد لیتضع النکاح؛ ابوجوید گوید: رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برفراز منبر رفتند و برای مردم خطبه خواندند و اوامر خداوند را به آنان رساندند. مردم از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پریسدند: دختران خود را به چه افرادی تزویج کنیم؟ فرمود: به کسانی که با آنها (کفو) هستند و سپس فرمود: مؤمنان با یکدیگر کُفو هستند. سپس در حالی که بالای منبر بود، صباغه، دخترعموی خود، را به مقداد تزویج فرمود.
10- اذا خطب الیک رجل رضیت دینه و خلقه فزوجه و لایمنعک فقره وفاقته، قال الله تعالی (و ان یتفرقا یغن الله کلا من سعته) و قال: ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: هرگاه خواستگاری آمد که دین و اخلاقش را می‌پسندی، اجابت کن و از تنگدستی او نهراس، خداوند متعال فرموده: اگر (زن و شوهر) از هم جدا شوند، خدا هر کدام را از کرم خود بی نیاز می‌کند و نیز فرموده: اگر مردان مجرد ازدواج کنند و فقیر باشند، خدا از فضل خود بی نیازشان کند.
11- عن الحسین بن بشار الواسطی قال:
کتبت الی ابی الحسن الرضا (علیه‌السلام) ان لی قرابة قد خطب الی و فی خلقه سوء قال: لا تزوجه ان کان سیی الخلق؛ حسین بن بشار واسطی به حضرت رضا (علیه‌السلام) نامه‌‌ای نوشت که یکی از بستگانم درخواست وصلت با من دارد، ولی بداخلاق است. حضرت در جواب فرمود: اگر اخلاقش بد است، با او ازدواج نکن.
12- قال علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
ایاک ان تزوج شارب الخمر، فان زوجته فکانما قدت الی الزنا ولا تصدقه انا حدثک و لا تقبل شهادته و لا تأمنه علی شیء من مالک فان ائتمنته فلیس لک على الله ضمان و لا تؤاکله و لاتصاحبه و لا تضحک فی وجهه و لا تصافحه و لا تعاقه و ان مرض فلاتعده و ان مات فلا تشیع جنازته؛ از تزویج دختر خود به شارب الخمر اجتناب کن زیرا اگر چنین کنی، مثل این است که برای زنا واسطه شده‌ای؛ هرگاه سخن گوید، او را تصدیق نکن، شهادت و گواهی او را قبول ننما، او را به هر چیزی از مال خود امین قرار نده، اگر امین گردانی، از طرف خدا بر تو ضمانتی نیست، با او هم غذا و هم صحبت نباش، به روی او لبخند نزن، با او مصافحه، روبوسی و معانقه نکن، اگر مریض شد، به عیادتش نرو و اگر مُرد، جنازه‌ی او را تشییع نکن.
13- فرد شایسته برای مشورت در لسان امام هشتم بدین شرح توصیف می‌شود:
عن ابی الحسن الرضا (علیه‌السلام) عن ابائه عن علی (علیه‌السلام) قال: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یا علی لا تشاورن جبانا فانه یضیق علیک المخرج و لا تشاورن بخیلا فانه یقصر بک عن غایتک و لا تشاورن حریصا فانه یزین لک شرها (شرهما) و اعلم ان الجبن و البخل و الحرص غریزة‌ یجمعها سوء الظن؛ امام هشتم از پدرانش و ایشان از حضرت علی (علیه‌السلام) روایت کرده‌اند که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به حضرت علی (علیه‌السلام) فرمودند: با فرد ترسو مشورت نکن، زیرا راه گشایش و آسانی امور را برایت تنگ می‌کند و بدین وسیله تو را از انجام کارهای مهم بازمی‌دارد؛ با فرد بخیل مشورت نکنی، زیرا تو را از ‌هدفت (که کمک به دیگران است) بازمی‌دارد؛ با فرد حریص مشورت نکن، زیرا او برای جمع‌آوری ثروت یا کسب مقام، ستمگری را در نظرت جلوه می‌دهد. بدان که ترس، بخل و حرص نهادهایی هستند که ریشه‌ی آنها بدبینی به خداوند است.
14- قال على بن موسى الرضا (علیه‌السلام): «ثمن طلب الامر من وجهه لم یزل، فان زل لم تخذله الحیلة.»
15- عن ابی الحسن الرضا (علیه‌السلام): «من سعادة الرجل ان یکشف الثوب عن امراءة بیضاء؛ امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: از (نشانه‌های) خوشبختی مرد این است که همسری سفیدرخ داشته باشد و در مقام خلوت، لباس را از تن همسر سفید روی (مطلوب) درآورد.»
16- علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام):
و لاتجامع امراءة حتی تلاعبها و تکثر ملاعبتها و تغمز ثدییها، فانک اذا فعلت ذلک غلبت شهوتها، واجتمع مائها لان مائها یخرج من ثدییها و الشهوة تظهر من وجهها؛ هیچ مردی با همسرش مجامعت نکند، مگر اینکه قبلاً با وی بازی و مزاح داشته باشد و در این راه او را آماده کند، سینه‌اش را به دست گرفته و تحریک کند و چون چنین نماید، شهوات او تحریک شود و آمادگی پیدا می‌کند و آب حیاتش جمع می‌شود، زیرا آب شهوت از پستانش خارج گردیده و آثارش در چهره‌ی او نمایان می‌شود... .
17- گروهی به خدمت امام هشتم آمدند و پرسیدند مردی زن جوانی داشته است، به خاطر مصیبتی که به او وارد شده، مدت چند ماه، بلکه یک سال است همخوابگی با همسرش را ترک کرده است، البته این کار به خاطر اذیت و انتقام نبوده، بلکه به سبب مصیبت و غم و اندوه از این عمل خودداری کرده است. با این وصف، آیا چنین شخصی مرتکب گناهی شده است؟ امام در پاسخ فرمودند: «اذا ترکها اربعه‌ی اشهر، کان اثما بعد ذلک؛ (آری!) اگر بیش از چهار ماه چنین عملی را ترک کند، گناهکار است.»
18- مِصبَاحُ الشَّرِیعَة، قَالَ الصَّادِقُ (علیه‌السلام):
وَ لَیسَ شَیءٌ أضَرَّ لِقَلبِ المُؤمِنِ مِن کَثرَةِ الأکُلِ وَ هِىَ مُورِثَةٌ لِشَیّئَینِ قَسوَةِ القَلبِ وَ هَیَجَانِ الشَّهوَةِ وَ قَالَ عِیسَى ابنُ مَریَمَ مَا مَرِضَ قَلبٌ بِأشَدَّ مِنَ القَسوَةِ؛ وَ فِیهِ،؛ و [کَثرَةُ] النَّومِ یَتَوَلَّدُ مِن کَثرَةِ الشُّربِ وَ کَثرَةُ الشُّرب یَتَوَلَّدُ مِن کَثرَةِ الشَّبعِ وَ هُمَا یُثقِّلَانِ النَّفس عَنِ الطَّاعَةِ وَ یُقسِیَانِ القَلبَ عَنِ التَّفَکَّرِ وَ الخُشُوعِ.
19- قَالَ رَسِولُ الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «مَن أرَادَ البَقَاءَ.... لیُقِلَّ مُجَامَعَةَ النِّسَاء.»
20- این مسئله را درباره‌ی خانواده‌ای که چند فرزند داشته آزمایش کرده و دیده‌اند با اینکه این فرزندان از یک پدر و مادر به وجود آمده، هم‌نواخت تغذیه می‌شوند و محیط خانواده‌ی آنان یکی بوده، ولی از لحاظ روحی آنها با هم فرق دارند. بعد از بررسی به این نتیجه رسیده‌اند که فقط عامل اختلاف روحی این فرزندان همان حالت‌های ‌روحی مرد و زن هنگام هم‌بستری است. بعد هم با آزمایش‌های مکرر به این نتیجه رسیده‌اند که وضع روحی زن و مرد هنگام نزدیکی و رابطه‌ی کامل با نظافت و پاکیزگی طرفین از جمله عواملی است که احساسات جنسی را خوب تحریک می‌کند.
21- سه چیز است که همه‌ی مردم به آن نیاز دارند: امنیت، عدالت و فراوانی ارزاق.
22- آن که با کار و کوشش در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده‌ی خویش است، پاداشی بزرگ‌تر از مجاهدان راه خدا دارد.
23- «یَنبَغِى لِلّرُجل انَ یُوسَّع على عیالهِ لئلا یتّمنو موته.»
24- امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «تباه‌سازی اموال و درخواست از دیگران مغضوب خداوند است، پس سعی کنیم کاری انجام ندهیم که مغضوب خداوند مهربان قرار بگیریم.» در همین مورد شخصی به نام عباس به محضر امام رضا (علیه‌السلام) مشرف شد و درباره‌ی شیوه‌ی صحیح هزینه‌ی زندگی در خانه برای همسر و فرزند و سایر مسائل سؤال کرد:
...عن بَعضِ اَصحَابِهِ قَالَ سَمِعتُ العَبّاسِىَ وَ هُوَ یَقُولُ استَأذَنتُ الرَّضا (علیه‌السلام) فِی النَّفَقَةِ عَلی العِیَال فَقَالَ بَینَ المَکرُوهینَ قَالَ فَقُلتُ جُعِلتُ فِداکَ لَا وَاللهِ مَا اَعرِفُ المَکُرُوهَینِ قَالَ فَقَالَ لِی یَرحَمُکَ اللهَ أمَا تَعرِفُ أَنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَرِه َالاِسرافَ وَ کَرِهَ الاِقتَارَ فَقَالَ وَ الَّذِینَ اِذا أنفَقُوا لَم یُسرِفُوا وَ لَم یَقتَرُوا وَکانَ بَینَ ذَلِکَ قَواماً؛ حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در پاسخ فرمودند باید مصرف تو به گونه‌ای باشد که بین دو کار ناپسند، یعنی اسراف و سخت‌گیری قرار گیرد، عباس پرسید منظورتان از این سخن چیست؟ ایشان فرمودند: آیا سخن خداوند در قرآن را نشنیده‌ای که اسراف و سخت‌گیری را ناپسند می‌شمارد و می‌فرماید بندگان خدای رحمان کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف کنند و نه سخت‌گیری، بلکه میان این دو حد اعتدال قرار می‌گیرند، بنابراین، درباره‌ی معاش و هزینه‌ی زندگی اعضای خانواده در خرید و مصرف میانه‌رو باش.
25- معیار شناخت اسراف از دیدگاه حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در این روایت مشخص است که می‌فرمایند: «لَیسَ فِیمَا یَنفَعُ البَدَنَ اِسرافُ اِنَّمَا الاِسرافُ فِیمَا اَ

عبارات مرتبط با این موضوع
دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزیردیف عنوان دانشجو دانشکده گروه تاریخ دفاع ردیف عنوان دانشجو دانشکده گروه تاریخ دفاع دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی ردیف عنوان دانشجو دانشکده گروه تاریخ دفاع ردیف عنوان دانشجو دانشکده گروه تاریخ دفاع

بیش‌ترین خرید کتاب در خراسان رضوی

[ad_1]

در پایان اجرای طرح «پاییزه‌ی کتاب»

بیش‌ترین خرید کتاب در خراسان رضوی

کودک و نوجوان > فرهنگی - اجتماعی - خبر > طرح «پاییزه‌ی کتاب» با معرفی خراسان رضوی، تهران و خوزستان به‌عنوان استان‌های دارای بیش‌ترین میزان خرید کتاب در این طرح و هم‌چنین افزایش مشارکت کتاب‌فروشان، خریداران و میزان فروش کتاب نسبت به طرح‌های مشابه پیشین، به کار خود پایان داد.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، هدایت بخشی از بودجه‌های فرهنگی و یارانه‌ی مصرف‌کننده به‌سمت کتاب‌فروشی‌ها، اتفاق بی‌سابقه‌ای بود که در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت یازدهم و از هفته‌ی کتاب سال گذشته آغاز شد.

اولین گام در این زمینه اجرای طرح «کتاب‌فروشی به وسعت ایران» با صدمیلیون تومان اعتبار بود. با اجرای این طرح یک‌ماهه که با عضویت 104 کتاب‌فروشی فعال از سراسر کشور به انجام رسید، بیش از 15 هزار نفر توانستند با استفاده از یارانه‌ی اختصاص‌‌یافته در قالب ارائه‌ی تخفیف 20درصدی، 600میلیون تومان کتاب خریداری کنند.

با توجه به استقبال کتاب‌فروشان و خریداران کتاب، طرح «عیدانه‌ی کتاب» به‌عنوان دومین گام از اجرای سیاست‌ جدید ارائه‌ی یارانه‌ی کتاب و با شعار «امسال، کتاب عیدی دهیم»، از 15اسفند 1394 تا 15 فروردین 1395 به اجرا درآمد. در طرح عیدانه‌ی کتاب، بیش از 103 هزار نفر، 286هزار و 744 نسخه کتاب خریدند.

سومین گام، اجرای طرح «تابستانه‌ی کتاب» از 16 تیر تا 15 مرداد 95 بود که با تمرکز بر حوزه‌ی کودک و نوجوان و ارائه‌ی تخفیف 25درصدی برای آثار ویژه‌ی این گروه سنی، شمار خریداران به حدود 207 هزار نفر و شمار کتاب‌های خریداری شده به بیش از 546هزار نسخه رسید.

«پاییزه‌ی کتاب» با شعار «ایران می‌خواند»، چهارمین گام در این زمینه است که از 24 آبان 95 به مدت یک ماه اجرا شد و پاییزی متفاوت برای کتاب‌فروشان و خریداران کتاب رقم زد.

در طرح «پاییزه‌ی کتاب» 624 کتاب‌فروشی فعال از سراسر کشور، بیش از 659 هزار نسخه کتاب‌ به بیش از 209 هزار خریدار فروختند.

[ad_2]
لینک منبع
بازنشر: مفیدستان

عبارات مرتبط با این موضوع
ایران بهشت پزشکان متخصص درآمد پزشکان …طبق تحقیقات در جهان درآمد پزشکان متخصص به‌طور متوسط ۳ الی ۴ برابر درآمد سرانه هر کشور هر دو دقیقه به یک آمریکایی تجاوز می‌شود تصاویردرباره آمار این گزارش آمریکا قطعاً در زمینه آمار جرم و جنایت جنسی در دنیا رکورددار استالف صدری قاچاق انسان؛ برده‌داری در عصر جدیدبعد از قاچاق اسلحه و مواد مخدر، سومین صنعت تبه‌کارانه دنیا، قاچاق انسان است بر طبق پیر امید یار، مالک ایرانی تبار اخبار ستاره …دنیا فنی زاده درگذشت نامه اصغر فرهادی به روحانی در واکنش به انتشار خبر زندگی برخی در راه برای افزایش فالوئر در اینستاگرام آکا راه برای افزایش فالوئر در اینستاگرام افزایش فالوئراینستاگراماولدوز توریسم، تور باکو ، تور سرعین ، ستاره صنعت …تمامی حقوق مادی و معنوی محفوظ و متعلق به وب سایت اولدوز توریسم می باشدعلمی می خواهم بدانمهفتمستاره ی کوچک صورتی رنگ گریست و شکوه اش را پیش خورشید برد می خواهم آن باد که او را ربود اخبار سیاسی،اخبار اجتماعی،جدیدترین اخبار سیاسی و …آخرین اخبار سیاسی،اخبار روزنامه ها،جدیدترین اخبار سیاسیروزنامه های سیاسی،اخبار زبان و ادبیات فارسی تاریخ ادبیات معاصرشماره ی نوشته ٨ ١۷ یحیی آرین پور نخستین گام های زنان در ادبیات معاصر ایران ٢ به طور اخبار آموزش و پرورش اطلاعیه ضمن خدمت فهم قرآن آن دسته از کارکنان وزارت آموزش وپرورش که در روزهای پنج شنبه ایران بهشت پزشکان متخصص درآمد پزشکان متخصص، عمومی و درآمد پزشکان متخصص در سال‌های اخیر همواره یکی از جذاب‌ترین عناوین خبری مطرح‌شده در رسانه هر دو دقیقه به یک آمریکایی تجاوز می‌شود تصاویر از هر دختر زیر سال در آمریکا، یک نفر و از هر پسر زیر سال نیز یک نفر مورد سوءرفتار یا الف صدری قاچاق انسان؛ برده‌داری در عصر جدید بعد از قاچاق اسلحه و مواد مخدر، سومین صنعت تبه‌کارانه دنیا، قاچاق انسان است بر طبق آمار پیر امید یار، مالک ایرانی تبار اخبار ستاره ها دنیا فنی زاده درگذشت نامه اصغر فرهادی به روحانی در واکنش به انتشار خبر زندگی برخی در گور راه برای افزایش فالوئر در اینستاگرام آکا راه برای افزایش فالوئر در اینستاگرام افزایش فالوئراینستاگرام علمی می خواهم بدانمهفتم ستاره ی کوچک صورتی رنگ گریست و شکوه اش را پیش خورشید برد می خواهم آن باد که او را ربود بشناسم صفحه نخست اولدوز توریسم تمامی حقوق مادی و معنوی محفوظ و متعلق به وب سایت اولدوز توریسم می باشد اخبار سیاسی،اخبار اجتماعی،جدیدترین اخبار سیاسی و اجتماعی آخرین اخبار سیاسی،اخبار روزنامه ها،جدیدترین اخبار سیاسیروزنامه های سیاسی،اخبار زبان و ادبیات فارسی تاریخ ادبیات معاصر شماره ی نوشته ۹ ۱۷ ب نیکیتین رمان تاریخی در ادبیات معاصر ایران بخش نخست اخبار آموزش و پرورش اطلاعیه ضمن خدمت فهم قرآن آن دسته از کارکنان وزارت آموزش وپرورش که در روزهای پنج شنبه و جمعه خرید کتاب از طریق اینترنت خرید کتاب خرید کتاب اینترنتی خرید کتاب سامانه خرید کتاب درسی خرید کتاب دانشگاهی خرید کتاب مدرسان شریف خرید کتاب ریحانه بهشتی

فرهنگ رضوی و جامعه‌ی آرمانی

[ad_1]

چکیده

یکی از اهداف مهم پیامبران الهی و جانشینان آنان برقراری زندگی نیکو یا جامعه‌ی آرمانی بوده است. گرچه اصطلاح «مدینه‌ی فاضله» یا «جامعه‌ی آرمانی» در قرآن یا متون روایی نیست، این موضوع ریشه در تعالیم انبیا داشته و مجموعه آیه‌ها ‌و روایت‌هایی که درباره‌ی هدف و کیفیت زندگی مطلوب یا حیات طیبه سخن می‌گوید، ما را به این سمت و سو هدایت می‌کند. از نظر قرآن کریم و روایت ‌معصومان نه تنها دست یافتن به جامعه‌ی آرمانی امکان‌پذیر است، بلکه هدف بعثت انبیا همین بوده است.
پرسش اصلیِ مقاله حاضر این است که ویژگی‌های جامعه‌ی آرمانی در فرهنگ رضوی چیست؟ قرآن و عترت دو یادگار بی‌نظیر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند و امام رضا (علیه‌السلام) پاره تن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، وارث انبیای بزرگ الهی و امامان پیش از خود است؛ اینان، هم در حکمت نظری و هم در حکمت عملی به تلاش و مجاهدت برای تبیین و تحقق این هدف دیرینه پرداخته‌اند. در این مقاله به مهم‌ترین ویژگی‌های جامعه‌ی آرمانی در فرهنگ رضوی اشاره می‌شود که عبارتند از: عقل‌گرایی، برپایی عدل، احسان، حاکمیت امام، گسترش دانش و شکوفایی اقتصادی.

مقدمه

امام رضا (علیه‌السلام) منصوب پروردگار و علمش وابسته به علم الهی است. خلیفه‌ی خدا در زمین و مظهر تام و تمام اسما و صفتهای ‌اوست. در حکمت نظری و عملی سرآمد همه‌ی انسان‌ها، جز پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و آل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است. امام رضا (علیه‌السلام) وصی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و یکی از مصادیق عترت است. قرآن و عترت به دلیل حدیث ثقلین همتای یکدیگرند. استناد به سیره و سنت آن حضرت بی تردید انسان و جامعه را به بهترین و استوارترین روش زندگی و حیات طیبه رهنمون می‌کند.
خداوند درباره‌ی قرآن می‌فرماید: « إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ» (اسرا/ 9) و درباره‌ی پیامبر است نیز می‌گوید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْییکُمْ» (انفال/ 24). بنابراین، شناخت سیره‌ی آن بزرگوار، در مقام جانشین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در واقع تفسیر علمی و عینی قرآن کریم است. التزام به فرهنگ رضوی چون منشأ وحیانی دارد و تعالیم وحیانی ناظر به فطرت انسانی است، نه تنها به دلیل تعبد، بلکه به دلیل عقل، تضمین‌کننده‌ی سعادت دنیا و آخرت است.
تجربه‌ی بشری نشان داده التزام به فرهنگی که اولیای دین، معصومانه دریافت، ابلاغ و اجرا کرده‌اند، چیزی جز سعادت انسان را در برنداشته است. اما آنچه در این رهگذر لازم و ضروری است، شناخت دقیق ابعاد و ویژگی‌های جامعه‌ی آرمانی است که از فرهنگ و سیره‌ی فاخر و ارجمند آن بزرگوار به دست می‌آید. چارچوب نظری این نوشتار بر اساس الگوی امامت در مکتب شیعه‌ی اثنی عشری و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است.

مفاهیم

قبل از ورود به بحث، تبیین مفاهیم مدنظر ضروری است.

فرهنگ

فارسی معین، فرهنگ را مرکب از دو واژه‌ی «فر» و «هنگ» به معنای ادب، تربیت، دانش، علم، معرفت و آداب و رسوم تعریف کرده است (1387: واژه‌ی فرهنگ). برای فرهنگ تعاریف متعددی ارائه شده که بعضی از این تعاریف مفهوم عام و برخی دیگر مفهوم خاصی از این واژه را به دست می‌دهند.
یکی از اوّلین تعاریف نسبتاً جامع را تیلور در سال 1871 ارائه کرده است. (2) به قول ریموند ویلیامز (3) در سال 1976 فرهنگ یکی از دو سه واژه‌ای است که پیچیده‌ترین واژه‌هاست. کشورها بر سر تعریف جهانی از مفهوم فرهنگ توافق ندارند. در مقدمه‌ی اعلامیه‌ی جهانی تنوع فرهنگیِ سال 2001 یونسکو، فرهنگ چنین تعریف شده: «فرهنگ را باید مجموعه‌ای از خصیصه‌های ‌مشخص معنوی، مادی، فکری و احساسی جامعه یا گروه اجتماعی تلقی کرد که دربردارنده‌ی هنر، ادبیات، شیوه‌های زندگی، روش‌های زندگی با هم، نظام‌های ارزشی، سنت‌ها ‌و باورهاست» (فراهانی، 1386: 80).
همچنین، سایر متفکران درباره‌ی فرهنگ، تعاریف گوناگونی ارائه کرده‌اند (4) که از میان آنان مرحوم علامه محمدتقی جعفری، فیلسوف اسلامی، با نقد مهم‌ترین تعریف‌ها ‌از فرهنگ، چنین تعریفی ارائه داده است: «فرهنگ عبارت است از کیفیت یا شیوه‌ی بایسته یا شایسته برای آن دسته از فعالیت‌های ‌حیات مادی و معنوی انسان‌ها که مستند به طرز تعقل سلیم و احساس ‌تصعید شده‌ی آنان در حیات تکاملی باشد» (جعفری، 1373: 77). ایشان فرهنگ را به دو قسم پیرو و پیشرو تقسیم می‌کند:
فرهنگ پیرو آن نوع کیفیت و شیوه‌ی زندگی است که تابع هیچ اصل و قانون اثبات شده‌ای نیست، بلکه ملاک درستی و نادرستی آن، تمایل‌ها و خواسته‌های ‌مردم است. به بیان دیگر، این قسم فرهنگ ناشی از هوا و هوس‌ها و تمایل‌های طبیعی انسان‌هاست. اما فرهنگ پیشرو یا هدف‌دار و پویا از اصول ثابت حیات تکاملی انسان ریشه می‌گیرد؛ و عامل محرک این فرهنگ، ابعاد اصیل انسانی است و هدف آن عبارت است از آرمان‌هایی که آدمی را در جاذبه هدف اعلای حیات به تکاپو درمی‌آورد و تمدن اصیل را برای بشریت به ارمغان می‌آورد (نصری، 1376: 346-348).
با جمع‌بندی نظرهای گوناگون می‌توان چنین نتیجه گرفت که فرهنگ مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها، شیوه‌ی زندگی، آداب و رسوم، نظام ‌سیاسی، اجتماعی و حقوقی است که در جامعه نهادینه شده است.

فرهنگ رضوی

فرهنگ رضوی مجموعه‌ی آموزه‌های ‌امام رضا (علیه‌السلام) و پدران پاک و معصومش تا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در حکمت نظری و عملی است. این تعالیم همتای آموزه‌های ‌قرآن کریم، تبیین آیه‌ها ‌و تجسم عینی و عملی آن است. از آنجا که ائمه نور واحدند، (5) گفتار و رفتار امام رضا (علیه‌السلام) جدای از سایر معصومان نیست. بنابراین، مجموعه آموزه‌های ‌قرآن و عترت را با تأکید بر گفتار و رفتار امام رضا (علیه‌السلام) «فرهنگ رضوی» می‌نامیم؛ فرهنگی که امام رضا (علیه‌السلام) با حکمت و تدبیر از آن پاسداری کرد و در آن راه به شهادت رسید؛ فرهنگی که آدمی را در جاذبه‌ی هدف اعلای حیات به تکاپو وامی‌دارد و تمدن اصیل را برای بشریت به ارمغان می‌آورد.

جامعه

واژه‌ی «جامعه» معانی لغوی و اصطلاحی دارد. در لغت به معنای گرد آمدن، فراهم آمدن، نزدیکی جسمی به جسم دیگر یا چندین جسم به همدیگر و سازگار کردن است ( دهخدا، 1377، ج1: 1049). جامعه مؤنث «جامع»، اسم فاعل از کلمه‌ی «جمع» و در لغت به معنای جمع کننده، طوق، غل، گردآورنده و غلی که بر گردن و دست نهند آمده است (همان، ج5: 7398). در زبان عربی واژه‌ی «مجتمع» و در زبان فارسی «جامعه» به کار می‌رود (6) به معنای گروهی از انسان‌ها که در سرزمینی ساکن‌اند و حکومتی واحد دارند (مؤلفان، 1387: 34).
برخی چون خواجه نصیرالدین طوسی معتقدند که واژه‌ی «انسان» از ریشه «اُنس» است، یعنی خصلت طبیعی او زندگی با همنوعان و ریشه‌ی تمدن، مدینه است؛ به این معنا که زندگی اجتماعی جز از طریق تعاون امکان‌پذیر نیست (شریف، 1362: 894؛ طوسی، 1374: 140). او ناچار است در جامعه برای رفع نیازهای خویش با همنوع خود زندگی کند. البته این نگاه، طبیعی بودن حیات اجتماعی انسان را نیز تأیید می‌کند.
به تعبیر استاد مصباح یزدی، مدینه با این تعریفِ جامعه کاملاً منطبق است: «جامعه‌ی واحد مجموعه‌ای است از انسان‌ها که با هم زندگی می‌کنند، کارهایشان مستقل و مجزا از هم نیست، بلکه تحت یک نظامِ تقسیم کار با هم مرتبط است و آنچه از کار جمعی‌شان حاصل می‌آید، در میان همه‌شان توزیع می‌شود» (مصباح یزدی، 1368: 89). بهترین تعریفی که برای جامعه می‌توان استنباط کرد این است که جامعه به اجتماع انسان‌ها گفته می‌شود که بر پایه‌ی هدف و قانون مشترکی زندگی می‌کنند.

جامعه‌ی آرمانی

واژه‌ی «آرمان‌شهر» (utopia) را نخستین بار توماس مور در سال 1516 در کتابی به همین نام به کار برد (مور، 7:1388). پیش‌تر مفاهیم مشابهی از این واژه در آرای فلاسفه‌ی یونان باستان (افلاطون و ارسطو) عرضه شده و در فلسفه‌ی اسلامی از آن به نام مدینه‌ی فاضله یاد شده بود. اصل واژه‌ی «اتوپیا» (utopia) یونانی است و معنی آن «جایی که وجود ندارد» یا «ناکجاآباد» است. اتوپیا واژه‌ای است مرکب از ou (او) یونانی به معنای «نفی» و کلمه‌ی topos (توپوس) به معنای «مکان». بنابراین، از لحاظ لغوی به معنای «لامکان» است.
آرمان‌شهر نمادی از واقعیت آرمانی و بدون کاستی است که متضمن سعادت و خوشبختی مردم باشد. همچنین، می‌تواند نمایانگر حقیقتی دست نیافتنی باشد. گاه به صورت اساطیر، عصر زرین و حماسه‌های ‌بشری جلوه‌گر شده و گاه در محک آرمان‌های نظام حاکم؛ از افلاطون، ارسطو و فارابی گرفته تا رابرت اوئن (7)، شارل فوریه (8)، اتین کابه (9)و... همگی کوشیده‌اند به توصیف آرمان‌شهرِ مطلوبشان بپردازند.
آیت الله معرفت (رحمه‌الله) می‌فرمایند: «در این جامعه، هدف، رشد و تکامل نوع انسانی است تا افراد هرچه بهتر زندگی کنند، به نحو احسن به حقوق حَقه و طبیعی خود دست یابند و از مواهب طبیعت که خداوند در اختیار بشر گذارده، به گونه‌ی شایسته و بایسته بهره‌مند شوند» (1378: 12). ایشان با استناد به آیه‌ی 13 سوره حجرات می‌فرمایند: «در چنین جامعه‌ای، انسان به دلیل انسان بودن مورد احترام قرار می‌گیرد و هرگز عوامل محیطی و شرایط زیستی... یا گرایش‌های ‌خاص که باعث عقیده‌ها ‌و باورهای گوناگون می‌شود یا نسب و حسب، سبب تبعیض از برخورداری از حقوق انسانی و مواهب طبیعی و الهی و... نمی‌گردد» (همان).
ایشان «تقوا» را به معنای تحفظ و تعهد گرفته، معتقدند هر انسانی باید این تعهد را در خود احساس کند و در مقابل بهره‌مندی از مواهب الهی و دستاوردهای دیگران، خود نیز بهره بدهد. همچنین، ایشان با اشاره به آیه‌ی «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا» (هود/ 61) می‌گویند: «آباد کردن زمین بدون روح همزیستی، نوع دوستی، ایثار و... میسر نیست. همین است معنای خلافت در زمین و مسخر بودن کائنات برای انسان و پذیرا شدن امانت و ودایع الهی تا مشمول «وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» (اسرا/70) قرار گیرد» (همان: 13).
آموزه‌های ‌قرآن و عترت ناظر به رشد و تعالی بشر در همه‌ی ابعاد، منتهی به هدف خلقت انسان است. بنابراین، هرگاه سخن از برپایی قسط، بسط معنویت، شکوفایی عقل، احسان و... می‌کند، ناظر به جامعه‌سازی است.

جمع‌بندی مفهوم جامعه‌ی آرمانی

1. جامعه‌ی آرمانی جامعه‌ای است تحت ولایت الهی که هدف آن رشد معنوی و مادی بشر است و دائم در حال رشد و شکوفایی است. (10) کرامت انسان‌ها در آن رعایت می‌شود، مردم به ولایت الهی و اطاعت از فرامین او تن می‌دهند و عدالت و تقوای الهی را در همه‌ی شئون آن به پا می‌دارند.
2. آرمان‌شهر امری دست نیافتنی و در زمره‌ی آرزوها تلقی نمی‌شود، بلکه جامعه‌ای است که تعالیم قرآن، عترت و سیره‌ی عملی اهل بیت که متصل به سرچشمه‌ی آفرینش انسان و جهان است، خصوصیات آن جامعه‌ی آرمانی را برای بشر تبیین کرده و هرگاه بشر پایبند به اصول و ارزش‌های ‌آن بوده، طعم شیرین آن را درک کرده است.
3. در جامعه‌ی آرمانی از همه‌ی مواهب و نعمت ‌الهی به درستی و برای رشد فضائل کمال نهایی بشر استفاده می‌شود.

امامت در مکتب شیعه‌ی اثنی‌عشری

امام امتیازها و ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که بقیه‌ی مردم حتی دانشمندان و نخبگان بشری از آن بی بهره‌اند و همین ویژگی‌هاست که او را از همگان ممتاز می‌کند. بنابراین، جامعه‌ی آرمانی تنها با حضور و حاکمیت او و تبعیت محض مردم از او محقق می‌شود. مهم‌ترین امتیازها و ویژگی‌های امام در ارتباط با جامعه‌ی آرمانی عبارت‌اند از: نصب الهی، عصمت، وابستگی به علم الهی، ولایت، هدایت علمی، هدایت به امر، سیاست و حکومت، هدایت دینی و دفاع از دین‌باوران، پدری دلسوز و مهربان، اصلاح جهانی.

امام رضا (علیه‌السلام) مصداق امامت

امام رضا (علیه‌السلام) (148-203ق)، هشتمین امام شیعیان اثنی عشری، به نص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیث لوح و نص پدران معصومش همه‌ی خصوصیات یادشده درباره‌ی امام را دارد. بر اساس روایت امام جواد (علیه‌السلام) نام‌گذاری آن حضرت به «علی» و لقب «رضا» از سوی خداوند تعالی است (مفید، 1413، ج1: 759).
حضرت رضا (علیه‌السلام) وارث علم نبوی و فضائل علوی است. کتاب‌های ‌شیعه و اهل سنت از علم، زهد، عبادت، کرامت، سیاست و حکمت بی نظیرش که از اجداد خود به عنایت الهی به ارث برده، حکایت می‌کند. شخصیت امام رضا (علیه‌السلام) فراتر از ملاک‌های عقلی آدمیان و نصب او فرابشری است (موحدابطحی، 1381: 76). امام رضا (علیه‌السلام) مقتدای خود را امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌دانند و می‌فرمایند: «ان علیا امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)... امامی، حجتی، عروتی، صراطی، دلیلی و مَحَجَتی...» (همان: 27-28).
امام رضا (علیه‌السلام) همان کسی است که روایت‌های معتبر اسلامی از معجزه‌های ‌آن حضرت همانند معجزه‌های ‌حضرت عیسی (علیه‌السلام) و حضرت سلیمان (علیه‌السلام) حکایت می‌کنند (همان، 1430: 65-153). (11) روزی که به دعبل خزاعی، شاعر اهل بیت، جامه‌ای عطا کردند، فرمودند در این لباس هزار رکعت نماز خوانده و هزار بار ختم قرآن نموده‌ام.
در میان مردم مرو، پیروان اهل بیت بر این باور بودند که امام باید از سوی خداوند نصب شود و ولایت را برعهده گیرد، اما دیگران می‌گفتند که امام را نه نصب الهی، که انتخاب مردمی معیّن می‌کند و او در حقیقت وکیل امّت است. امام رضا (علیه‌السلام) پس از آمدن به مرو و آگاهی از این مسئله فرمودند: «امامت را نشناختند تا امام را بشناسند. همان طور که الله با الوهیت شناخته می‌شود، امام با امامت.» آنگاه ویژگی‌های امام را برشمردند: «قدر و منزلت، شأن و جایگاه امام رفیع‌تر از آن است که با عقول مردم سنجیده شود یا آنکه به اختیار خود برگزینند» (کلینی، 1407، ج1: 199).
چون هدف از نزول قرآن و نصب امامان، هدایت بشر و ساختن دنیا و آخرت آباد برای مردمان است، فعلی، قول و تقریر ائمه، معصومانه و وابسته به علم الهی است. بنابراین، سنت و سیرت آن امام معصوم نیز تحقق بخش جامعه‌ی آرمانی است.

جامعه‌ی آرمانی در فرهنگ رضوی

آموزه‌های ‌قرآن و عترت ناظر به رشد و تعالی معنوی و مادی انسان‌هاست. امام رضا (علیه‌السلام) بر اساس نصوص روایی معتبر، عالم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و یکی از مصادیق «ساسة العباد»، «ارکان البلاد» و «امناء الرحمان» است. مردم بر اساس باور به اصول توحید، نبوت، امامت و نصوص قرآن و عترت می‌توانند با اطاعت و اعتقاد راسخ به آموزه‌ها ‌و تعالیم رضوی به ساختن جامعه‌ای آرمانی که تضمین کننده‌ی آبادانی دنیا و آخرت آنان است، مطمئن و امیدوار باشند.
آنچه جامعه‌ی آرمانی را با استفاده از فرهنگ رضوی به وجود می‌آورد، در چند بُعد می‌توان خلاصه کرد: عقل‌گرایی، برپایی عدل، حاکمیت امام، احسان، گسترش دانش و شکوفایی اقتصادی. به منظور دستیابی به این ابعاد، لازم است ابتدا به تبیین آنها در فرهنگ رضوی بپردازیم.

عقل‌گرایی

حکماً عقل را به عقل نظری و عملی تقسیم کرده‌اند. عقل نظری ناظر به هست‌ها و نیست‌هاست و عقل عملی ناظر به بایدها و نبایدها. یکی از ویژگی‌های جامعه‌ی آرمانی در فرهنگ رضوی، شکوفایی عقل هم در بُعد نظری است و هم در بُعد عملی؛ هم تعالی اندیشه‌ها، هم تعالی انگیزه‌ها ‌و رفتارها.

1. منزلت عقل:

عقل محبوب‌ترین مخلوق و مخاطب خداوند در انجام تکالیف است. (12) در روایت سوم از کتاب عقل و جهل اصول کافی، عقل وسیله‌ی پرستش خدا و به دست آوردن بهشت معرفی شده است. (13) در حدیث چهاردهم آن کتاب، 75 خصوصیت و اثر آن به نام لشکر عقل بیان شده است. پس عاقل کامل کسی است که آن اثر در او باشد و در برابر اوامر و نواهی خالق و پروردگارش کاملاً مطیع و فرمان‌بُردار. امام رضا (علیه‌السلام) دوست هر کسی را عقل و دشمنش را جهل می‌دانند (همان، ح4: 11).
کیفر پاداش مردم در روز جزا به مقدار عقل ایشان است (همان، ج1: 21-23). عقل چنان انسان را رشد می‌دهد که عاقلی خوابیده از جاهل شب‌زنده‌دار برتر دانسته شده است.

2. عقل وسیله‌ی انتخاب آگاهانه:

یکی از ویژگی‌های مردم در جامعه‌ی آرمانی، شنیدن سخن دیگران و انتخاب آگاهانه و پیروی از بهترین آنهاست. طعم خوشِ به کارگیری و شکوفایی عقل در این مسئله خود را نشان می‌دهد که انسان‌ها آزادانه و عاقلانه بشنوند، بیندیشند و انتخاب کنند. قرآن کریم می‌فرماید: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ‌» (زمر/ 17-18).

3. عقل وسیله‌ی ژرف‌اندیشی در معارف الهی:

آموزه‌های ‌رضوی حاکی از تعقل و تفکر در معارف الهی است. نمونه‌ی آن را می‌توان در مناظره‌هایی که درباره‌ی توحید از آن حضرت نقل شده ملاحظه کرد. (14) مناظره‌ی حضرت با عمران صابئی نشانه‌ای از عقل‌گرایی و استفاده از برهان در مسئله‌ی توحید است. (15)
در تعالیم امام رضا (علیه‌السلام) یکی از علل وجوب حج، رشد عقلانیت، تعالی سطح معرفت دینی و ژرف‌شناسی حقایق وحی دانسته شده است:
از آن رو حج بر مردمان واجب شد تا به جانب خدای بزرگ روآورند... و در حج برای مردم آگاهی دینی (شناخت دین) حاصل شود و اخبار امامان بازگو گردد و به هر ناحیه و کشوری برسد. این همان است که خداوند فرموده است: باید تنی چند از هر گروه (به این سوی وآن سوی) کوچ کنند تا دانش دین بیاموزند، آنگاه که نزد مردم خویش بازگشتند، بیم دهند (و آگاه سازند)... (16)
حسن بن جهم گوید جمعی از یاران ما در خدمت حضرت رضا (علیه‌السلام) سخن از عقل به میان آوردند، امام فرمودند: «دینداری که عقلی ندارد اعتنایی به او نباشد.» گفتم: «قربانت گردم، بعضی از مردمی که به امامت قائل‌اند ما نقصی بر آنها نمی‌بینیم، در صورتی که به اندازه‌ی عقلشان عقل شایسته ندارند.» فرمودند:
ایشان مورد خطاب خدا نیستند ( زیرا خدا عاقل را امر و نهی می‌کند و به اندازه‌ی عقلشان پاداش و کیفر می‌دهد) خدا عقل را آفرید و به او فرمود: پیش آی! پیش آمد، برگرد! برگشت. فرمود: به عزت و جلالم بهتر و محبوب‌تر از نور چیزی نیافریدم بازخواست و بخششم متوجه توست (کلینی، 1407، ج1: 27).

4. نقش فرهنگ رضوی در شکوفایی عقل:

انبیا و اولیای الهی، خود عاقل‌ترین افراد بشر بوده و همواره تلاششان برای برانگیختن و شکوفایی عقول مردم بوده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «در منزل بودن عاقل، از مسافرت جاهل (به سوی حج و جهاد) بهتر است و خدا، پیغمبر و رسول را جز برای تکمیل عقل مردم، مبعوث نکرد (تا عقلش را کامل نکند؛ او را مبعوث نمی‌کند) عقل او برتر از عقول همه‌ی امتش است» (همان: 13). امتیاز لقمان اگرچه از انبیای الهی نبود، به سبب فزونی عقل و حکمتش بود. امامان در مقام اوصیای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) معدن علم، مهبط وحی و مرکز رفت و آمد فرشتگان الهی‌اند و ادامه دهنده‌ی وظایف و مسئولیت‌های ‌انسان‌ساز پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در شکوفایی عقول بشر.
امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) به هشام بن حکم فرمودند: «ای هشام، خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت آشکار و حجت پنهان؛ حجت آشکار رسولان و پیغمبران و امامان‌اند و حجت پنهان، عقل مردم است» (همان: 19). (17) انبیای الهی و اوصیای آنان همگی یک راه و هدف را دنبال می‌کنند، (18) همواره مؤید یکدیگرند، برای شکوفایی عقل‌ها ‌تلاش می‌کنند و جامعه را به کوشش در راه خداوند فرامی‌خوانند.
فرمایش‌ها و مناظره‌های ‌امام رضا (علیه‌السلام) در مباحث توحیدی شاهد بزرگی بر تلاش آن حضرت در شکوفایی عقل و باروری اندیشه‌هاست (رک: صدوق، 1416: 41؛ عطاردی، 1406، ج1، بخش2: 48-9 و ج2، بخش2: 72-137). در فرهنگ رضوی تفکر در معارف توحیدی و باروری اندیشه‌ها، ارزشمندتر از نماز و روزه ‌مستحبی فراوان و خالی از معرفت است: «عَن مُعَمَّرِ بنِ خَلَّادٍ قَالَ سَمِعتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضَا (علیه‌السلام) یَقُولُ لَیسَ العِبَادَةُ کَثرَةَ الصَّلَاةِ وَ الصَّومِ إِنَّمَا العِبَادَةُ التَّفَکُّرُ فِی أمرِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ» (کلینی، 1407، ج2: 55).
علوم و معارفی که امام رضا (علیه‌السلام) برای بسط و گسترش آن کوشیدند و تلاش‌های سیاسی-اجتماعی آن حضرت که آثار آن در آن زمان و در تاریخ باقی ماند، همگی موجب شکوفایی عقول بشر است.

برپایی عدل

عدالت به مثابه نقطه‌ی عزیمت اعتلای اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، مقدم بر همه‌ی آنهاست، چرا که خداوند، هستی را بر اساس حق و عدل بنا نهاده است. (19) به تعبیر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) عدل مایه‌ی حیات بشر است (20) و اصلاح امور مردم جز با عدل امکانپذیر نیست. (21)
عدالت در اسلام از چنان اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که در زمره‌ی اهداف بعثت انبیا قرار دارد و از دیرباز انسان‌های فرهیخته و آزاده، شیفته‌ی عدالت بوده‌اند و تشنه‌ی اجرای آن. عدالت چیست؟ عدالت در لغت به معنای برابری، استقامت و راست کردن کژی و اعوجاج، انصاف، حد وسط میان امور و مفهومی است در مقابل ظلم و جور (راغب اصفهانی، 1416: 336).
در تعاریف گوناگون، عدل همواره با دو مفهوم ارتباطی تنگاتنگ دارد: استحقاق و مساوات. این دو مفهوم می‌توانند در قوام بخشیدن به معنای عدالت- در تعاریف مختلف- نقش مهمی ایفا کنند. در طیف وسیعی از کاربردها در نصوص، مفهوم عدالت در ارتباطی وثیق و مستقیم با مفهوم حق و به تبع با مفهوم استحقاق قرار گرفته است. از موارد این پیوستگی می‌توان به حدیث مشهوری از زبان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره کرد که در آن «اعطاء کل ذی حق حقه» (بخاری، 1401، ج2: 694؛ ابوداوود سجستانی، 1369ق، ج3: 114؛ ترمذی، بی‌تا، ج4: 608) ارزش کلی و دستور عمل مسلمانان دانسته شده است. باید توجه داشت عین همین تعبیر در تعاریف مختلف از عدالت دیده می‌شود.
صورت دیگری از تعریف عدالت، عبارت است از قرار دادن امور در مواضع خود؛ به مثابه حدیثی از زبان امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) (سیدرضی، 1414: ح 437). عدالت به طور کلی نظام تعاملی است که در کنار آن، مفهومی به نام مسئولیت مشترک شکل می‌گیرد. (22) چنین مسئولیتِ مشترکی که به تحقق عدالت می‌انجامد جز با همدلی و اطاعت افراد از ولی خدا معنا نمی‌یابد. این مسئولیتِ مشترک امری است که مستقیم یا غیرمستقیم می‌توان آن را در نصوص اسلامی پیگیری کرد.
یکی از مهم‌ترین اشاره‌ها ‌به این امر در این آیه دیده می‌شود: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» (حدید/ 25). آنچه در این آیه به آن استشهاد می‌شود، تکیه‌ی قرآن کریم بر این است که فاعل قیام بر قسط، مردم هستند و همه‌ی تمهیدها، از فرستادن پیامبران و نازل کردن کتاب ‌مقدس، برای آن است تا مردم خود به برپاداشتن قسط برخیزند. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «استعمال العدل و الاحسان موذن بدوام النعمه» (صدوق، 1378، ج2: 24).
عدالت‌ورزی و نیکوکاری عامل پایداری نعمت‌هاست. این فرمایش حضرت مستفاد از آیه‌ی شریفه‌ی «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ» (نحل/90) است. کسی که به عدالت رفتار کند، حق هر ذی‌حقی را ادا کرده است. پس هرگاه چنین شد، آن چنان که شکر نعمت سبب فزونی آن می‌گردد، رفتار عادلانه هم موجب دوام نعمت می‌شود. البته امر به احسان در قرآن و فرمایش حضرت فراتر از اجرای عدالت است که خود بحث جداگانه‌ای را می‌طلبد. مهم‌ترین ابعاد عدالت در جامعه‌ی آرمانی عبارت‌اند از: عدالت اقتصادی، عدالت فرهنگی، عدالت اجتماعی، عدالت در داوری.

حاکمیت امام

امامت به نصب الهی، از حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) آغاز و به فرزندان برگزیده‌اش تا امام رضا (علیه‌السلام) و حضرت مهدی (عجل‌ الله ‌تعالی ‌فرجه‌الشریف) استمرار یافته است. امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) درباره‌ی امامت می‌فرمایند:
امامت، جلیل القدرتر، عظیم الشّأن‌تر، والاتر، منیع‌تر و عمیق‌تر از آن است که مردم یا عقول خود آن را درک کنند یا با آرا و عقاید خوریش آن را بفهمند یا بتوانند با انتخاب خود امامی برگزینند. امامت چیزی است که خداوند بعد از نبوت و خلّت (مقام خلیل اللهی) در مقام سوم، ابراهیم خلیل (علیه‌السلام) را بدان اختصاص داده، به آن فضیلت مشرف فرمود و نام او را بلندآوازه کرد.
خداوند می‌فرماید: «إِنَّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً؛ ‌ای ابراهیم! تو را برای مردم، امام برگزیدم... و امامت به همین ترتیب در نسل او باقی بود و یکی بعد از دیگری نسل به نسل آن را به ارث می‌بردند تا اینکه پیامبر اسلام وارث آن گردید (بقره/124؛ کلینی، 1407، ج1: 198).
امام رضا (علیه‌السلام) جایگاه امامت را خلافت الهی و جانشینی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌دانند: «إِنَّ الإِمَامَةَ هِىَ مَنزِلَةُ الأنبِیَاءِ وَ إِرثُ الأوصِیَاءِ إِنَّ الإِمَامَةَِ خِلَافَةُ اللهِ وَ خِلَافَةُ الرَّسُولِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ مَقَامُ أمِیرِ المُؤمِنِینَ (علیه‌السلام) وَ مِیرَاثُ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ (علیهما‌السلام) إِنَّ الإِمَامَةَ زِمَامُ الدِّینِ وَ نِظَامُ الْمُسلِمینَ وَ صَلَاحُ الدُّنیَا وَ عِزُّ المُؤمِنِینَ» (همان: 200). این مقام همان است که به نصب الهی به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) داده شده بود. همان‌طور که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خلیفه و ولی خدا در زمین و اولی به تصرف است، هر امامی چون امام رضا (علیه‌السلام) چنین جایگاهی دارد. حاکمیت امام باعث استواری زمام دین، نظم مسلمین، صلاح دنیا و عزّت مؤمنین است. عزّت به معنای توانایی و در مقابل آن، ذلت است. راغب در منفردات می‌گوید: «عزّت حالتی است که از مغلوب بودن انسان مانع می‌شود» (1416، ج1: 563).
عزّتمندی مسلمانان در پرتو حاکمیت امام به معنای شکست‌ناپذیری و دوری از هر سستی و ناتوانی است. حاکمیت امام و التزام قلبی و عملی به فرامین او باعث نظم، سربلندی، اقتدار و پیروزی در همه‌ی عرصه‌های ‌سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و... است. امام، جامعه را از تشتت به وحدت، همبستگی، صفا و صمیمیت دعوت می‌کند.
رفتار و گفتار امام رضا (علیه‌السلام) در مدینه، مسیر مدینه تا مرو و زندگی در خراسان حاکی از این ادعاست. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
به خدا سوگند وقتی در مدینه بودم بر مرکب خود سوار می‌شدم و در میان شهر و بیرون شهر رفت و آمد می‌کردم. مردم مدینه حوائج و گرفتاری‌های خود را به من می‌گفتند و من نیز نیازهای ایشان را برآورده می‌ساختم، به این ترتیب، من و آنها مثل دوست و خویشاوند، این‌گونه رابطه داشتیم (صدوق، 1378، ج2: 167).
امام رضا (علیه‌السلام) شخصیتی است که فرقه‌های ‌گوناگون اسلامی را مجذوب خود کرده، کانون توجه بسیاری از عالمان و محدثان شیعه و اهل سنت شده و احادیث بسیاری از امام صادق (علیه‌السلام) و امام کاظم (علیه‌السلام) که در آثار آنان نقش بسته از طریق امام رضا (علیه‌السلام) نقل شده است (پاکتچی، 1392: 203).
اوضاع سیاسی- اجتماعی زمان امام رضا (علیه‌السلام) و برخوردهای حکیمانه و معصومانه‌ی آن امام که ناشی از ارتباط وحیانی و وابستگی به علم الهی در آن حضرت بود، نشان داد امام باعث وحدت و انسجام مسلمانان، حفظ اصلی دین، بسط و نشر معارف الهی و تأثیرگذاری بر تاریخ و زندگی بشریت است.

احسان

احسان به معنای رساندن نفعِ نیکو و شایسته‌ی ستایش به دیگری است (طوسی، بی‌تا، ج2: 153 و ج3: 14)، انجام کاری از سر آگاهی و به شکل شایسته که از روی زیادتی و بخشش، مستحق پاداش است (طبرسی، 1372، ج1: 248)، انجام کار نیک یا رساندن نفع به دیگری با انگیزه‌ی خدایی (طباطبایی، 1374، ج4: 20 و ج 12: 332) از این جمله‌اند. فرهنگ رضوی که همان فرهنگ قرآن، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است، آکنده از مصادیق احسان است. برخی از مهم‌ترین مصادیق احسان عبارت‌اند از: احسان به خلق، عفو و صفح، صبر و جهاد در راه خدا.

1. احسان به خلق:

مهم‌ترین مصداق آنکه تأکیدهای فراوانی در قرآن پس از پرستش خدا و شرک نداشتن به او بیان شده، احسان به پدر و مادر است: «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیئًا وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا» (نسا/36)؛ «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا» (بقره/ 83). همچنین، از مصادیق احسان به خلق، احسان همسران به یکدیگر است: (بقره/ 229 و 236؛ نسا/ 128) و نیز احسان به همنوعان (خویشان، ایتام، مسکینان و...) است: «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَى وَالْیتَامَى وَالْمَسَاکِینِ» (بقره/83). امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در عهدنامه‌ی مالک اشتر می‌فرماید: «أشعِر قَلبَکَ الرَّحمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ المَحَبَّةَ لَهُم وَ اللُّطفَ بِالإِحسَانِ إِلَیهِم؛ ‌ای مالک! قلب خود را نسبت به ملت خود مملو از رحمت، محبت و لطف کن.» رهبران الهی شیفته‌ی مؤمنان و در اندیشه‌ی احوال مردم‌اند؛ در غم آنان می‌سوزند و در شادی آنان شادند» (ابن شعبه حرانی، 1404: 126)
امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید: «... ما من احد من شیعتنا... و لایغتم الا اغتممنا لغمه و لایفرح الا فرحنا لفرحه...؛ فردی از شیعیان ما نیست، مگر آنکه در غم او غمگینیم و در شادی او شادیم...» (مجلسی، 1403، ج65: 168). قلب امام مملو از رحمت بر بندگان است و محبت و احسان را در جامعه نهادینه می‌کند. شخصی نزد امام رضا (علیه‌السلام) آمد، به او سلام داد و گفت: «من یکی از آنهایی هستم که تو و پدرت را دوست می‌دارد. من از حج برگشته، پول و دارایی‌ام را تمام کرده‌ام و هیچ پولی ندارم تا به منزل برسم. از تو خواهش دارم مرا به وطنم بازگردانی. وقتی به منزلم رسیدم، آنچه به عنوان صدقه به من داده‌ای، به فقیری می‌دهم.»
امام به آن مرد فرمود: «خدای من به تو خیر دهد. این 200 دینار را بگیر، برای رفع احتیاجت صرف کن و آن را از طرف من به عنوان صدقه به فقیر مده.» بعد از رفتن مرد سلیمان جعفری رو به امام کرد و پرسید: «شما مقدار زیادی پول به آن مرد بخشیدید، در حالی که صورتت را پوشاندی؟» امام رضا (علیه‌السلام) در پاسخ به او گفت: «این کار را از این رو انجام دادم که مبادا آثار حقارت و شرمندگی را به خاطر برآورده شدن حاجتش در صورتش ببینم» (همان، ج12: 28).

2. عفو و صفح:

عفو، گذشتن از خطای دیگران و صفح، زدودن خاطره‌ی آن از دل است. قرآن کریم می‌فرماید: «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (مائده/13). فرهنگ رضوی فرهنگ مدارا، عفو و صفح است.

3. صبر:

«وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ» (هود/ 115)؛ «إِنَّهُ مَنْ یتَّقِ وَیصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ» (یوسف/90). صبر بر مصیبت، صبر بر معصیت و صبر بر طاعت، انواع صبرهایی هستند که در فرهنگ رضوی به آنها سفارش شده است. امام رضا (علیه‌السلام) صبر را بهای بهشت می‌دانند: «من سأل الله الجنه و لم یصبر علی الشدائد، فقد استهزا بنفسه...» (مجلسی، 1403، ج78: 356). فرهنگ رضوی فرهنگی است که فرد و جامعه را به صبر دعوت و تشویق می‌فرماید.

4. جهاد در راه خدا:

در قران کریم و فرهنگ رضوی تحمل سختی‌ها و جهاد در راه خدا از مصادیق احسان برشمرده شده است:
ما کانَ لِأهلِ المَدینَةِ وَ مَنْ حَوّلَهُم مِنَ الأعرابِ أن یَتَخَلَّفُوا عَن رَسُولِ اللهِ وَ لا یَرغَبُوا بِأنفُسِهِم عَن نَفسِهِ ذلِکَ بِأَنَّهُم لا یُصیبُهُم ظَمَاٌ وَ لاَنصَبٌ وَ لا مَخمَصَةٌ فى سَبیلِ اللهِ وَ لا یطَؤُنَ مَوطئِاً یَغیظُ الکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِن عَدُّوً نَیلاً إِلاَّ کُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللهَ لایُضیعُ أجرَ المُحسِنین؛ اهل مدینه و اطرافیانشان از عرب‌های بادیه‌نشین را شایسته نیست که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تخلف نماید... این به خاطر آن است که هیچ تشنگی، رنج و گرسنگی در راه خدا به آنها نمی‌رسد و به هیچ مکانی که کافران را به خشم آورد قدم نمی‌نهند، مگر آنکه برای آنها عمل صالحی نوشته می‌شود. همانا خداوند پاداش محسنین را تباه نمی‌کند (توبه/120).
امام رضا (علیه‌السلام) جهاد را سبب عزّت و اقتدار مسلمانان معرفی می‌فرماید: «إِنَّ الإِمَامَةَ هِىَ مَنزِلَةُ الأَنبِیَاءِ وَ إِرثُ الأوصِیَاءِ إِنَّ الإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللهِ وَ خِلَافَةُ الرَّسُولِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ مَقَامُ أمِیرِالمُؤمِنِینَ (علیه‌السلام) وَ... بِالإِمَامِ تَمَامُ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ الحَجِّ وَ الجِهَادِ) (کلینی، 1407، ج1: 200).

گسترش دانش

قرآن و عترت حیات بخش بشرند، چنان که قرآن، کلام خداوند و دعوت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را چنین می‌شناساند: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْییکُمْ» (انفال/ 24). بنابراین، دعوت خدا و رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به سوی عترت پاک و مطهر، دعوت به عناصر حیات‌بخش دنیوی و اخروی جوامع بشری است. مکتب امامت مکتبی است که در آن علم، شکوفا می‌شود و جهل و نادانی از بین می‌رود. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به می‌فرمایند: «ائِمَّةٌ یُقتَدَى بِهِم وَ هُم عَیشُ العِلمِ وَ مَوتُ الجَهلِ هُمُ الَّذِینَ یُخبِرُکُم حُکمُهُم عَن عِلمِهِم وَ صَمتُهُم عَن مَنطِقِهِم وَ ظَاهِرُهُم عَن بَاطِنِهِم لَا یُخَالِفُونَ الدِّینَ وَ لَایَختَلِفُونَ فِیه» (کلینی، 1407، ج8: 391).
امام شخصیت بی‌نظیری است که هیچ دانشمندی هم طراز او نیست عن الرضا (علیه‌السلام): «الإِمَامُ وَاحِدُ دَهرِهِ لَا یُدَانِیهِ أحَدٌ وَ لَا یُعَادِلُهُ‌ عَالِمٌ...» (صدوق، 1413، ج2: 201). علم، حلم و دریافتِ وحیانی ایشان را از دیگران ممتاز کرده است. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: « ائِمَّةُ عُلَمَاءُ حُلَمَاءُ صَادِقُونَ مُقَهَّمُونَ مُحَدَّثُونَ؛ امامان دانشمندان، بردباران، راستگویان، نیکو دریافت‌کنندگان حقایق و سخن گفته شدگان‌اند» (طوسی، 1414: 245).
معارف و دستورهای امامان حکایت از علمشان می‌کند که وابسته به علم الهی است. همتای قرآن‌اند و هیچ کدام با یکدیگر اختلافی ندارند. قلوب ائمه مخزن علوم الهی است. (23) دریافت آنان از جانب پروردگار از سنخ علم حضوری است، نه حصولی. (24)
بنابراین، اطلاع آنان به عالم تکوین و تشریع (25) به اذن پروردگار از نوع حضوری است. (26) «تأسیس بیت الحکمه بغداد و گسترش نهضت ترجمه‌ی آثار فلسفی و کلامی و همچنین، برپایی مجالس بزرگ مناظره و مباحثه‌های علمی در زمان مأمون در واقع تحت‌تأثیر موقعیت استثنایی علمی امام رضا (علیه‌السلام) بود» (همایون، 1390: 421). بنا به گزارش مورخان و اصحاب تراجم، امام رضا (علیه‌السلام) معروف به عالِم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند. امامان معصوم، نور واحدند که به اقتضای شرایط زمان و مکان، در زندگی هر کدام از ایشان جلوه‌هایی از گفتار و رفتارشان درخشان‌تر به چشم آمده است.
تلاش امام رضا (علیه‌السلام) در گسترش دانش بشری، چه در زمینه‌ی علوم عقلی مانند: فلسفه و کلام یا علوم تجربی مانند پزشکی که قرن‌هاست دانشمندان جهان از آن استفاده می‌کنند، حکایت از اهتمام ویژه‌ی فرهنگ رضوی به گسترش روزافزون دانش دارد. اباصلت هروی می‌گوید امام رضا (علیه‌السلام) با مردم به زبان خودشان سخن می‌گفت. به خدا سوگند که او فصیح‌ترین مردم و داناترین آنان به هر زبان و فرهنگی بود (صدوق، 1378، ج2: 228).
مأمون مسائلی از امام پرسید و آنگاه که پاسخ همه‌ی آنها را درست یافت، چنین گفت: «خدا مرا بعد از تو زنده ندارد! به خدا سوگند، دانشی صحیح جز نزد خاندان پیامبر یافت نمی‌شود و به راستی دانش پدرانت را به ارث برده‌ای و همه‌ی علوم کائنات در تو گرد آمده است» (همان: 202).

شکوفایی اقتصادی

فرهنگ رضوی، آبادانی دنیا را مقدمه‌ی آبادانی آخرت می‌داند. بنابراین، به این امر تأکید ویژه‌ای دارد. نقش ائمه در دورانِ با برکتشان همواره در رشد و تعالی اقتصادی بوده است. آنان حتی کار و تلاش اقتصادی را سبب افزایش عقل دانسته‌اند؛ (27) اما تلاش اقتصادی‌ای که در مسیر بندگی خدای رحمان باشد. (28)
کار، تلاش و اعتلای اقتصادی موجب بی نیازی و عزّت جامعه می‌شود و این عزّت‌مداری موجب سربلندی و اقتدار سیاسی نیز می‌شود. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «... لیس للناس بدِّ من طلب معاشهم، فلا تدع الطلب...» (حر عاملى، 1409، ج12: 18). امام رضا (علیه‌السلام) بازار را به مثابه نهاد اقتصادی به رسمیت می‌شناسند و یکی از دعاهای خویش را به آن اختصاص داده، می‌فرمایند: «...اللهم ارزقنی من خیرها و خیر اهلها» (موحدابطحی، 1381: 81). در فرهنگ رضوی کار و تلاش اقتصادی بزرگ‌تر از جهاد در راه خدا شمرده می‌شود. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «ان الذی یطلب من فضل یکف به عیاله اعظم اجرا من المجاهد فی سبیل الله» (کلینی، 1407، ج5: 88).
خداوند همواره عزّت مؤمنان را خواسته است. (29) شرف آنان را در عبودیت پروردگار و عزّتشان را در بی نیازی از مردم قرار داده. از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمودند: «شرف المؤمن صَلاته باللیل و عزّه استغناؤه عن الناس» (دیلمی، 1412، ج1: 86). داود پیامبر (علیه‌السلام) به امر پروردگار زره‌بافی می‌کرد و از بیت المال بی نیاز بود (کلینی، 1407، ج5: 74) «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاکِرُونَ» (انبیا/80).
اساسی‌ترین آموزه ‌فرهنگ رضوی در بُعد اقتصادی، تلاش در تولید هدفمند و با برنامه و قناعت در مصرف است. همسر امام رضا (علیه‌السلام) زندگی داخلی ایشان را چنین تعریف می‌کند: «سادگیِ طبع، عبادت دور از ریا و زندگی به دور از تجملاتِ متداول آن زمان، زندگی امام را تشکیل می‌داد» (صدوق، 1378، ج1: 178).
جامعه‌ای روی خوشِ سعادت را خواهد دید که بر اساس فرهنگ رضوی، کار و تلاش برای او به فرهنگ تبدیل شده باشد و با زهد و قناعت از نعمت‌های پروردگار به خوبی استفاده کند و شکر نعمت را در استفاده‌ی صحیح از نعمت‌ها ‌قرار دهد.

نتیجه‌گیری

ویژگی‌های جامعه‌ی آرمانی در فرهنگ رضوی برگرفته از قرآن و سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است و در آموزه ‌فرزند معصوم و عالِمشان، امام رضا (علیه‌السلام) تبلور یافته که در چند بعد مهم به اختصار بیان شد: عقل‌گرایی، برپایی عدل، حاکمیت امام، احسان، گسترش دانش و شکوفایی اقتصادی.
دعوت فرهنگ رضوی به عقل‌گرایی و استفاده از بزرگ‌ترین نعمتی که خداوند با این عنوان به انسان عطا کرده، هم در بُعد نظری و هم در بُعد عملی تضمین کننده‌ی سعادت بشر است. این امر در واقع همان چیزی است که بشر از زمان افلاطون، ارسطو، فارابی، ابن سینا و... تاکنون در پی آن بوده است. در سایر ابعاد نیز فرهنگ رضوی، آرزوی دیرینه‌ی متفکران و مصلحان بشری را تحقق می‌بخشد.
حاکمیت امام و برپایی عدل در همه‌ی جوانبِ فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، داوری و سیاسی زمینه‌ساز تحقق فرهنگ رضوی است. احسان (با گستردگی مفهومی که قرآن از آن تعبیر می‌کند)، گسترش دانش و شکوفایی اقتصادی نیز از سایر ویژگی‌هایی است که موجب تحقق فرهنگ رضوی می‌شود. فرهنگ رضوی مصداق کاملی از مکتب امامت است که حیات مادی و معنوی بشر را احیا می‌کند.
اما نکته‌ی مهم آن است که شناختِ تنها یا اظهار پذیرشِ صِرف کافی نیست. آنچه ضروری است و جامعه‌ی آرمانی را محقق می‌کند، پیوند قلبی و عملی با فرهنگ رضوی و تلاش برای اجرای همه‌ی تعالیم و آموزه‌های ‌رضوی است. در این صورت است که می‌توان امید داشت آرزوی دیرینه‌ی اصلاح جهانی هم در بعد اندیشه و هم در بُعد انگیزه و عمل، صورت عینی و واقعی پیدا کند.

پی‌نوشت‌ها

1- استادیار پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات [e-mail]
2- به نظر این مردم‌شناس انگلیسی، فرهنگ عبارت است از مجموعه‌ی پیچیده‌ای از علوم، دانش‌ها، هنرها، افکار، عقاید، قوانین و مقررات، آداب و رسوم، سنت‌ها و خلاصه همه‌ی آموخته‌ها ‌و عادت‌هایی که انسان به عنوان عضو جامعه اخذ می‌کند.
3-Raymond Williams
4- در تعریف فرهنگ به معنای عام گفته‌اند: «مجموعه‌ی معارف، باورها، ارزش‌ها، هنجارها، هنر و ادبیات، نظام‌های سیاسی و حقوقی، شیوه‌های ‌قومی، ابزار و وسایلی جامع که انسان در فرایند تکامل خود به دست آورده و برای نسل‌های ‌بعدی به میراث می‌گذارد» (ستوده، 1384: 72). همچنین، روشه در تعریف فرهنگ می‌گوید: «فرهنگ مجموعه‌ی به هم پیوسته‌ای از شیوه‌های تفکر، احساس و عمل است که کم و بیش مشخص است، توسط تعداد زیادی از افراد فراگرفته می‌شود، بین آنها مشترک است و به دو شیوه‌ی عینی و نمادین به کار گرفته می‌شود تا این اشخاص را به جمعی خاص و متمایز مبدل سازد» (روشه، 1367: 123).
5- به نص صریح بسیاری از منابع روایی همچون: الکافی، بصائر الدرجات، المسترشد فی الامامه.
6- Society
7- Robert Owen
8- Charles Fourier
9- Etienne Cabet
10- « أَلَمْ تَرَ کَیفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیبَةً کَشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ* تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَیضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَذَکَّرُونَ» (إبراهیم/ 24-25).
11- معجزه‌های ‌امام رضا (علیه‌السلام) حکایت از جایگاه ممتاز ایشان در جانشینی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌کند. بابی در مجلد22 کتاب ارزشمند عوالم العلوم به این موضوع اختصاص یافته. معجزه‌هایی از قبیل نماز استسقا (موحدابطحی، 1430: 341).
12- أبی جَعفَرٍ (علیه‌السلام) قَالَ: «لَمّا خَلَقَ اللهُ العَقلَ استَنطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أقبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدبِر فَأدبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِى وَ جَلَالِى مَا خَلَقتُ خَلقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَىَّ مِنکَ وَ لَا أکمَلتُکَ إِلَّا فِیمَن أحِبَّ أمَّا إِنِّی أَمّا إِنِّى إِیَّاکَ آمُرُ وَ إِیَّاکَ أنهَى وَ إِیَّاکَ أعَاقِبُ وَ إِیَّاکَ أثِیبُ) (کلینی، 1407، ج1، ح1: 10).
13- قُلتَ لَابى عبدالله (علیه‌السلام) مَا العَقلُ قَالَ: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحمَنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجِنَان) (همان، ح3).
14- مناظره با سلیمان مروزی، عمران صابئی و...
15- قَال عِمرَانُ لَم أرَ هَذَا إِلَّا أن تُخبِرَنی یَا سَیّدِی أ هُوَ فِی الخَلقِ أمِ الخَلقِ أمِ الخَلقُ فِیهِ قَال الرِّضَا (علیه‌السلام) أجَلَ یَا عِمرَانُ عَن ذَلِکَ لَیسَ هُوَ فِی الخَلقِ وَ لَا الخَلقُ فِیهِ تَعالَی عَن ذَلِکَ وَ سَاءَ عِلمُکَ مَا تَعرِفُهُ وَ لا قُوَّةَ إلَّا بِاللهِ أَخبِرنِی عَنِ المِرآةِ أنتَ فِیهَا أم هِیَ فِیکَ فَإِن کَانَ لَیسَ وَاحِدٌ مِنکُمَا فی صاحِبِه فَبِأَیِّ شَیءٍ استَدلَلتَ بِهَا عَلَی نَفسِکَ یَا عِمرَانُ قَالَ بِضَوءٍ بَینِی وَ بَینَهَا قَالَ الرِّضَا (علیه السلام) هَل تَرَی مِن ذَلِکَ الضَّوءِ فِی المِرآةِ أکثَرَ مِمَّا تَرَاهُ‌ فِی عَینُکَ قَالَ نَعَم قَالَ الرِّضَا (علیه السلام) فَارِنَاه

عبارات مرتبط با این موضوع
توسعه‌ی فرهنگی و قدرت فرهنگی تأثیر فرهنگ بر …توسعه‌ی فرهنگی و تغییر و تحول هر فرهنگی از امور لازم و ضروری برای بقا و دوام یک نظام جستار اقتدار ملی اولویّتهای مهمّ دیگری در بخشهای گوناگونِ مربوط به اقتدار ملّی و استحکام امنیّت و اتوپیانیسماتوپیاآرمان شهرگراییمدینه فاضله …تپش اندیشهبا جور و جمود و جهل باید جنگید تا پاک شودجهان ازاین هرسه پلید یا ریشه هر سه بنیاد گرایی و انواع آن یا فوندامنتالیسم نارنج …تپش اندیشهبا جور و جمود و جهل باید جنگید تا پاک شودجهان ازاین هرسه پلید یا ریشه هر سه جستار آزاداندیشی سرفصل پنجم، مسئله‌ی فرهنگ است اولویّت بسیار مهمّ کشور، فرهنگ است فرهنگ از ادبیّات و فرش ایران و چگونگی طبقه بندی آنفرش ایران و چگونگی طبقه بندی آن نقوش فرش ایران و نگاره های تزیینی آن و از همه مهمتر مشاوره ارشد دکتری پایان نامه چاپ مقاله انجام …مشاوره رایگان ،انجام پایان نامه، مشاوره پروپوزال، چاپ مقاله،ارشد و دکتری متن کامل مطلب در ادامه دعابسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین؛ الصلوة و السلام علی سید المرسلین، محمد بیست و هفت هزار امضای الکترونیک فرهنگیان …بیست و هفت هزار امضای الکترونیک فرهنگیان سراسر ایران پای نامه اعتراضی معلم سبزواری خواندنی هایی در مورد خوانندگان ایران آرشیو ابی دو سال پیش از انقلاب برای کنسرت به آمریکا رفت و دیگر برنگشت ابیابی در اوان نوجوانی توسعه‌ی فرهنگی و قدرت فرهنگی تأثیر «فرهنگ» بر فرآیند «توسعه توسعه‌ی فرهنگی و تغییر و تحول هر فرهنگی از امور لازم و ضروری برای بقا و دوام یک نظام فرهنگی جستار اقتدار ملی اولویّتهای مهمّ دیگری در بخشهای گوناگونِ مربوط به اقتدار ملّی و استحکام امنیّت و مصونیّت اتوپیانیسماتوپیاآرمان شهرگراییمدینه فاضله تپش اندیشهبا جور و جمود و جهل باید جنگید تا پاک شودجهان ازاین هرسه پلید یا ریشه هر سه را بنیاد گرایی و انواع آن یا فوندامنتالیسم نارنج سبز سیاسی علمی تپش اندیشهبا جور و جمود و جهل باید جنگید تا پاک شودجهان ازاین هرسه پلید یا ریشه هر سه را جستار آزاداندیشی جستار بیانات رهبری کلیدواژه آزاداندیشی بسم‌ الله‌ الرحمن ‌الرحیم سیاست‌های کلی علم و متن کامل مطلب در ادامه دعا بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین؛ الصلوة و السلام علی سید المرسلین، محمد رسول فرش ایران و چگونگی طبقه بندی آن فرش ایران و چگونگی طبقه بندی آن نقوش فرش ایران و نگاره های تزیینی آن و از همه مهمتر مفاهیم مشاوره ارشد دکتری پایان نامه چاپ مقاله انجام پروپوزال سمینار مشاوره رایگان ،انجام پایان نامه، مشاوره پروپوزال، چاپ مقاله،ارشد و دکتری، گروه بیست و هفت هزار امضای الکترونیک فرهنگیان سراسر ایران پای نامه بیست و هفت هزار امضای الکترونیک فرهنگیان سراسر ایران پای نامه اعتراضی معلم سبزواری به رئیس زبان و ادبیات فارسی گفتارها و دیدگاه ها هر کسی که با زبان و ادبیات سروکار داشته باشد، لاجرم گذارش به دنیای بی‌کران زبان‌شناسی هم افغانستان و جامعه جهانی ماهنامه کار و جامعه فصلنامه زن و جامعه مرودشت مجله سلامت و جامعه نادر بکار و جامعه هارفرد فرهنگ و جامعه اعمال جنسیت و جامعه مؤسسه کاریابی زن و جامعه

جریان شناسی غلو و غالیان در عصر رضوی

[ad_1]

فواید آب آناناس

آب آناناس طعم بسیار خوبی داشته و همیشه به عنوان یک نوشیدنی محبوب در میان مردم در نظر گرفته می شود. این ادامه ...

غلات برای دیابتی ها

غلات حاوی فیبر بالا دارای فواید سلامتی متعددی می باشند. با این حال، همه ی انواع غلات برای افراد دیابتی ادامه ...

غذاهای سالم برای افراد مبتلا به دیابت نوع 2

دیابت نوع 1 و 2 دو نوع اصلی دیابت می باشند. سطوح غیر طبیعی گلوکز خون علامت مشخص بیماری دیابت می باشد. ادامه ...

عوارض جانبی ملوکسیکام

ملوکسیکام یا موبیک یک داروی غیر استروئیدی ضد التهابی (NSAID) بوده که عمدتا برای درمان درد، سفتی و کاهش ادامه ...

عوارض جانبی مصرف طولانی مدتNSAID

داروهای غیر استروئیدی ضد التهابی که به عنوان NSAIDs نیز شناخته می شود، به منظور کاهش درد و التهاب مورد ادامه ...

عوارض جانبی لووتیروکسین که باید بدانید.

افرادی که داروی لووتیروکسین مصرف می کنند، احتمال توسعه ی مشکلات استخوانی مانند پوکی استخوان در آن ها ادامه ...

عوارض جانبی گلیکوزیدهای قلبی

گلیکوزیدهای قلبی عمدتا برای درمان بی نظمی و نارسایی قلب تجویز می شود. این مقاله اطلاعاتی را درباره ی ادامه ...

عوارض جانبی کرم کتوپروفن

کاربرد کرم کتوپروفن می تواند باعث احساس خارش ناخوشایند و منجر به تشکیل جوش گردد. حساسیت به نور یکی دیگر ادامه ...

عوارض جانبی سیمواستاتین

در صورتی که سطوح کلسترول شما بالا باشد، احتمالا پزشک ممکن است داروی سیمواستاتین را برای شما تجویز کند. ادامه ...

[ad_2]
لینک منبع
بازنشر: مفیدستان

عبارات مرتبط با این موضوع
نقش غلات در تخریب چهره شیعهغلات در جریان جعل احادیث و طرح اندیشه تحریف قرآن نقش مهمی داشتند و در برخی علوم اسلامی نقش غلات در تخریب چهره شیعه غلات در جریان جعل احادیث و طرح اندیشه تحریف قرآن نقش مهمی داشتند و در برخی علوم اسلامی مانند

نسبت اخلاق و سیاست در آموزه‌های اهل بیت (ع) با تأکید بر سیره‌ی رضوی

[ad_1]

غلات برای دیابتی ها

غلات حاوی فیبر بالا دارای فواید سلامتی متعددی می باشند. با این حال، همه ی انواع غلات برای افراد دیابتی ادامه ...

غذاهای سالم برای افراد مبتلا به دیابت نوع 2

دیابت نوع 1 و 2 دو نوع اصلی دیابت می باشند. سطوح غیر طبیعی گلوکز خون علامت مشخص بیماری دیابت می باشد. ادامه ...

عوارض جانبی ملوکسیکام

ملوکسیکام یا موبیک یک داروی غیر استروئیدی ضد التهابی (NSAID) بوده که عمدتا برای درمان درد، سفتی و کاهش ادامه ...

عوارض جانبی مصرف طولانی مدتNSAID

داروهای غیر استروئیدی ضد التهابی که به عنوان NSAIDs نیز شناخته می شود، به منظور کاهش درد و التهاب مورد ادامه ...

عوارض جانبی لووتیروکسین که باید بدانید.

افرادی که داروی لووتیروکسین مصرف می کنند، احتمال توسعه ی مشکلات استخوانی مانند پوکی استخوان در آن ها ادامه ...

عوارض جانبی گلیکوزیدهای قلبی

گلیکوزیدهای قلبی عمدتا برای درمان بی نظمی و نارسایی قلب تجویز می شود. این مقاله اطلاعاتی را درباره ی ادامه ...

عوارض جانبی کرم کتوپروفن

کاربرد کرم کتوپروفن می تواند باعث احساس خارش ناخوشایند و منجر به تشکیل جوش گردد. حساسیت به نور یکی دیگر ادامه ...

عوارض جانبی سیمواستاتین

در صورتی که سطوح کلسترول شما بالا باشد، احتمالا پزشک ممکن است داروی سیمواستاتین را برای شما تجویز کند. ادامه ...

عوارض جانبی پنتوپرازول

پنتوپرازول دارویی بوده که توسط تعدادی از پزشکان برای درمان بیماری های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. ادامه ...

[ad_2]
لینک منبع
بازنشر: مفیدستان

عبارات مرتبط با این موضوع
همایش های دینی و مذهبی همایش ها ، کنفرانس ها و …دومین کنگره ملی توانمند سازی جامعه در حوزه مشاوره ، خانواده و تعلیم و تربیت اسلامیهمایش های اجتماعی و اقتصادی همایش ها ، کنفرانس ها و همایش بین المللی افق های نوین در علوم تربیتی ، روانشناسی و آسیب های اجتماعی بهمن همایش های دینی و مذهبی همایش ها ، کنفرانس ها و سمینار ها اولین همایش ملی خیر ماندگار،مطالعه و ارزیابی امور خیریه در ایران تا اسفند ماه همایش های اجتماعی و اقتصادی همایش ها ، کنفرانس ها و سمینار ها همایش بین المللی افق های نوین در علوم تربیتی ، روانشناسی و آسیب های اجتماعی بهمن ماه

معماریِ کتابخانه و موزه ملی ملک در آستان قدس رضوی

[ad_1]

وب‌سایت معماری آرل: حاج حسین آقا ملک فرزند حاج محمد کاظم ملک التجار بازرگان بزرگ عصر اجار، پس از بنیان گذاری کتابخانه و موزه ملی ملک در سال های پایانی سده سیزدهم خورشیدی، این گنجینه را در سال 1316 خورشیدی بر آستان قدس رضوی وقف کرد. کتابخانه و موزه ملی ملک امروزه یکی از موسسات فرهنگی آستان قدس رضوی به شمار می آید که به شیوه غیر دولتی و غیر انتفاعی در چارچوب وقف نامه و زیر نظر مستقیم تولیت آستان قدس رضوی فعالیت می کند.

 

بخش مهمی از فعالیت های فرهنگی آستان قدس رضوی در دو حوزه کتاب و موزه متمرکز شده است. آستان قدس رضوی و موسسات فرهنگی وابسته به آن با در اختیار داشتن 38 کتابخانه، بزرگترین شبکه کتابخانه ای کشور را شکل داده اند و موزه های آن نیز از غنی ترین گنجینه های آثار تاریخی ایران به شمار می آیند.

 

حاج حسین آقا ملک

حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در ۱۱ ربیع الاول سال ۱۲۸۸ ه.ق (۱۲۵۰خورشیدی) در تهران متولد شد.

خانواده اش اصالتا تبریزی و مجتهد زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدی به کسوت روحانیان درنیامد، بلکه در جنگ های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت. پس از جنگ به تجارت روی آورد و از امتیاز دوستی با میرزا تقی خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) برخوردار شد. آقا مهدی هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملک التجاری گرفت. بعد از آقا مهدی این لقب به فرزندش محمد کاظم رسید که خصایل متفاوتی را از خود بروز می داد.  در جوانی ورزشکار و دست پرورده پهلوان ابراهیم یزدی بود. سپس مثل پدر وارد تجارت شد. از سیاست نیز برکنار نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت. حاج حسین و دو برادر و سه خواهرش با چنین تباری و در خانه چنین پدری پرورش یافتند.

محمد کاظم ملک التجار، از راه تجارت و از جانب املاک وسیعی که در خراسان خریده بود، ثروت انبوهی را برای فرزندانش به ارث گذاشت و این اساس ثروت حاج حسین ملک بود.

وقف‌نامه حاج حسین ملک در ۶ آبان ماه ۱۳۱۶ خورشیدی، خانه پدری خود در بازار بین الحرمین تهران را به همراه تمام اثاثیه و کتاب های موجود در آن وقف آستان امام رضا (علیه السلام) کرد تا "شعبه ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد".

 

کتابخانه و موزه ملی ملک برمبنای یکی از سنت های حسنه فرهنگ ایرانی- اسلامی یعنی وقف شکل گرفته است این مؤسسه تنها نهادی برای آثار پیشین خود نیست بلکه خانه ای امن در سایه آستان قدس رضوی برای سایر آثار وقفی و اهدائی می باشد که در سالهای گذشته نیز از جانب افراد حقیقی علاقمند و نهادهای مختلف حقوقی آثار مختلفی را بر همان سنت دریافت نموده است و پس از این نیز پذیرای آثار اهدائی علاقمندان به فرهنگ و هنر در دو حوزه کتابخانه و موزه است.

 

 

 

نمایشگاه دائمی سکه:

مجموعه سکه، هزاران قطعه سکه و مدال تاریخی از دوران پیش از هخامنشی تا کنون را در برگرفته است. گزیده ای از این سکه های تاریخی به تفکیک دوره های تاریخی در نمایشگاه دائمی سکه به نمایش در آمده است. از ویژگی های نمایشگاه دائمی سکه می توان به وجود نخستین سکه های ضرب شده در دنیای باستان و نیز سکه های ولایت عهدی امام رضا (ع) اشاره کرد. وجود نقشه های تاریخی از پهنه جغرافیایی ایران از دوره هخامنشی تا امروز در کنار ویترین های سکه های هر دوره تاریخی، از جذابیت های نمایشگاه دائمی سکه است.

 

 

 

نمایشگاه دائمی خوشنویسی و نگارگری:

مجموعه ای از آثار برجسته خوشنویسی از بزرگ ترین و نامدار ترین خوشنویسان ایران و اسلام به همراه آثار نگارگری، لاکی، اسناد و نسخه های نفیس خطی در بخشی دیگر با نام نمایشگاه دائمی کتابت و نگارگری به نمایش در آمده است. در این نمایشگاه از دریچه آثار برترین خوشنویسان تاریخ ایران، می توان سیر دگرگونی و تکامل خط های ایرانی اسلامی از خط کوفی تا خط نستعلیق و نیز از زاویه نگاره های گوناگون، مکتب های نگارگری در دوره های مختلف را به تماشا نشست.

 

 

---

نمایشگاه دائمی آثار لاکی:

 

مجموعه هنر لاکی، دربرگیرنده قلمدان، جلد لاکی، قاب آیینه و سرچسب دانِ آراسته شده با نقاشی لطیف و شاعرانه هنرمندان ایرانی، بخش دیگری از موزه است که در کنار نمایشگاه دائمی کتابت و نگارگری جای گرفته است. حدود 80 قلمدان از دوره های صفوی و قاجار در گنجینه آثار موزه وجود دارد که در کنار گزیده جلدها و قاب آیینه ها، به خوبی تصویری از هنر لاکی در سده های گذشته تاریخ ایران را به نمایش می گذارد.

---

نمایشگاه نقشه های جغرافیایی

نمایشگاه دائمی خاندان غفاری و کمال:

موزه ملک از مجموعه داران بزرگ آثار کمال الملک در ایران به شمار می رود. مجموعه ای اط تابلوهای نقاشی محمد غفاری، نقاش سرشناس تاریخ معاصر ایران به همراه آثار هنرمندان دیگر خاندان غفاری در نمایشگاهی به نام خاندان غفاری و کمال الملک گرد آمده است. وجود سه تصویر چهره از خود کمال الملک و نیز دو تابلوی نیمه تمام به همراه آثار برجسته از ابوتراب برادر وی، ابوالحسن خان و ... از جمله ویژگی های این نمایشگاه به شمار می آید.

---

نمایشگاه دائمی حاج حسین آقا ملک:

شرح حال، آثار، دست نوشته ها، تصاویر و دیگر وسایل شخصی حاج حسین آقا ملک به همراه تندیسی زیبا و هنرمندانه از وی در نمایشگاهی دائمی عرضه شده است که به گونه ای تفصیلی واقف را به بازدیدکننده می شناساند. نقشه بزرگ موقوفات ملک در خراسان، بازطراحی اتاق شخصی وی در خانه پدری، سند عقدنامه امیرکبیر با عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار، از جمله بخش ها و امتیازات نمایشگاه به شمار می آید.

نمایشگاه دائمی آثار اهدایی بانو عزتملک ملک:

مجموعه آثار اهدایی زنده یاد بانو عزت ملک ملک، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک، واقف مجموعه، بخشی دیگر است که گنجینه ای از تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه های خطی، قلمدان، اسناد تاریخی همچون وقف نامه و مبایعه نامه، سرقلیان و آثار لاکی را در خود دارد. تابلوی میدان مشق و قران کریم به خط غبار از جمله آثار ویژه این تالار به شمار می آیند.

نمایشگاه تک اثر:

یکی دیگر از بخش های موزه، نمایشگاه تک اثر است که در هر فصل سال، یک اثر از مجموعه آثار نادیده موجود در مخازن آثار موزه، همراه با تابلوها، توضیحات و نماهنگ های جذاب، در آن عرضه می شود. این نمایشگاه با واکاوی آثار، منظرهای گوناگونی از یک اثر هنری را پیش روی مخاطبان قرار داده و امکان شناخت بهتری را فراهم می آورد.

دیگر بخش ها و خدمات فرهنگی:

این موسسه به منظور گسترش خدمات خود در زمینه فناوری دیجیتال اقدام به راه اندازی پایگاه مجازی، کتابخانه دیجیتال و نمایشگاه مجازی کمال الملک نمود و نرم افزار موبایل کتابخانه و موطه ملی ملک، ویژه تبلت ها و گوشی های هوشمند طراحی شده با امکان جست و جو در نسخه های خطی و چاپ سنگی و سربی و نیز کتاب های چاپی کتابخانه ملی ملک را در اختیار مخاطبان قرار داد.

برگزاری نمایشگاه در نگارخانه، برگزاری نمایشگاه های سیار، خدمات بخش کودک و نوجوان و برگزاری دوره های عالی آموزشی در حوزه هنرهای سنتی ایرانی اسلامی از دیگر خدماتی است که به مخاطبان ارائه می شود.

 

---

نمایشگاه موقت قرآن:

کتابخانه:

 
کتابخانه ملی ملک با داشتن 19 هزار عنوان نسخه نفیس خطی، یکی از شش مجموعه بزرگ نسخه های خطی در ایران در کنار کتابخانه های ملی، آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، آیت الله مرعشی نجفی و دانشگاه تهران به شمار می آید. امتیاز کتابخانه ملی ملک در این میان، به ارزش هنری و محتوایی نسخه ها و کتاب ها است که با حساسیت و تیزبینی حاج حسین آقا ملک برگزیده و گلچین شده است.

 
تالار محققان و نشریات:

تالار محققان کتابخانه و موزه ملی ملک با هدف فراهم آوردن امکان پژوهش در منابع منحصر به فرد این موسسه و دسترس پذیری به خدمات اینترنتی، منابع رقومی (دیجیتال) کتابخانه و لوح فشرده چندرسانه ای در همه موضوعات، راه اندازی شده است. وظیفه اصلی تالار محققان، ارائه خدمات روزآمد مرجع مجازی و الکترونیک است.

ساعت خورشیدی:

[ad_2]
لینک منبع
بازنشر: مفیدستان

عبارات مرتبط با این موضوع
موسسه کتابخانه و موزه ملی ملکدوستداران کتابخانه و موزه ملی ملک، اداره بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران را برای یک موزه معماری، دکوراسیون داخلی ، طراحی داخلی آرلموزه ملی دریایی یک موزه زیرزمینی است که در دانمارک ساخته شده است طراح این پروژه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ویکی‌پدیا، …سازماناسنادوسازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران مؤسسه‌ای آموزشی، پژوهشی، علمی و مطالعات موزه هنرهای معاصر صفحه رساله موزه …مطالعاتموزههنرمعاصرمقدمه هیچ مهندس معماری نمی تواند بدون شناخت و درک کامل موضوع پروژه و نیازهای کارفرما مجموعه فضاهای فرهنگی معماری، دکوراسیون داخلی ، …مجموعه ای از معماری و طراحی داخلی فضاهای فرهنگی مانند موزه، کتابخانه، آمفی تئاتر کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی …کتابخانه،موزهوکتابخانهٔ مجلس طی نزدیک به یک قرن، یکی از کتابخانه‌های مهم و مطرح ایران بوده و اهمیت معرفی موزه های مهم ایران موزه زمانمعرفی موزه های مهم ایران موزه دانشکده افسری موزه دانشکده افسری در سال هجری شمسی تصاویر با کیفیت تصاویربا تمام حقوق این وبگاه متعلق به آستان قدس رضوی است شهرهای استان تهران دیدنی های استان تهران ایران شناسی و مراغه، شهری تاریخی در دامان سهند گردشگری در تهران؛ زره می خواهد و پول گزارش تصویری از حکایت سوار شدن در اتوبوس و فرهنگ ایرانیتمام حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به پارسینه است و استفاده از مطالب با ذکر منبع موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک جبرییل نوکنده، رییس موزه ملی ایران کتابخانه و موزه ملی ملک، الگویی استاندارد در موزه‌داری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد سازماناسنادو سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران مؤسسه‌ای آموزشی، پژوهشی، علمی و خدماتی موزه معماری، دکوراسیون داخلی ، طراحی داخلی آرل موزه ملی دریایی یک موزه زیرزمینی است که در دانمارک ساخته شده است طراح این پروژه اینگلس، در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ویکی‌پدیا کتابخانه،موزه کتابخانهٔ مجلس طی نزدیک به یک قرن، یکی از کتابخانه‌های مهم و مطرح ایران بوده و اهمیت آن به مجموعه فضاهای فرهنگی معماری، دکوراسیون داخلی ، طراحی داخلی آرل مجموعه ای از معماری و طراحی داخلی فضاهای فرهنگی مانند موزه، کتابخانه، آمفی تئاتر، سینما و معرفی موزه های مهم ایران موزه زمان معرفی موزه های مهم ایران موزه دانشکده افسری موزه دانشکده افسری در سال هجری شمسی به تصاویر با کیفیت تصاویر تمام حقوق این وبگاه متعلق به آستان قدس رضوی است حکایت سوار شدن در اتوبوس و فرهنگ ایرانی تمام حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به پارسینه است و استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع دیدنی های مصر، جاذبه های گردشگری مصر تصاویر ترور دادستان مصر داعش مسیحی اهل کشور مصر را سر برید فیلم و عکس هاشمی رفسنجانی در

معاون پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی: بودجه‌ های کم برای پژوهش یک چالش است

[ad_1]

مشهد- ایرنا- معاون آموزشی و پژوهشی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی گفت: بودجه‌های کم و ناچیز تحقیق و پژوهش در ایران یک چالش در این حوزه محسوب می‌شود.

هادی رفیعی روز چهارشنبه در نشستی با عنوان چالشهای پژوهش در علوم انسانی در مشهد افزود: در بعضی سالها این رقم به نیم درصد بودجه سازمانها و همچنین در برخی از دستگاهها که مکلف به دادن بودجه پژوهشی هستند گاه به صفر می‎‌رسد.
وی گفت: این در حالی است که طبق قانون یک تا سه درصد از بودجه سازمانها باید به پژوهش و تحقیق اختصاص یابد.
او افزود: از دیگر چالشهای کار پژوهش دیوانسالاری اداری است که در پژوهشها بسیار زیاد است یعنی از لحظه عقد قرار داد تا انجام آن گاه دو سال زمان صرف و این امر موجب می شود موضوع پژوهش که جزو مسائل روز است از موضوعیت بیافتد.
وی ادامه داد: در اختیار گذاشتن آمار و اطلاعات به پژوهشگر چالش دیگر پیش‌ روی پژوهشگران است با این توضیح که معمولا آمار وجود دارد اما در دسترس پژوهشگر نیست و بدون پشتوانه آمار قوی، تحقیقات به خوبی صورت نمی‌گیرد.
معاون پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی افزود: آمار در بسیاری از دستگاهها و بخشهای خصوصی تولید می‌شود اما دسترسی پژوهشگر به آن بسیار مشکل است و حتی در دانشگاهها‌ برای انجام پایان ‌نامه در زمینه آمار مشکل وجود دارد.
وی ادامه داد: معمولا توجه چندانی به حوزه پژوهش در علوم انسانی نمی‌شود. نخستین چالش پژوهشی در علوم انسانی روشن نبودن جایگاه این نوع پژوهش در محیطهای اجرایی و دانشگاهی است و توجه به حوزه پژوهش‌ در علوم انسانی معمولا پایین ‌تر از متوسط است.
رفیعی گفت: از مشکلات دیگر بخش تحقیق و پژوهش در کشور ما این است که پژوهشگران به این تخصص به عنوان شغلی که از طریق آن امرار معاش کنند نگاه نمی‌کنند.
1922/1858**خبرنگار: کامیار اسماعیل پور **منتشرکننده: حسین کریم زاده

[ad_2]
لینک منبع
بازنشر: مفیدستان

عبارات مرتبط با این موضوع
موتور جستجوی قطره نوع خودرو قیمت کارخانه قیمت بازار تیپ خبرگزاری انا اخبار،آخرین خبرها،خبر فوریرویدادهای دانشگاهی؛ از جشنواره دم نوش های گیاهی تا عیادت رئیس از امام جمعه شکلات های خبرگزاری ایسنا اخبار،آخرین خبرها،خبر فوریخبرگزاری ایسنا خوزستانخبرگزاری ایسنا گیلانخبرگزاری ایسنا خراسان رضویخبرگزاری راهنما و اخبار دانشگاههای ایران برای دانشجویان و …راهنما و اخبار دانشگاههای ایران برای دانشجویان و متقاضیان ورود به دانشگاه راهنما و موتور جستجوی قطره اونس جهانی طلا طلای عیار سکه طرح قدیم سکه طرح جدید خبرگزاری انا اخبار،آخرین خبرها،خبر فوری ناگفته های خادم الشریعه از وضعیت شطرنج و خودش هزینه مربی را از جیب می دهم فرضیه خطای سیستمی خبرگزاری ایسنا اخبار،آخرین خبرها،خبر فوری خبرگزاری ایسنا خوزستانخبرگزاری ایسنا گیلانخبرگزاری ایسنا خراسان رضویخبرگزاری ایسنا راهنما و اخبار دانشگاههای ایران برای دانشجویان و متقاضیان راهنما و اخبار دانشگاههای ایران برای دانشجویان و متقاضیان ورود به دانشگاه راهنما و اخبار

راه بردهای حفظ بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی بر اساس احادیث رضوی

[ad_1]

چکیده

در عصر حاضر در همه کشورهای اسلامی، نوعی بیداری اسلامی پدید آمده است. جهان‌خواران که سودای حاکمیت بر سراسر جهان را در سر می‌پرورانند، از بیداری و وحدت امت اسلامی بیم‌ناک‌اند و آن را مانعی در برابر نقشه‌های خود میشمرند. آنها در تلاش‌اند ضمن جلوگیری از پیشرفت موج بیداری اسلامی، از هر راهی برای انحراف مردم استفاده نمایند. یکی از این راه‌ها، استفاده از جریان‌های انحرافی برای مقابله با جریان بیداری اسلامی است.
امام رضا (علیه السلام) نیز در دوران خود با جریان‌های انحرافی متعددی مواجه بود، که با برخورد مناسب با آنها، مانع از وارد شدن کوچک‌ترین ضربه بر پیکر اسلام ناب شد. این پژوهش بر اساس روش تحلیلی - توصیفی و با بهره‌گیری از منابع موجود، به بررسی دست‌آوردهای بیداری اسلامی و نیز روش‌های مقابله با جریان‌های انحرافی با استفاده از روش تحلیل SWOT پرداخته است.
نتایج این تحقیق، حاکی از آن است که مهم‌ترین نقطه قوت ایران در زمینه توسعه دست‌آوردهای بیداری اسلامی، وجود تحقیقات گسترده در زمینه بیداری اسلامی و پی‌آمدهای آن و نیز اقدامات مستکبران، به خصوص استفاده از جریان‌های انحرافی است که با بهره‌مند شدن از امتیاز وزنی 2/ 63% در جایگاه نخست است. از سوی دیگر، عدم کار فرهنگی اساسی در جذب مردم به مباحث فرهنگی بیداری اسلامی و آگاهی بخشی درباره اقدامات جریان‌های انحرافی با امتیاز وزنی 396% در جایگاه نخست ضعف‌هاست. هم چنین توجه به مسائل روز جریان بیداری اسلامی و مباحث جریان‌های تکفیری و اندیشیدن راهکاری در این زمینه، با امتیاز وزنی 6% در مرتبه اول فرصت‌های موجود جای گرفت. نداشتن برنامه‌ریزی راهبردی، جذاب و رقابتی در برابر برنامه‌های دشمنان و اقدامات جریان‌های انحرافی نیز با امتیاز وزنی 52% در جایگاه نخست تهدیدها قرار دارد.
مهم‌ترین راهبردها در این زمینه عبارتند از: برنامه‌ریزی وایجاد ساختاری جهت بهره‌برداری بهینه از تعدد مؤسسات و پژوهشکده‌ها در راستای حضور شاداب مردم در بیداری اسلامی و آگاه‌سازی آنان از اقدامات جریان‌های انحرافی، اقدامات اساسی برای ارتباط با نخبگان جهان اسلام و ارائه گزارش‌های روشن‌گرانه در زمینه جریان‌های انحرافی و اقدامات آنها، تلاش محلی و ملی برای تبیین مسائل اساسی بیداری اسلامی و ارائه آن به جامعه و تدوین سند چشم‌انداز محلی و ملی و بهره‌گیری از رسانه‌های نوین جهت مبارزه با تهاجم فرهنگی دشمنان علیه بیداری اسلامی، به خصوص اندیشه‌های مطرح شده در این زمینه.

1. مقدمه

در دوران امامت امام رضا (علیه السلام) ، به دلیل علاقه مأمون به مباحث کلامی و فلسفی، علمای بسیاری به این بحث‌ها پرداختند. کاهش فشارها و آزادی بیان در جامعه، موجب ظهور اندیشه‌ها و افکار مختلفی شد و رواج اندیشه‌های انحرافی نیز به اوج خود رسید. امام رضا (علیه السلام) به عنوان امام جامعه شیعی و بر اساس وظیفه ای که برای هدایت امت بر عهده داشت، باید با این افکار و جریان‌های انحرافی مبارزه می‌نمود. از این رو، آن حضرت ضمن تبیین افکار و جریان‌های انحرافی موجود برای (مردم، با این جریان‌ها به مبارزه پرداخت. (1
پس از شهادت امام کاظم (علیه السلام) برخی بر اثر دنیاخواهی، توطئه جدیدی بر ضد شیعه و امامان معصوم (علیه السلام) به اجرا گذاشتند که می‌توانست در راستای سیاست شوم عباسیان مبنی بر محو نقش آفرینی امامان شیعه از صحنه اجتماع قرار گیرد. طراحان این توطئه که از شیعیان حضرت کاظم (علیه السلام) نیز به شمار می‌آمدند، چنین شایعه کردند که امام کاظم (علیه السلام) به شهادت نرسیده و او همان قائم آل محمد است که غیبت نموده. این جریان که به واقفیه شهرت یافتند، موجب انحراف جمع زیادی از شیعیان شدند.
از دیگر افکار انحرافی رایج در دوره امام رضا (علیه السلام) ، باور جبرگرایی بود. این تفکر مبتنی بر این بود که انسان نقشی در امور ندارد و هر چه اتفاق می‌افتد، از سوی خداوند است. در مقابل جریان جبرگرایی، مفوّضه بودند که اعتقاد داشتند خداوند نقشی در اداره عالم ندارد و او اختیار امور را به انسان، تفویض و واگذار کرده است. دیگر جریان انحرافی عصر امام رضا (علیه السلام)، غلات بودند که نسبت به اهل بیت (علیه السلام) دچار غلو شدند. هر یک از این فرق و جریان‌های انحرافی با استفاده از شرایط حاکم بر جامعه آن روز، آزادانه به فعالیت می‌پرداختند. در این وضعیت، امام رضا (علیه السلام) با اتخاذ راهبردی همه جانبه، فعالیت‌های هر کدام از آنها را به تناسب، پاسخ گفت و رسالت الهی خویش در هدایت فکری جامعه را به بهترین نحو، ایفا فرمود. رویکرد آن حضرت در برابر این جریان‌های فکری انحرافی، می‌تواند الگویی مناسب برای مقابله با جریان‌های انحرافی در همه اعصار و از جمله عصر حاضر باشد.
این پژوهش بر اساس روشی تحلیلی - توصیفی و با بهره‌گیری از منابع موجود، به بررسی دست‌آوردهای بیداری اسلامی و نیز روش‌های مقابله با جریان‌های انحرافی پرداخته است. در این تحقیق با استفاده از روش تحلیل SWOT، به تعیین نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها در زمینه بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی اقدام شده است. در ادامه بر اساس نظر کارشناسان و مصاحبه شوندگان، وزن هر گزینه تعیین و در نهایت با ادغام مهم‌ترین آنها، راهبردهای اساسی جهت جذب حداکثری مردم به مباحث بیداری اسلامی در کشور و نیز مقابله با اقدامات منفی جریان‌های انحرافی، معرفی گردیده است. جامعه آماری این پژوهش، در بردارنده 800 نفر از اساتید دانشگاهی و حوزوی است که بر اساس فرمول کوکران، به 250 نفر تقلیل یافته است. هم‌چنین روایی نتایج تحقیق حاضر بر اساس نظرات کارشناسان، تأیید شده و پایایی آن نیز بر اساس فرمول کرونباخ و میزان 789/. به اثبات رسیده است.

2. نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها

تحلیل SWOT به منظور شناسایی و بررسی عوامل مؤثر درونی (نقاط قوت و ضعف) و عوامل تأثیرگذار بیرونی (فرصت‌ها و تهدیدها) بر میزان توسعه فرهنگ بیداری اسلامی در بین مردم کشور و آگاهی بخشی در زمینه اقدامات جریان‌های انحرافی به کار برده می‌شود. (2) در حقیقت از این روش به عنوان ابزاری جهت شناسایی مسائل استراتژیک و ارائه راهبردها و استراتژی های مناسب، استفاده می‌گردد.
ما ابتدا با سنجش محیط داخلی و محیط خارجی، فهرستی از نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات را شناسایی کرده‌ایم و سپس به وسیله نظرخواهی از مردم، مسئولان و کارشناسان، جهت برطرف نمودن یا تقلیل نقاط ضعف و تهدیدها و تقویت و بهبود نقاط قوت و فرصت‌های موجود در ارتباط با جذب مردم به مباحث بیداری اسلامی، پیشنهادها و راهکارهای مناسب را ارائه نموده‌ایم. (3)

الف - احادیث رضوی و عوامل داخلی مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی در بین مردم

مسلمانان پس از رحلت رسول اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) و با توسعه سرزمین‌های اسلامی، به فرقه‌های گوناگون تقسیم شدند و به تدریج انحرافاتی در عقاید آنها پدیدار شد. ائمه (علیه السلام) که جانشینان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در میان امت اسلامی بودند، به مقابله با این انحرافات پرداختند و در زمان‌های مناسب، عقاید نادرست ایشان را بیان فرمودند. امام رضا (علیه السلام) که در دوران خلافت مأمون، در پایتخت زندگی می‌کرد، با فرقه‌های مختلفی مواجه بود که از جمله آنها فرقه‌های واقفیه، غلات، متصوّفه، معتزله جبریون و مفوّضه بودند.
در این قسمت با استفاده از ماتریس ارزیابی داخلی، روابط بین موضوعات مختلف شناسایی و ارزیابی و راه حل‌هایی برای آنها ارائه شده است. هم‌چنین سه مقوله استراتژی‌های موجود، عملکردها و منابع، مورد بررسی قرار گرفته و تحت عنوان نقاط قوت و نقاط ضعف به شرح ذیل تقسیم‌بندی شده است:
جدول 1: نقاط قوت

شماره	نقاط قوت (Strenghts )
1	تحقیقات گسترده در زمینه بیداری اسلامی و پی آمدهای آن و نیز اقدامات مستکبران، به خصوص استفاده از جریان‌های انحرافی در کشور
2	برگزاری مراسم‌ها و همایش‌های ملی و بین‌المللی در راستای شناساندن هر چه بهتر جریان‌های انحرافی
3	وجود امکانات فرهنگی و اقتصادی و نیروی انسانی و نخبه در سطح کشور در راستای مبارزه با جریان‌های انحرافی
4	توجه به محتوای اشعار و مطالب مرتبط با بیداری اسلامی و ارائه تفسیری جامع در این زمینه
5	برگزاری جشنواره‌ها و مسابقات در این زمینه و تلاش برای ارائه چهره واقعی اسلام ناب محمدی
6	وجود دل‌باختگان و دوست‌داران فراوان مبحث بیداری اسلامی و انزجار از جریان‌های انحرافی در داخل و خارج از کشور
7	استفاده از دست‌آوردهای بیداری اسلامی برای حل مشکلات اقتصادی و فرهنگی جامعه
8	جذابیت بسیاری از برنامه‌های ارائه شده در این زمینه
9	بهره‌گیری از امکانات و فن‌آوری‌های روز در سطح مؤسسات فرهنگی کشور برای اشاعه فرهنگ بیداری اسلامی و مقابله با اقدامات جریان‌های انحرافی

جدول 2: نقاط ضعف

شماره	نقاط ضعف (Weaknesses )
1	عدم کار فرهنگی اساسی برای جذب مردم به مباحث بیداری اسلامی و آگاهی بخشی درباره اقدامات جریان‌های انحرافی
2	توجه محدود مسئولان و الگوهای جامعه به مسائل روز و تحولات جاری بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی
3	تهاجم فرهنگی دشمنان با بهره جستن از جریان‌های انحرافی و تلاش در جهت بسط تفکر آنها
4	بی‌توجهی به سامان دهی و برنامه‌ریزی امور فرهنگی و اجتماعی بیداری اسلامی و مبارزه گسترده با جریان‌های انحرافی
5	عدم تلاش گسترده از سوی کشورهای اسلامی برای مبارزه با جریان‌های انحرافی و بسط تفکر ناب اسلامی
6	نگاه محدود به مردم در مسائل بیداری اسلامی
7	توجه مسئولان فرهنگی به مسائل فرعی و غفلت از کارکرد تربیتی و تعلیمی و عملی مسائل بیداری اسلامی
8	عدم بررسی همه‌جانبه جریان‌های انحرافی و بیان تفکرات، عقاید و منشأ ایجاد آنها
9	برخورد نامناسب برخی از مسئولان  و اعضای هیئت امنای مؤسسات و پژوهشکده‌ها با مردم
10	تراکم کاری بسیاری از افراد جامعه به دلیل مشکلات اقتصادی و محدود شدن توجه آنان به مسائل بیداری اسلامی
11	استفاده بسیار محدود کشورهای اسلامی از تجربیات بزرگان دینی در مبارزه با جریان‌های انحرافی
12	سخنرانی‌ها و مراسم ضعیف در مؤسسات و کانون‌ها و دعوت نکردن از سخنرانان ماهر
13	نگاه کلیشه‌ای و حاشیه‌ای به مباحث اصیل معنوی و مذهبی در بسیاری از کشورهای اسلامی
14	عدم ارائه برنامه‌ای جامع و محرک در برابر برنامه‌های دنیای استکبار علیه بیداری اسلامی و فعالیت‌های جریان‌های انحرافی
15	تکیه بر تبلیغ سنتی و استفاده نکردن از ابزار و فن آوری‌های نوین
16	اختلاف‌های سیاسی و عقیدتی گسترده در جهان اسلام و برخورد کلیشه‌ای با جریان‌های انحرافی

ب- عوامل خارجی مؤثر بر روند شناسایی جریان های انحرافی و مبارزه با آنها
هدف این مرحله، کند‌و‌کاو آثار محیط خارجی بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی جهت‌ شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهایی است که جامعه و مردم در این زمینه با آن مواجه‌اند. در این راستا باید گفت که فرصت‌ها، مجموعه امکانات و قابلیت‌هایی است که از خارج از محیط ناحیه و به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر عملکرد مؤسسات فرهنگی و مسئولان، مؤثر واقع می‌شوند. هم چنین تهدیدها مجموعه عوامل خارج از ناحیه محسوب می‌شوند که در عدم کارایی این نواحی تأثیرات مستقیم یا غیر مستقیم دارند.
بر اساس مطالعات انجام شده و بررسی وضعیت پیرامون کشور، مجموعه فرصت‌ها و تهدیدهای موجود و مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم کشور به صورت زیر قابل ترسیم است:
جدول 3: فرصت ها

شماره	فرصت‌ها (Opportunities )
1	توجه مسئولان به مسائل روز جریان‌های انحرافی و اندیشیدن تدبیری در این زمینه
2	فراهم آوردن شرایط حضور مردم در مباحث بیداری اسلامی و جریان تکفیری و مناظره و مباحثه رو دررو و با واسطه
3	استفاده از ترفندهای سیاسی جهت به انزوا کشاندن جریان‌های انحرافی و تلاش برای ممانعت از ارتباط کشورهای مسلمان با جریان‌های انحرافی
4	ارزش دادن به دیدگاه مردم و استقبال از ایده‌ها و طرح‌های نوین در این زمینه
5	فراهم کردن شرایط بررسی مباحث بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی و ارتباط با نخبگان جهان اسلام و ارائه گزارش‌های روشن‌گرانه به آنها دراین زمینه
6	افزایش امکانات فرهنگی مؤسسات و پایگاه های فرهنگی کشور
7	فراهم نمودن شرایط شناخت بیداری اسلامی و اقدامات جریان های انحرافی توسط خانواده‌ها
8	تقدیر از افراد، مؤسسات و پژوهشکده‌های موفق در این زمینه
9	استفاده از مسئولان جوان و دارای رویکرد جوان‌گرایانه
10	استفاده از افراد مجرب و توان‌مند در مباحث بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی

جدول 4: تهدیدها

شماره	تهدیدها (Threats )
1	نداشتن برنامه راهبردی، جذاب و رقابتی در برابر برنامه‌های جذاب دشمنان و اقدامات جریان‌های انحرافی
2	سوء استفاده جریان های انحرافی از برخی اقدامات کشورهای اسلامی و جریان‌های سیاسی برای ایجاد انحراف فکری و تزلزل در جامعه اسلامی
3	عدم بهره‌گیری از نظر و دیدگاه مردم در این زمینه
4	افزایش نرخ بیکار، تورم و مشکلات اقتصادی و تأثیر آن بر فکر و روان مردم و افزایش ساعات کاری آنها و در نتیجه، عدم کارایی معنوی مباحث بیداری اسلامی وجریان‌های انحرافی
5	عدم برنامه‌ریزی در برابر هجمه های فرهنگی دشمنان و جریان‌های انحرافی
6	عدم اجرای برنامه‌های فرهنگی در مدارس و دانشگاه ها در این زمینه
7	عدم توجه به تکنولوژی و بهره گیری از آن در معرفی بیداری اسلامی
8	آلوده شدن جو عمومی جامعه و عدم تطابق گفتار و عمل و عدم بهره‌گیری از فرهنگ بیداری اسلامی
9	وجود دوستان ناباب و معاشران ناصالح و دوری گزیدن از مباحث معنوی و سیاسی
10	ایجاد محیط ناامن فکری و فرهنگی برای مردم
11	اختلاف‌های سیاسی و عقیدتی گسترده در جهان اسلام و برخورد کلیشه‌ای با جریان‌های انحرافی

تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی در بین مردم
برای تجزیه و تحلیل نهایی، جدولی تشکیل دادیم که بر اساس عوامل داخلی و عوامل خارجی، دارای چهار ستون در بردارنده وعوامل، وزن، درجه‌بندی و امتیاز وزنی است. در ستون یک (عوامل خارجی و داخلی)، مهم‌ترین نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدیدهای فراروی سیستم را بر می‌شماریم.
در ستون دو (وزن)، به هر یک از این عوامل، براساس اثر احتمالی آن بر موقعیت استراتژیک فعلی سیستم، وزنی از صفر (بی‌اهمیت‌ترین) تا یک (مهم‌ترین) می‌دهیم. هر چقدر وزن بیشتر باشد، تأثیر عامل بر موقعیت کنونی و آینده سیستم بیشتر خواهد بود. (جمع ستون دو بدون توجه به تعداد عوامل، 1 است.)
در ستون سه (درجه‌بندی) براساس اهمیت و موقعیت کنونی سیستم، به هر عامل امتیازی از 1 (ضعیف) تا 5 (بسیار خوب) می‌دهیم. این درجه‌بندی نشان می‌دهد که سیستم چگونه به هر یک از عوامل خارجی پاسخ می‌دهد.
در ستون چهار (امتیاز وزنی) وزن را در درجه هر عامل (ستون 2 ضرب در ستون 3) ضرب می‌کنیم تا به این وسیله، امتیاز وزنی آن به دست آید. به این ترتیب برای هر عامل، یک امتیاز وزنی از 1 تا 5 مشخص می‌شود که به طور میانگین، این امتیاز عدد 3 است.
سرانجام، امتیازات وزنی تمام عوامل خارجی و داخلی در ستون 4 را به طور جداگانه با یک دیگر جمع می‌زنیم و امتیاز وزنی را محاسبه می‌کنیم، امتیاز وزنی کل نشان می دهد که سیستم چگونه به عوامل و نیروهای موجود و بالقوه در محیط بیرونی‌اش پاسخ می‌دهد. همیشه متوسط امتیاز وزنی کل در سیستم در زمینه‌ای خاص، عدد 3 است (4) است و چنانچه بالاتر از آن باشد، اهمیتش بیشتر است و اگر کمتر از آن باشد، از اهمیت و تأثیرگذاری کمتری برخوردار است.

الف - نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم (IFAS)

برای سازماندهی عوامل داخلی در قالب نقاط قوت و ضعف فراروی سیستم، با استفاده از عوامل درجه‌بندی و با توجه به اهمیت هر یک از این نقاط، میزان تأثیرگذاری آنها بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم، در قالب جداول زیر، محاسبه شد:
جدول 5: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (نقاط قوت)

نقاط قوت	وزن	درجه بندی	امتیاز وزنی
وجود تحقیقات گسترده در زمینه بیداری اسلامی و پی آمدهای آن ونیز اقدامات مستکبران، به خصوص استفاده از جریان‌های انحرافی در کشور	8/15/.	4	2/63/.
برگزاری مراسم‌ها و همایش‌های ملی و بین‌المللی در راستای شناساندن هر چه بهتر جریان‌های انحرافی	2/14/.	4	8/56/.
وجود امکانات فرهنگی و اقتصادی و نیروی انسانی و نخبه در سطح کشور در راستای مبارزه با جریان های انحرافی	13/.	4	52/.
توجه به محتوای اشعار و مطالب مرتبط با بیداری اسلامی و ارائه تفسیری جامع در این زمینه	12/.	3	36/.
برگزاری جشنواره‌ها و مسابقات در این زمینه و تلاش برای ارائه چهره واقعی اسلام ناب محمدی	11/.	3	33/.
وجود دل باختگان و دوست‌داران فراوان مبحث بیداری اسلامی و انزجار از جریان‌های انحرافی در داخل و خارج از کشور	1/.	3	3/.
استفاده از دست‌آوردهای بیداری اسلامی برای حل مشکلات اقتصادی و فرهنگی جامعه	09/.	2	18/.
جذابیت بسیاری از برنامه‌های ارائه شده در این زمینه	08/.	2	16/.
بهره‌گیری از امکانات و فن‌آوری‌های روز در سطح مؤسسات فرهنگی کشور برای اشاعه فرهنگ بیداری اسلامی و مقابله با اقدامات جریان‌های انحرافی	07/.	1	07/.
جمع	1		1/3

از دیدگاه کسانی که مورد سؤال قرار گرفتند، مهم‌ترین نقطه قوت ایران در زمینه توسعه فرهنگ بیداری اسلامی در بین مردم عبارت است از «تحقیقات گسترده در زمینه بیداری اسلامی و پی‌آمدهای آن و نیز اقدامات مستکبران، به خصوص استفاده از جریان‌های انحرافی در کشور» که با بهره‌مند شدن از امتیاز وزنی 2/63/. در جایگاه نخست جای می‌گیرد. در حال حاضر جریان استکبار از هر ابزاری برای مخدوش کردن چهره واقعی اسلام و رو در رو قرار دادن جریان‌های مختلف اسلامی، استفاده می‌کند که کشورهای اسلامی و به خصوص ایران باید با اندیشیدن تدابیر مختلف، به مقابله با این رویکرد بپردازد.
عامل «برگزاری مراسم‌ها و همایش‌های ملی و بین المللی در راستای شناساندن هر چه بهتر جریان‌های انحرافی» با امتیاز وزنی 8/56/.، جایگاه دوم در میان نقاط قوت را به خود اختصاص می‌دهد که این امر می‌تواند به شناساندن اهداف بیداری اسلامی و نیز چهره ناشایسته جریان‌های انحرافی بینجامد. امام رضا (علیه السلام) نیز در مورد علی بن ابی حمزه بطائنی (از مؤسسان فرقه واقفیه) می‌فرماید: «یا علی! أنت و أصحابک شبه الحمیر.» (5) تشبیه به الاغ، از تعبیرهای تندی است که امام برای فرقه واقفیه به کار می‌برد.
عامل «وجود امکانات فرهنگی و اقتصادی و نیروی انسانی و نخبه در سطح کشور در راستای مبارزه با جریان‌های انحرافی» با امتیاز وزنی 52/. در جایگاه سوم نقاط قوت قرار گرفته است. در دوران امام رضا (علیه السلام) نیز گروهی از نخبگان سیاسی با حفظ عقاید و باورهای شیعی خود، در دربار حکومت وقت حاضر می‌شدند و امور و اوضاع سیاسی را به نفع شیعیان کنترل می‌کردند؛ مانند محمدبن اسماعیل بن بزیع از اصحاب مخصوص ائمه (علیه السلام) که او جزو وزرای دربار عباسی نیز بود، اما این سمت هیچ‌گاه سبب جدایی او از اهل بیت (علیه السلام) نشد. از همین رو او را از جمله یاران خاص امام رضا (علیه السلام) و امام جواد (علیه السلام) ذکر کرده‌اند. (6)
جدول 6: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (نقاط ضعف)

نقاط ضعف	وزن	درجه بندی	امتیاز وزنی
عدم کار فرهنگی اساسی برای جذب مردم به مباحث بیداری اسلامی و آگاهی بخشی درباره اقدامات جریان‌های انحرافی	099/.	4	396/.
توجه محدود مسئولان والگوهای جامعه به مسائل روز و تحولات جاری بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی	091/.	4	364/.
تهاجم فرهنگی دشمنان با بهره جستن از جریان‌های انحرافی و تلاش در جهت بسط تفکر آنها	08/.	4	32/.
بی‌توجهی به سامان‌دهی و برنامه‌ریزی امور فرهنگی و اجتماعی بیداری اسلامی و مبارزه گسترده با جریان‌های انحرافی	07/.	4	28/.
عدم تلاش گسترده از سوی کشورهای اسلامی برای مبارزه با جریان‌های انحرافی و بسط تفکر ناب اسلامی	06/.	4	24/.
نگاه محدود به مردم در مسائل بیداری اسلامی	06/.	4	24/.
توجه مسئولان فرهنگی به مسائل فرعی و غفلت از کارکرد تربیتی و تعلیمی و عملی مسائل بیداری اسلامی	06/.	3	18/.
عدم بررسی همه جانبه جریان‌های انحرافی و بیان تفکرات، عقاید و منشأ ایجاد آنها	06/.	3	18/.
برخورد نامناسب برخی از مسئولان و هیئت امنای مؤسسات و پژوهشکده‌ها با مردم	06/.	3	18/.
تراکم کاری بسیاری از افراد جامعه به دلل مشکلات اقتصادی و محدود شدن توجه آنان به مسائل بیداری	06/.	3	18/.
استفاده بسیار محدود کشورهای اسلای از تجربیات بزرگان دینی در مبارزه با جریان‌های انحرافی	05/.	3	15/.
سخنرانی‌ها و مراسم ضعیف در مؤسسات و کانون‌ها و دعوت نکردن از سخنرانان ماهر	05/.	2	1/.
نگاه کلیشه ای و حاشیه‌ای به مباحث اصیل معنوی و مذهبی در بسیاری از کشورهای اسلامی	04/.	2	08/.
عدم ارائه برنامه‌ای جامع محرک در برابر برنامه‌های دنیای استکبار علیه بیداری اسلامی و فعالیت‌های جریان‌های انحرافی	03/.	2	06/.
تکیه بر تبلیغ سنتی و استفاده نکردن از بزار و فن‌آوری‌های نوین	03/.	2	06/.
اختلاف‌های سیاسی و عقیدتی گسترده در جهان اسلام و برخورد کلیشه‌ای با جریان‌های انحرافی	02/.	1	02/.
جمع	1		01/3

در جدول شماره 6 مشاهده می‌گردد که «عدم کار فرهنگی اساسی برای جذب مردم به مباحث فرهنگی بیداری اسلامی و آگاهی بخشی درباره اقدامات جریان‌های انحرافی» با امتیاز وزنی 396/. در جایگاه نخست نقاط ضعف قرار دارد. در این رابطه باید ریشه‌های توجه و عدم توجه مردم به مسائلی از قبیل بیداری اسلامی شناسایی شود تا بتوان بر اساس آن، به کار فرهنگی در سطح خانواده، مدرسه، دانشگاه و پس از آن پرداخت.
عامل «توجه محدود مسئولان و الگوهای جامعه به مسائل روز و تحولات جاری بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی» با امتیاز 36/. جایگاه دوم در میان نقاط ضعف را به خود اختصاص داده است. «تهاجم فرهنگی دشمنان با بهره جستن از جریان‌های انحرافی و تلاش در جهت بسط تفکر آنها» نیز با امتیاز وزنی 32/. در جایگاه سوم نقاط ضعف قرار دارد. این امر نشان از آن دارد که دشمنان اسلما و ایران در نظر دارند برای غلبه بر این مردم و مملکت، روحیه بیداری، ایثار، رشادت و ولایت مداری برخاسته از فرهنگ بیداری اسلامی را از مردم بگیرند. به همین دلیل، آنها اقدامات مخرّب فرهنگی را علیه کشور در پیش گرفته‌اند و با استفاده از ابزارهای پیشرفته و عقاید گروه‌ها و جریان‌های انحرافی، به جنگ مؤلفه‌های اساسی فرهنگ بیداری اسلامی رفته‌اند که لازم است مسئولان نیز با اتخاذ تدابیر تدافعی مشخص، این اقدامات را خنثی نمایند.

ب- نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی مؤثر بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی و مبارزه با جریان‌های انحرافی در بین مردم (EFAS)

برای سازماندهی عوامل خارجی در قالب فرصت‌ها و تهدیدهای فراروی سیستم، با استفاده از عوامل درجه بندی و با توجه به اهمیت هر یک از فرصت‌ها و تهدیدها، میزان تأثیرگذاری آنها بر توسعه فرهنگ بیداری اسلامی در بین مردم در ایران، محاسبه و به شرح جداول ذیل تعیین گردید:
جدول 7: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی (فرصت‌ها)
<td valign

عبارات مرتبط با این موضوع
راه بردهای حفظ بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی بر اساس احادیث رضوی راه بردهای حفظ بیداری اسلامی و مقابله با جریان‌های انحرافی بر اساس احادیث رضوی

فرصت‌ها	وزن	درجه بندی	امتیاز وزنی
توجه مسئولان به مسائل روز جریان‌های انحرافی و اندیشیدن تدبیری در این زمینه	15/.	4	6/.
فراهم آوردن شرایط حضور مردم در مباحث بیداری اسلامی و جریان تکفیری و مناظره و مباحثه رو دررو و با واسطه	13/.	4	52/.
استفاده از ترفندهای سیاسی جهت به انزوا کشاندن جریان های انحرافی و تلاش برای ممانعت از ارتباط کشورهای مسلمان با جریان‌های انحرافی	12/.	4	48/.
ارزش دادن به دیدگاه مردم و استقبال از ایده‌ها و طرح‌های نوین در این زمینه	11/.	3	33/.
فراهم کردن شرایط بررسی مباحث بیداری اسلامی و جریان‌های انحرافی و ارتبط با نخبگان جهان اسلام و ارائه گزارش‌های روشن‌گرانه به آنها در این زمینه	1/.	3	3/.
افزایش امکانات فرهنگی مؤسسات و پایگاه‌های فرهنگی کشور	1/.	3	3/.
فراهم نمودن شرایط شناخت بیداری اسلامی و اقدامات جریان‌های انحرافی توسط خانواده‌ها	08/.	3	24/.
تقدیر از افراد، و مؤسسات و پژوهشکده‌های موفق در این زمینه	08/.	2	16/.