در مواردی حیا؛ پسندیده و رفتاری عاقلانه است؛ مانند حیای از خود، حیای از خدا و فرشتگان، حیا از دست‌درازی پیش مردم، حیا از عیب و خلاف‌کاری در طول عمر و حیا در روابط نامحرمان. اما در مواردی حیاورزیدن بجا و پسندیده نیست؛ مانند حیا در بیان حق یا در بیان احکام شریعت، حیا در ترک اعمال نیک یا در آموختن علم، حیا در عذر خواهی و... به هر حال باید به این فضیلت اخلاقی در تمام ابعادش توجه شود که چنین توجهی موجب پاکسازى فرد و جامعه می‌گردد.
فرآوری: آمنه اسفندیاری ـ بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
یکی از صفات پسندیده ی نفسانی که اثر زیادی بر روی حوزه های مختلف زندگی اخلاقی ما دارد حیاست که موجب خودداری از انجام کارهای ناپسند در انسان می شود. در روایات اسلامی؛ به دو صفت خداوند متعال، اشاره شده است، یکى قدرت خداوند و دیگرى نزدیکى او که نشان از آگاهى پروردگار عالم از رفتار انسانها دارد. آن‌گاه، قدرت، عامل ترس دانسته شده و نزدیک بودن و آگاهی خداوند، عامل حیا و شرم. بنابر این، عامل برانگیختن ترس، توجّه قدرت خداوند است و عامل برانگیختن حیا، آگاهى و نظارت خداوند. بنابراین جایگاه و اهمّیت حیا در نظام تربیتى اسلامى تا آنجاست که خداوند متعال قبل از اینکه مردم را به ترس فرا بخواند به حیا فراخوانده است.
اقسام حیا
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) حیاء را دو قسم کرده و فرموده اند: "حیاء بر دو قسم است حیاء عاقلانه و حیاء احمقانه. حیاء عقلانى ناشى از علم و حیاء احمقانه ناشى از جهل است" (کافی، ج 3، ص 166)
حیاء مذموم، همان کم رویى است که ناشى از ضعف نفس و نشانة حقارت درونى است. امام علی(علیه السلام) یکى از آن موارد را حیا و شرم از فراگیرى علم مى داند و مى فرماید: "هیچ کس حیا نکند از این که اگر چیزى را نمى داند یاد بگیرد" (نهج البلاغه، فیض الاسلام، قصار 79) در این صورت حیاء و شرم موجب انحطاط فکرى و عامل رکود و عقب افتادگى انسان مى شود. امام علی(علیه السلام) مى فرماید: "ترس همراه زیان و حیاء به نومیدى پیوسته است" (بحارالانوار، ج 68، ص 337)
اما حیاء ممدوح با عفت و بزرگوارى نفس آمیخته شده است تا جایى که امام صادق (علیه السلام) آن را رأس مکارم اخلاق مى داند. (میزان الحکمه، ج 1، ص 717)
اگر انسان برای خود ارزش قائل شود وقتی به محاسبه می نشیند، شرم می کند که چرا خود را به ارزانی فروخته است، چرا شخصیت خود را در برابر متاع دنیا ضایع کرده است و یا چرا بدون دلیل به فردی التماس کرده است و یا چرا عملی را انجام داده که وارستگی و تقوای او را زیر سؤال برده است؟
این حیا عامل بازدارنده از گناه است. امام علی (علیه السلام) مى فرماید: "حیاء انسان را از انجام کار زشت باز مى دارد" (میزان الحکمه، ج 1، ص 717)
قرآن مجید دختر شعیب (علیه السلام) را براى داشتن چنین صفتى مى ستاید و مى فرماید: "یکى از آن ها (در برابر موسی) با شرم و حیا قدم بر مى داشت" (قصص آیه 25)
حیاء دختر شعیب، همان شرم از مواجهه با نامحرم بوده است. این حیا قطعاً به پاکدامنى کمک خواهد کرد. امام علی(علیه السلام) مى فرماید: "عفت به اندازة شرم و حیاى انسان است" (غررالحکم، ج 4، ص 312)
البته باید حد و مرز این حیا را شناخت تا به صورت افراطى در نیاید که زیاده روى در این بخش نیز مذموم است چون در زندگى انسان با اجتماع سر و کار دارد و قطعاً با نامحرم مواجه مى شود. اگر حیا و شرم بیش از اندازه شد چه بسا به ترس از مردم منتهى مى شود و زمینة گوشه گیرى را فراهم مى کند.پس حیا به این نیست که انسان سرش را به زیر بیندازد اگر در بین مردم چنین گفته شده منظور آن است که به نامحرم نگاه آلوده نشود.
حیا در کلام
کلام و گفتار هر فردی در حقیقت نشانگر بسیاری از نیات و مقاصد فرد است. این کار فرد برای مطلبی که در نظر دارد، زیباترین گفتار را برمی گزیند بیانگر عفت کلام اوست.
قرآن کریم در آیه ی 53 سوره اسراء می فرماید: «قُل لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی هِیَ أحسَنُ» به بندگان من بگو که به بهترین نحو سخن بگویند.
گاهی یک لفظ نامناسب ممکن است دلی را بشکند چه بسا تخم کینه را در آن بنشاند و منجر به دشمنی و بروز اختلافات زیادی شود. الفاظی که در سخنان ما به کار می رود، هم می تواند الفاظی پی برده و خالی از ادب باشد و هم الفاظی کاملاً کنایی و زیبا همراه ادب. به همین جهت است مسائلی که ذکر آنها قبیح است اسامی کنایی زیادی دارد. این امر نشانگر آن است که انسان به طور فطری به حیای در کلام پایبند است.
امام علی (علیه السلام) یکى از آن موارد را حیا و شرم از فراگیرى علم مى داند و مى فرماید: "هیچ کس حیا نکند از این که اگر چیزى را نمى داند یاد بگیرد" (نهج البلاغه، فیض الاسلام، قصار 79)
جایگاه حیا در زندگی اولیای خدا
آورده اند که نابینایی مادرزاد بود در زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم ، نام وی عبدالله ام مکتوم . روزی به در خانه رسول صلی الله علیه و آله و سلم آمد و صدا کرد. رسول صلی الله علیه و آله و سلم گفت: داخل شو. فاطمه علیها السلام برخاست و به درون خانه رفت تا آن مرد کور بیرون رفت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای فاطمه ! او که تو را نمی دید. گفت : ای ! پدر بزرگوار! اگر او مرا نمی دید، من که او را می دیدم . چنانکه حق تعالی نیز مردان را از نگاه کردن نامحرم نهی کرده و گفته است: قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم ؛ زنان را نیز نهی کرده است و گفته که : قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: حمد خدای را که مردان و زنان ما را جمله عالم و دانا گردانیده است.
کلام آخر:
از امتیازات مهم دین الهی آن است که با فطرت انسانها منطبق است و یکی از امور فطری شرم و حیاست که هم از نظر عقلی و هم در آموزه های دینی جایگاه مهمی دارد.
حیای از خود نیز جایگاه ویژه ای در دین دارد، اگر انسان برای خود ارزش قائل شود وقتی به محاسبه می نشیند، شرم می کند که چرا خود را به ارزانی فروخته است، چرا شخصیت خود را در برابر متاع دنیا ضایع کرده است و یا چرا بدون دلیل به فردی التماس کرده است و یا چرا عملی را انجام داده که وارستگی و تقوای او را زیر سؤال برده است؟ و از آن مهمتر حیا از ساحت پروردگار است. همان گونه که از حضور دیگران شرم می شود و برخی از کارها انجام نمی گردد، باید ازمحضر الهی شرم کرد و از انجام معاصی پرهیز کرد.
منابع:
داستان عارفان/کاظم مقدم
سایت اندیشه قم
سایت پاسخگو
سایت اسلام کوئیست
سایت دکتر سید محسن میرباقری
