ماهنامه دنیای سلامت - دکتر مهدی سعیدی*: آرتروز زانو رایج ترین نوع آرتروز به شمار می رود و در حقیقت تخریب و فرسایش مزمن غضروف مفصلی اطراف زانو اسـت. این بیماری عموما افراد بالای 45 سال را هدف قرار می دهد، با این همه در هر سنی احتمال ابتلا به آرتروز زانو وجود دارد. غضروف مفصلی منافی روی استخوان های مفصل زانو (پشت کشک زانو، پایین استخوان ران و بالای استخوان درشت نی) را می پوشاند.
این غضروف در زمان بروز آرتروز زانو دستخوش تغییراتی تدریجی می شود: خاصیت کشسانی خود را از دست می دهد، به مرور سخت و سفت می شود، ترک بر می دارد و حین انجام فعالیت یا در اثر ضربه راحت تر از پیش آسیب می بیند و فرسوده می شود. بنابراین چون استخوان ها نمی توانند به سهولت روی غضروف ناهموار حرکت کنند. استخوان تحریک می شود و باعث زانو درد می گردد. سر استخوان های درگیر ضخیم می شود و خارهای استخوانی شکل می گیرند. همچنین ممکن اسـت قطعه های کوچکی از غضروف شکسته شده پیرامون ناحیه داخلی زانو شناور باشند.
در غضروف بیش از نیمی از مبتلایان به آرتروز مفصل زانو رسوب های مواد معدنی نیز وجود دارد. به علاوه غلظت مایع مفصلی نیز تغییر می کند. رقیق تر می شود و چسبناکی اش کاهش می یابد. در نتیجه میزان خاصیت حافظت کنندگی و روان کنندگی حرکتی اش رو به کاستی می گذارد و در نتیجه به تدریج درد زانو شروع می شود و شما باید به پزشک مراجعه کنید تا بهترین روش درمان آرتروز زانو را برایتان تجویز نماید.
شدت بیماری آرتروز
شدت بیماری آرتروز در افراد مختلف متفاوت اسـت، گاهی شدت بیماری ملایم اسـت و با علائم خفیف یا هیچ علامتی همراه نیست؛ اما در موارد پیشرفته آرتروز زانو، غضروف تا حدی فرسایش می یابد که استخوان ها روی یکدیگر ساییده می شوند و در نتیجه استخوان ها آسیب می بینند و بیمار متحمل زانودرد شدید می شود.
اگرچه استوآرتریت گونه غیرالتهابی آرتروز به شمار می رود، با این وجود با اندکی التهاب همراه اسـت. البته شدت آن قابل مقایسه با التهاب ناشی از گونه های التهابی آرتروزهایی مانند آرتریت روماتویید نیست. چون آرتروز زانو عموما بین افراد مسن و میانسال شایع اسـت و به مرور زمان تشدید می شود، به عنوان یک بیماری «فرسایشی» در نظر گرفته می شد. با این وجود، فعالیت طبیعی منجر به بروز آرتروز زانو نمی شود، و علت آرتروز زانو و تحلیل و از بین رفتن غضروف مشخص نیست.
در پژوهش انجام شده از سوی مرکز بیماری های عضلانی و آرتروز دانشکده پزشکی دانشگاه هند، پس از شناسایی آنزیم های آسیب زننده به غضروف مفصلی، آنتی بیوتیکی به نام دکسی سایکلین که خاصیت بازدارندگی این آنزیم ها را دارد مورد امتحان قرار گرفت و ملاحظه شد که سرعت تحلیل غضروف با استفاده از این دارو آهسته تر می شود. ضمنا روغن کبد ماهی کاد نیز از خاصیت بازدارندگی آنزیمی مشابهی برخوردار اسـت. بسیاری از بیماران مبتلا به آرتروز زانو به دلیل درد زانو یا به تصور تشدید علائم در نتیجه انجام فعالیت، میزان فعالیت خود را کاهش می دهند. به این ترتیب عضله های نگهدارنده زانو ضعیف تر می شوند و فشار بیشتری بر مفصل زانو وارد می شود.
علائم و نشانه ها
غضروف به تدریج از بین می رود و گاهی هیچ علامتی در مراحل ابتدایی آرتروز زانو وجود ندارد. علائم آرتروز زانو عبارت اند از: سفتی (به ویژه سفتی صبحگاهی زانو)، درد زانویی که با بالا و پایین رفتن از پله ها تشدید می شود، محدودیت دامنه حرکتی، احساس خردشدن زانو و ضعف آن. همچنین ممکن اسـت ورم زانو ایجاد شود، اما در هر حال قرمز و داغ نخواهدبود.
البته علائمی چون درد منتشر مفاصل زانو و صدا دادن زانو می توانند ناشی از عارضه «زانوی دونده» نیز باشند. عارضه مزبور علت زانودرد در تمامی گروه های سنی، از نوجوانان تا بزرگسالان، محسوب می شود. تورم زانو در اثر انباشته شدن بیش از حد مایع درون مفصل زانو رخ می دهد. غضروف آسیب دیده مفصل به التهاب پوشش یا عشاء مفصلی (سینوویوم) و تولید بیش از حد مایع مفصلی (مایع سینوویال) دامن می زند.
انباشته شدن مایع اضافی درون مفصل را در اصطلاح «افیوژن» مفصلی می گویند، از افیوژن مفصلی زانو گاهی با عبارت «آب آوردن زانو» نیز یاد می شود. افیوژن مفصلی زانو در برخی موارد به برجستگی پشت زانو (کیس بیکر) و درد پشت زانو منجر می گردد. التهاب در موارد پیشرفته در صورت شناورشدن قطعه های کوچکی از غضروف شکسته شده اطراف ناحیه داخلی مفصل زانو و در نتیجه تحریک و التهاب بافت نرم مفصل نیز رخ می دهد. به علاوه مفصل در موارد پیشرفته بیماری شکل طبیعی خود را از دست می دهد.
غضروف از توانایی محدودی برای ترمیم خود برخوردار اسـت؛ بنابراین بدن با تشکیل زائده هایی استخوانی واکنشی جبرانی نشان می دهد که به بزرگ شدن آشکار مفصل می انجامد. بروز نشانه ها همواره با میزان آسیب مفصل مرتبط نیست، گاهی علایم آرتروز زانو بدون هیچ دلیل مشخصی می آیند و می روند و در نتیجه ارزیابی نتیجه بخش بودن درمان را دشوار می سازند. ورزش زانودرد به منظور قوی نگه داشتن عضله های نگه دارنده زانو، نداشتن اضافه وزن و اجتناب از انجام ورزش های پربرخورد در کاهش علائم موثر اسـت.
عوامل ابتلا به آرتروز زانوآسیب دیدگی زانو یکی از رایج ترین دلایل آن اسـت اما موارد دیگری هم مانند بیماری آرتروز زانو باعث از بین رفتن و ناراحتی مفصل می شود.
علل شایع زانودرد در افراد جوانتر عبارتند از استفاده بیش از حد از زانو و آسیب دیدگی. همچنین زانودرد می تواند ناشی از عفونت (به عنوان مثال استئومیلیت، بورسیت سپتیک) و بیماری هایی خاص باشد.
• پا به سن گذاشتن
• چاقی
• استعداد ژنتیکی
• آسیب دیدن مفصل زانو
• ورزش نکردن/ سبک زندگی بی تحرک
• ضعف عضلانی- عضله های چهارسر ضعیف (عضله های کشاله ران که به زانو متصل می شوند).
• استفاده بیش از اندازه طولانی مدت/ تحمیل کردن وزن فراوان بر زانو (انجام مکرر حرکت هایی چون سرپا نشستن/ زانوزدن همراه با بلند کردن اشیاء سنگین یا فعالیت های پربرخوردی مانند دویدن سریع یا آهسته).
• انحراف پا
• کفش نامناسب (پاشنه بلند)
تشخیص
تشخیص زودهنگام آرتروز زانو باعث جلوگیری از آسیب دیدگی دائمی می شود. آرتروز معمولا با بررسی سابقه پزشکی و معاینه زانو تشخیص داده می شود. پرتونگاری (اشعه ایکس) می تواند در تشخیص آرتروز زانو مفید باشد. غضروف در پرتونگاری معمولی آشکار نمی شود، بنابراین میزان تحلیل غضروف با توجه به فاصله بین استخوان های آن غضروف تعیین می شود.
پس به جرات می توان گفت که در پرتونگاری متداول احتمال مشخص نشدن ابتلا به آرتروز در مراحل اولیه بیماری بسیار بالا اسـت و امکان دارد دو رادیولوژیست نظرات متفاوتی درباره یک عکس یکسان داشته باشند. اما ام. آر. آی، بافت نرم (و استخوان ها) و همچنین مفصل در حال حرکت را نشان می دهد.
تصویربرداری اشعه ایکس پیشرفته با انکسار نور (DEI) گونه نوینی از پرتونگاری اسـت که علاوه بر استخوان ها، بافت های نرم را نیز نشان می دهد. DEI از مقادیر بسیار پایین تشعشع استفاده می کند؛ کاربرد این روش برای تصویربرداری از غضروف هنوز در بیمارستان ها رواج نیافته اسـت، اما دانشمندان در تلاش اند با تولید انبوه این دستگاه، امکان استفاده از آن را برای همگان فراهم کنند.
درمان با جراحیدر حالتی که هیچکدام از روش های غیرجراحی برای کنترل درد بیمار موثر نباشد، پزشک درمان با جراحی را پیشنهاد کند.
درمان آرتروز با جراحی آرتروسکوپی
جراحی آرتروسکوپی یک روش جراحی غیرتهاجمی اسـت که در آن یک دوربین متصل به نمایشگر تصویری از راه برش کوچکی وارد بدن بیمار می شود. آرتروسکوپی یک عمل کوچک و جزیی اسـت که معمولا به صورت سرپایی انجام می شود.غضروف ناهموار آسیب دیده تراشیده، خارها (زائده های) استخوانی برداشته و قطعات جداشده از غضروف بیرون آورده می شوند.
تعویض مفصل زانو
جراحی تعویض زانو یا آرتروپلاستی یک عمل جراحی مهم و دشوار و آخرین راهکار درمانی برای موردهای بسیار شدید و وخیم آرتروز زانو در زمانی اسـت که تمامی دیگر روش ها در تسکین درد موثر نبوده باشند. تعویض مفصل زانو بی عیب و نقص نیست و طول عمر محدود 10 تا 20 ساله دارد. بیمار پس از انجام این عمل می تواند فعالیت های روزمره و ورزش های هوازی کم برخورد را بدون بروز درد انجام دهد، با این حال، استفاده مفرط فرسایش بخش های زانو را تسریع می کند.
پیوند غضروف
متاسفانه پیوند غضروف برای بیماران مبتلا به آرتروز زانو عملی نیست و تنها برای ناهنجاری های کوچک غضروف مفصلی و نه برای آسیب منتشر رایج در آرتروز زانو قابل انجام اسـت. پیوند غضروف با برداشتن قطعه های کوچکی از غضروف ناحیه ای از زانو انجام می شود که کمترین میزان وزن را تحمل می کند. سپس این غضروف خارج از بدن رشد داده می شود و دوباره برای ترمیم آسیب های جزیی درون بدن قرار می گیرد.
درمان بدون جراحی
منظور از درمان قطعی در آرتروز زانو کاهش درد به منظور بازگشت بیمار به فعالیت های عادی روزانه می باشد.
دارو
درمان دارویی که با مصرف استامینوفن آغاز می شود، به مدیریت و تسکین درد کمک می کند. برخی از بیماران با مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) یا سلبرکس، بازدارنده انتخابی آنزیم سیکلواکسیژناز (2-COX)، دردشان بیشتر تسکین می یابد. داروهای ضددرد مخدر برای بیمارانی تجویز می شود که نیاز به مسکن های قوی تری دارند.
تزریق
مایع مفصلی دارای اسید هیالورونیک (هیالورونیت) اسـت که باعث غلظت و چسبندگی اش می شود. تولید اسید هیالورونیک در اثر ابتلا به آرتروز کاهش می یابد و غلظت آن در مایع مفصلی کم می شود. با رقیق تر شدن مایع، قابلیت روان کنندگی حرکتی مفصل و ضربه گیری آن نیز رو به کاستی می گذارد.
در درمان ویسکو ساپلمنتیشن سه تزریق طی سه هفته انجام می شود. مایعی (اسید هیالورونیک) مشابه به مایع مفصلی طبیعی درون مفصل زانو برای حفاظت و روان کردن حرکت آن تزریق می شود. (مایع مفصلی ژل مانند طبیعی (مایع سینوویال) در موارد ابتلا به آرتروز زانو رقیق تر می شود.) تسکین درد زانو معمولا 6 تا 9 ماه زمان می برد؛ در صورت بروز مجدد علائم، می توان تزریق ها را تکرار کرد. میزان اثربخشی این روش در موارد خفیف تر بسیار بالا اسـت و حتی در موارد بسیار شدید نیز بیش از 50 درصد تزریق ها با موفقیت همراه اسـت.
کمپرس سرد و گرمگرم کردن: گرما با افزایش جریان خون، درد و سفتی را کاهش می دهد. همچنین گرما عامل بازدارنده آرامش بخش درد زانو اسـت. اما توجه داشته باشید که مستقیما مفصل ملتهب را گرم نکنید؛ البته معمولا در مراحل اولیه آرتروز زانو اثری از التهاب نیست. هر بار به مدت 20 تا 30 دقیقه از کمپرس گرم استفاده کنید، و بین هر دو بار گرم کردن دست کم یک ساعت وقفه ایجاد کنید تا از رسیدن حرارت بیش از اندازه به بافت ها جلوگیری کنید. هم گرم کردن خشک و هم گرم کردن مرطوب، هر دو، مفید فایده اند، اما گرم کردن مرطوب سریع تر و عمیق تر به بافت ها نفوذ می کند. برای گرم کردن مرطوب، می توانید از یک حوله خیس خورده در آب گرم استفاده کنید، هر چند این حوله به سرعت خنک می شود.
یک روش دیگر گرم کردن مرطوب قرار دادن حوله ای مرطوب بین زانو و بطری آب گرم اسـت. البته می توانید پوشش های گرم کننده مرطوب را خریداری نمایید. گرم کردن و مالش زانو را به هیچ عنوان همزمان انجام ندهید، چون ممکن اسـت منجر به سوختگی شود.
سرد کردن: سرما با تنگ کردن رگ های خونی درد و التهاب زانو را کاهش می دهد. یخ پیچیده شده در پارچه را هر 3 یا 4 ساعت یک بار به مدت 15 تا 20 دقیقه بر روی مفصل ملتهب قرار دهید. سرد کردن مرطوب (قراردادن حوله ای مرطوب بین پوست و کمپرس یخ) در مقایسه با سرد کردن خشک از نفوذ و سرعت بیشتری برخوردار اسـت. در صورت ابتلا به مشکلات گردش خون یا آسیب های عصبی، از روش درمان سرد یا گرم کردن استفاده نکنید، مگر آن که پزشک بی خطر بودن آن را تایید کند.
کاهش وزن
اضافه وزن فشار مضاعفی را بر زانو، این مفصل تحمل کننده وزن، وارد می کند. حتی از دست دادن 5 کیلوگرم وزن نیز تاثیر شگرفی بر برطرف شدن علائم آرتروز زانو دارد.
ورزش
ورزش زانو برای درمان آرتروز زانو بسیار مفید اسـت: عضله های قوی پا از زانو حمایت می کنند و ضربه را پیش از رسیدن به زانو جذب می کنند. ورزش دادن عضله های چهارسر گردش خون را در مفصل زانو افزایش می دهد و براساس یافته های پژوهش های انجام شده، تغییرات زیست شیمیایی سودمند در مایع مفصلی زانو را بر می انگیزد و خاصیت لغزندگی و روان کنندگی حرکت آن را بهبود می بخشد.
از این گذشته ورزش کردن دامنه حرکتی زانو را افزایش می دهد. با این وجود، نرمش هایی که منجر به کشش بیش از اندازه عضله های چهارسر می شوند برای آن دسته از بیماران مبتلا به آرتروز زانو که دچار انحراف زانو هستند، می توانند مضر باشند و به وخامت شرایط شان بیانجامد. پزشک معالج یا دکتر فیزیوتراپی با توجه به وضعیت زانو راهنمایی های لازم را درباره انتخاب نرمش مناسب ارائه می دهد.
آب درمانی
به استفاده از آب، در حالت مایع، یخ یا بخار، برای اهداف درمانی آب درمانی گویند. این روش شامل نرمش کردن در استخر، غوطه ور شدن در چرخش آب، سونا و کمپرس های سرد و گرم می شود. غوطه ور شدن یا نرمش کردن در آب گرم برای بیماران مبتلا به آرتروز زانو بسیار کارآمد هستند.
باندپیچی
بستن زانو، به رغم مشخص نبودن دلیل مفید بودن اش ،منجر به کاهش قابل ملاحظه درد زانوی ناشی از آرتروز می شود. دکتر فیزیوتراپی روش های باندپیچی مختلف و مناسب را به بیمار آموزش می دهد. پوست گاهی اوقات در اثر باندپیچی تحریک می شود و می سوزد.
بریس (زانوبند)
بریس های تخلیه کننده وزن، مناسب برای موارد خاصی از آرتروز زانو، برای تسکین درد زانوی مبتلایان به این بیماری طراحی می شوند. غضروف معمولا در یک سمت مفصل زانو بیش از سمت دیگر فرسوده می شود، در نتیجه استخوان ران تغییر زاویه می دهد و روی استخوان درشت نی سمت فرسایش یافته ساییده می شود.
بریس های تخلیه کننده وزن بار (فشار) روی مفصل زانو را با تغییر زاویه مفصل زانو به خود جذب می کنند. با تغییر زاویه مفصل زانو، فضایی بین استخوان ران و درشت نی ایجاد می شود که به تسکین درد و افزایش دامنه حرکتی کمک می کند. در پرتونگاری (اشعه ایکس) مشخص می گردد که آیا فضای بین استخوان ران و درشت نی زاویه دار شده اسـت یا خیر.
دکتر فیزیوتراپی پس از انجام معاینات تشخیص می دهد که آیا بستن این بریس نتیجه بخش خواهدبود یا خیر و راهنمایی لازم درخصوص تهیه بریس زانوی مناسب را ارائه می دهد.
طب سوزنیبر طبق نتایج یکی از مطالعات اخیر در زمینه طب سوزنی و آرتروز زانو، درمان طب سوزنی در بلندمدت درد را کاهش و عملکرد را افزایش می دهد.
فیزیوتراپی
یکی از درمان های آرتروز ستون فقرات فیزیوتراپی اسـت، تحریک الکتریکی عصب از طریق پوست (TENS) با تکانه های الکتریکی با ولتاژ پایین توسط الکترودهای متصل شده به بدن در محل درد تحریک می شوند. این روش منجر به تسکین درد برخی از بیماران می شود.
اوزون درمانی
اوزون درمانی یک روش تزریقی اسـت که باعث بازگشت جریان خون به بافت ها می شود و با مهیا کردن مواد لازم برای بافت های آسیب دیده باعث بهبودی این بافت ها می شود. این تزریق ترکیباتی از پروکائین برای کاهش درد و دوزهایی از هورمون های استروییدی برای جلوگیری از فعالیت بیش از حد سیستم ایمنی بدن و رساندن مواد لازم برای بهبودی بافت ها اسـت. در این روش از مواد ضدالتهاب و اکسیژن و اوزون برای بازسازی و ترمیم بافت ها استفاده می شود.
اوزون باعث تحریک جریان خون می شود و با افزایش اکسیژن در سلول ها باعث افزایش انرژی آنها می شود. اوزون در پراکسید ترکیب می شود و باعث تحریک جریان خون می شود و در نتیجه سلول ها مواد مورد نیاز خود را دریافت می کنند و بازسازی و ترمیم می شوند. جریان خون و سلول ها بهبود می یابد و بافت ها شروع به بهبودی می کنند. روش اوزون درمانی برای انواع مختلفی از درد زانو ناشی از ماهیچه ای یا مفصلی مانند آرتروز زانو مفید اسـت.
با استفاده از روش اوزون تراپی یا اوزون درمانی ترکیبی از اوزون، پروکایین، ویتامین B12 و مواد دیگر در بافت های نرم یا لیگامنت ها یا تاندون هایی که به استخوان متصل شده اسـت تزریق می شود این تزریق در مفصل متورم انجام می شود و باعث درمان تورم و سپس افزایش جریان خود می شود و رسوبات فیبری را تحریک می کند تا باعث شود سلول ها با کمک این رسوبات بافت های اتصال آسیب دیده را ترمیم کنند.
میزان بالایی از مواد غیرفعالی که در اتم های اکسیژنی موجود در اوزون پیدا شده اسـت زمانی که با مواد مفید و بی خطر اوزون ترکیب شوند بی خطر هستند و باعث درمان التهابات می شوند و می تواند به عنوان یک عامل تاثیرگذار محسوب شود. این تزریق باید هر 2-1 یکبار تکرار شود. بعد از اولین یا دومین اوزن درمانی برای تسکین درد آرتروز زانو بیماران به نتیجه دلخواه دست می یابند.
گلوکزآمین و کندرویتین و دیگر مکمل ها مطالعاتی درخصوص تاثیرگذاری گلوکزآمین و کندرویتین بر کاهش یا متوقف ساختن پیشرفت آرتروز در دست انجام اسـت.
*متخصص بیماری های عضلات و مفاصل، دیسک و ستون فقرات
به گزارش بلاغ، اگر شما هم جزو آن دسته از افراد هستید که به دلیل مشغله کاری زمان زیادی برای خواب و استراحت ندارید می توانید با انجام این کارها از میزان خواب آلودگی در طول روز بکاهید و زمان کافی برای استراحت پیدا کنید.