به گزارش میگنا مدیرکل سلامت اجتماعی روان و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفت: تا پایان امسال حدود 1000 تخت روانپزشکی که بیشتر آن ها در بیمارستان های عمومی هستند از طریق تغییر کاربری اضافه می شود.
به نقل از صدا و سیما، احمد حاجبی با اشاره به اینکه کمبود تخت های روانپزشکی یکی از مشکلات ما در حوزه سلامت روان است، افزود: تا اوایل سال 94 حدود 8 هزار تخت روانپزشکی در کشور وجود داشت.
وی ادامه داد: وزارت بهداشت در این زمینه اقدام کرد و سعی کرد تعداد این تخت ها را افزایش دهد.
حاجبی گفت: بر اساس آخرین آمارهای وزارت بهداشت در سال 91 ؛ 23 و شش دهم درصد جمعیت 15 تا 64 سال یعنی حدود 12 و نیم میلیون نفر مبتلاً به نوعی از اختلال روانپزشکی بوده اند و نیاز به درمان دارند.
وی افزود: بر اساس بررسی ها در سال 91 از این تعداد حدود 65 درصد آن ها هیچ خدمتی نگرفته بودند و بقیه هم که خدماتی را دریافت کرده بودند 54 درصد آن ها از حداقل استانداردها برخوردار بود.
مدیرکل سلامت اجتماعی روان و اعتیاد وزارت بهداشت با بیان اینکه در حدود سه دهه گذشته 70 درصد جمعیت در روستاها و 30 درصد در شهرها بود اما اکنون بر عکس شده است، گفت: آمارها نشان می دهد که اکثر مهاجران ، در حاشیه شهر متوقف و به آسیب های اجتماعی زیادی دچار می شوند به همین علت وزارت بهداشت سعی کرد به آنها خدمات دهد و به حدود 11 میلیون نفر از حاشیه نشینان خدمات ارائه کرد.
بیش از ۸۰۰ روان‌شناس را وارد نظام سلامت کرده‌ایم
حاجبی مدیر کل سلامت اجتماعی، روان و اعتیاد وزارت بهداشت نیز در بخش دیگری از اظهاراتش با اعلام اینکه تا کنون بیش از ۸۰۰ روان‌شناس را وارد نظام سلامت کرده‌ایم، بیان داشت: این روان‌شناسان عمدتا از مناطق حاشیه نشین کار خود را شروع کردند و وظیفه آنها نیز در وهله اول مسئله پیشگیری اولیه است.
وی با بیان اینکه ۷ خدمتی که در حوزه سلامت روان در کتاب ارزش‌های نسبی از آنها نام برده شده استاندارد‌های لازم را برای حمایت از سوی سازمان‌های بیمه‌ای دارند، عنوان کرد: اگر این خدمات در بخش خصوصی انجام شود شامل خدمات دریافتی نخواهد شد.
حاجبی با اشاره به اینکه هفت خدمت وارد کتاب ارزش های نسبی شده است، افزود: بیمه بنگاه اقتصادی است بنابراین باید هزینه اثربخشی و هزینه فایده و استاندارد های خدمتی مشخص باشد.
وی گفت: 63 درصد افرادی که در طول یکسال خدمت نگرفته بودند علت را کم پولی و یا نبود خدمات بیان نکردند بلکه گفتند فکر می کردیم بیماری ما خود به خود بهبود می یابد و این نشان دهنده کمی آگاهی آنان در این زمینه است.
در بخش سواد سلامت روان ضعیف هستیم
حاجبی با تاکید بر اینکه در بخش سلامت روان ضعیف عمل می‌کنیم تاکید کرد: صداوسیما، رسانه‌ها، وزارت بهداشت، وزارت آموزش‌وپرورش و همه دستگاه‌هایی که به نوعی با جمعیت عمومی در ارتباط هستند باید روی بحث توانمند سازی و افزایش آگاهی مردم در این حوزه کار کنند. مدیر کل سلامت اجتماعی، روان و اعتیاد وزارت بهداشت با بیان اینکه تنها بحث مشاوره مطرح نیست گفت: بیمار روانی شدید در طول سال تنها ۵۶ روز میتواند از بیمه جهت بستری در بیمارستان‌های روانپزشکی، استفاده کند.
مدیرکل سلامت اجتماعی روان و اعتیاد وزارت بهداشت افزود: در زمینه سواد سلامت روان بسیار ضعف هستیم و باید روی توانمندسازی و افزایش آگاهی مردم و سواد سلامت مردم کار کنیم.
مدیرکل دفتر مشاوره و امور روانشناسی سازمان بهزیستی افزود: در سازمان بهزیستی کشور حدود 800 مرکز مشاوره داریم که بخش خصوصی هستند و 300 مرکز مشاوره تخصصی وجود دارد.
میرمحمد صادقی با بیان اینکه بیمه خدمات روانپزشکی مهم است و باید به آن توجه شود، افزود: با توجه به گران بودن قیمت خدمات روانپزشکی همه جامعه نمی توانند از آن استفاده کنند.
وی اضافه کرد: سازمان بهزیستی یارانه ای را برای خدمات مشاوره روانپزشکی قرار داده است و برای کسانی که توان پرداخت مشاوره در بخش خصوصی را ندارند یاری برگ می دهد که در برخی موارد تا صد در صد مبلغ مشاوره را پرداخت می کند.
میرمحمد صادقی افزود: ظرفیت این سازمان در این زمینه محدود است.
وی با اشاره به اینکه خط 1480 مشاوره تلفنی سازمان بهزیستی هست، گفت: پارسال یک میلیون و 200 هزار نفر با این خط تماس گرفتند و به حدود 800 هزار نفر از این افراد مشاوره رایگان دادیم.
مدیرکل دفتر مشاوره و امور روان شناسی بهزیستی افزود: مشاوران ما فوق لیسانس و بالای آن هستند و هزینه تماس رایگان است.
میرمحمد صادقی گفت: حوزه خدمات روانپزشکی و مشاوره و مددکاری اجتماعی بیشتر در سازمان بهزیستی متمرکز هستند.
وی افزود: بر اساس مذاکراتی که با بیمه ها داریم، آن ها اعلام می کنند نمی توانیم هزینه ها را پرداخت کنیم.
میرمحمد صادقی گفت: سازمان بهزیستی علاوه بر تحویل گرفتن بیماران روانی مزمن از وزارت بهداشت ، با مجوز مجلس شورای اسلامی مجوز کلینیک های خصوصی مشاروه روانشناسی را صادر می کند.
وی ادامه داد: 1800 مرکز مشاوره در 9 تخصص مختلف از جمله ازدواج و خانواده، کودک و نوجوان ، موضوعات جنسی ، آموزش های سلامت روان وجود دارد.
میر محمدصادقی گفت: پیشگیری و ارتقای سلامت روان بسیار مهم است.
مدیرعامل سازمان بیمه سلامت ایران هم در ارتباط تلفنی با این برنامه گفت: معمولاً خدمتی که قرار است تحت پوشش نظام بیمه ای قرار گیرد با توجه به بار بیماری ناشی از این خدمت ، باید چرایی آن روشن ، محاسبه و اعلام شود.
محمد جواد کبیر افزود: بسیاری از خدمات روانپزشکی تحت پوشش بیمه پایه هستند اما اینکه در ارتباط با خدمات مشاوره و گروه های مشاوره بخواهند خدماتی را ارائه کنند باید مستند و قابل دفاع باشد.
وی اضافه کرد: در بسته خدمات سلامت روان باید دقیقاً مشخص کنیم چه خدمتی را برای چه گروه هدفی و با چه شواهدی می خواهیم انجام دهیم و بیمه باید از آن آگاه باشد.
کبیر ادامه داد: از این جهت لازم است وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دقیقا بسته خدمات سلامت روان را به عنوان حوزه تولیتی کاملاً مشخص کند تا بیمه بتواند بر اساس بسته پایه سلامت، بسته پایه بیمه را از آن استخراج کند.
وی با اشاره به اینکه هنوز مکاتبه رسمی از طرف وزارت بهداشت در این زمینه دریافت نکردیم، گفت: باید روشی در تجمیع منابع داشته باشیم که حداکثر استفاده را از منابع ببریم و باید با حداقل منابع حداکثر اثربخشی و کارآیی را دشته باشیم.
مدیرعامل سازمان بیمه سلامت ایران تاکید کرد: سلامت روان از اولویت بسیار بالایی برخوردار است و باید به آن توجه شود.
کبیر گفت: حدود 300 تا 400 میلیارد تومان از سازمان بهزیستی طلب داریم زیرا حق بیمه ها را پرداخت نکردند.
وی با اشاره به اینکه برای ورود یک خدمت در بسته خدمات پایه شرایطی داریم که باید رعایت شود افزود: یکی از انحرافاتی که در طرح تحول سلامت انجام شده این است که 300 خدمت جدید و 300 قلم دارویی بدون راهنمایی بالینی وارد شده است و بیمه ها بر اساس قانون برنامه پنجم توسعه حق نداشتند آن ها را تحت پوشش قرار دهند.
کبیر گفت: وزارت بهداشت باید تامین منابع را انجام دهد
مهدی تهرانی دوست عضو هیئت علمی روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی هم درارتباط تلفنی با این برنامه گفت: خدمات سلامت روان نیازمند بیمه است که باید پایه گذاری مناسب انجام شود و راهنماهای بالینی مشخص در این زمینه وجود داشته باشد.
وی افزود: در زمینه اقامت بیماران هم مشکل جدی از سال های قبل تا کنون وجود دارد.
تهرانی دوست با اشاره به اینکه مرز میان بیماران روانی مزمن و حاد مشخص نیست، گفت: بیمارستان های روانپزشکی و استقرار اورژانش های روانپزشکی برای بیماران حاد کمک مهمی است .
وی ادامه داد: مراقبت های پس از ترخیص هم مهم است اما هنوز مراقبت های قابل توجهی در این زمینه نداریم.
تهرانی دوست با بیان اینکه یکپارچگی در خدمات سلامت روان وجود ندارد افزود: بخشی از این خدمات توسط سازمان بهزیستی، بخشی توسط وزارت بهداشت و بخشی توسط مراکز مشاوره ای ارائه می شود.
خانم صادق فر خواهر دو بیمار اعصاب و روان هم در ارتباط تلفنی با این برنامه گفت: انگ زدایی از بیماران روان و اصلاح باورهای غلط لازم است.
نظر شما چیست؟
تبویب در جوامع حدیثی
جوامع حدیثی که از قرن سوم در میان اهل‌سنت و از قرن چهارم در میان شیعیان تدوین شدند، در واقع مجموعه‌های تبویب‌شده و موضوعی‌اند که مؤلفانِ آنها، مطابق با اهداف و انتظارات خاص خود و با درنظر گرفتن ملاک‌های دیگر (مثلا وثاقت راوی یا وثوق به‌صدور )، تألیف کرده‌اند.تفاوت تبویب با تک‌نگاری موضوعی
این البته غیر از تک‌نگاری‌های موضوعی است که درباره سیره، مغازی و شرح وقایع صدر اسلام یا مباحث اعتقادی و اخلاقی و عبادی صورت گرفته است.کلیات تبویب جوامع حدیثی
بخش عمده‌ای از احادیثِ جوامع حدیثی صبغه اعتقادی، فقهی و تاریخی دارند.تغییرات تبویب در کتب حدیثی
موضوع‌بندی و تبویب احادیث در طول زمان تغییر کرده؛ پاره‌ای عناوین و ابواب حفظ شده، پاره‌ای جای خود را به عناوین و ابواب تازه داده و عناوینی هم به اقتضای زمان پدید آمده است.احادیث کلامی
در بین شیعه مثلاً در قسمت مباحث کلامی، کتاب التوحید کافی دارای ۳۵ باب و ۲۱۲ حدیث است، اما توحید ابن بابویه که فاصله زمانی زیادی با آن ندارد دارای ۶۷ باب و ۴۰۱ حدیث است؛ یعنی، هم تعداد باب‌ها و هم تعداد احادیث آن در حدود دو برابر کتاب التوحید کافی است که نشان می‌دهد از زمان کلینی تا ابن بابویه، موضوعات جدیدی در این حوزه پدید آمده است.احادیث فقهی
در مباحث فقهی این پدیده نمایان‌تر است، چرا که بخش عمده احادیث جوامع حدیثی، فقهی‌اند که در این کتاب‌ها برحسب ابواب علم فقه تبویب شده‌اند (مثلا از ۳۰ «کتاب» جامع کافی، ۲۳ «کتاب» آن دارای عناوین فقهی است، ضمن آن‌که برخی مباحث فقهی در کتاب‌های دیگر آن درج شده است).علت تغییرات
محدثان و فقیهان، برحسب گستردگی و تفریعات علم فقه زمان خود و احیاناً با استناد به برخی مکتوبات تازه‌یاب اصحاب امامان یا اثبات وثاقت برخی آثار متقدم حدیثی یا تجدیدنظر در مبانی پذیرش حدیث، به تبویب احادیث در الگوی فقهی پرداخته‌اند.مقایسه کتب
مثلاً نحوه تقسیم احادیث در کافی کلینی با تفصیل وسائل الشیعه محمد بن حسن حر عاملی و جامع احادیث الشیعة تألیف معزی ملایری قابل مقایسه است: کلینی کتاب الصلاة را در ۱۰۳ باب تدوین کرده که مشتمل بر ۹۳۸ حدیث است، حر عاملی مجموعه احادیث همین بحث را در ۱۱۴، ۱ باب مشتمل بر ۳۸۹، ۱۱ حدیث سامان داده، و کتاب الصلاة جامع احادیث الشیعة در ۶۴۶ باب و ۱۶۵، ۷ حدیث سامان گرفته است.احادیث اخلاقی
بخش دیگری از احادیث، متضمن مطالبی درباره فضائل و رذایل اخلاقی، ثواب و عقاب اعمال، و آداب دینی‌اند که در کتاب‌های حدیثی شیعه تحت عنوان کتاب العشرة و نیز ضمن کتاب الایمان و الکفر گرد آمده و تنظیم شده‌اند.احادیث جهان‌شناسی
مباحث مربوط به مسائل کلی جهان‌شناسی و انسان‌شناسی و امور طبیعی و ماورای طبیعی، و به طورکلی نگاه اسلام به انسان و جهان، آن چنان‌که در احادیث منعکس گردیده، در میان گردآورندگان احادیث متفاوت تلقی شده و همین نکته مایه تفاوت موضوع‌بندی احادیث در جوامع حدیثی متقدم و متأخر شده است.احادیث طبی
یک بخش درخورتوجه از این‌گونه احادیث، احادیث طبی‌اند که خاصه برای عموم مردم جاذبه دارند و در طول تاریخ اسلام، جوامع اسلامی بر طبق پاره‌ای از آنها عمل کرده‌اند.اعتبار این احادیث
اما اعتبار این احادیث همواره محل بحث بوده است، چنان‌که در بین علمای شیعه، ابن بابویه از جمله کسانی است که در الاعتقادات (۳۴) درباره آنها اظهارنظر کرده است.احادیث طبی در کتب
در هر حال، احادیث طبی در جامعی مثلِ کافی اندک است، (۳۶) (۳۷) اما در بحارالانوار (۳۸) ۴۰ باب، مشتمل بر ۴۹۸ حدیث، را به خود اختصاص داده است، ضمن آن‌که طب النبی ابوالعباس مستغفری (۳۹) و الرسالة الذهبیه منسوب به امام رضا علیه‌السلام (۴۰) هم در این بخش گنجانده شده است.احادیث تاریخی
پاره‌ای از احادیث هم صبغه تاریخی دارند و به بیان تاریخ تولد و وفات پیامبر اکرم و ائمه علیهم‌السلام و فضائل و اوصاف آنها می‌پردازند.مباحث دوران جدید
در دوران جدید، خاصه در قرن اخیر، شماری از متفکران مسلمان در مواجهه با سیطره مادّی و معنوی غرب، به فکر پیدا کردن پاسخ‌هایی به پرسش‌های زمانه، از درون سنت اسلامی افتاده‌اند، که در حوزه حدیث به موضوع‌بندی‌های جدیدی از احادیث انجامیده است.تبویب در کتب حدیثی اهل‌سنت
موضوع‌بندیِ کتاب‌های حدیثی اهل‌سنّت تا حدی با کتاب‌های شیعه فرق می‌کند و گسترش تنوع موضوع از جوامع قدیم به جوامع جدیدتر حدیثی در آنها کمتر است.صحیح بخاری
با این حال صحیح بخاری، که از کهن‌‌ترین جوامع حدیثی اهل‌سنت است، علاوه بر کثرت احادیث، تنوع موضوعی درخور توجهی دارد.صحیح مسلم
صحیح مسلم، که پس از صحیح بخاری تألیف شده، از آن تنوع موضوعی بسیار کمتری دارد.مقایسه ابواب در کتب حدیثی اهل‌سنت
در سنجش کتاب الایمان صحیح بخاری (۵۹) در ۴۲ باب و ۵۸ حدیث با همین مبحث در جامع الاصول ابن اثیر (۶۰) با ۳ باب و ۵ فصل و ۶۳ حدیث، ملاحظه میشود که تنوع موضوعی صحیح بخاری بسیار بیشتر است.تبویب کتب اهل‌سنت در عصر جدید
در سال‌های اخیر، خدیجه نبروای کتاب موسوعة اصول الفکر السیاسی و الاجتماعی و الاقتصادی را چاپ کرده است (قاهره ۱۴۲۴/ ۲۰۰۴) که نشان می‌دهد متفکران اهل‌سنت به موضوع‌بندی احادیث مطابق مقتضیات عصر جدید توجه دارند.پی‌نوشت‌ها:
۱. ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۱۸۳۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۱۱۵.
۳. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۱۶۰۱۶۲.
۴. ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۴۴ ۳۵۳، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
۵. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۷۲۸۲.
۶. ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۹۲۳۰۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۴، ص۲۳۱۵.
۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۴، ص۲۳۳.
۹. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۱۵۲.
۱۰. ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۵۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
۱۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۱۵ ۱۶.
۱۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۵۷ ۱۵۱.
۱۳. مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۳۲۰۳۲۲.
۱۴. باب استحباب صلةالارحام و باب استحباب‌الرضا بالکفاف، علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۱۵. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج۱۵، ص۱۶۱ـ۳۸۳.
۱۶. اسماعیل معزی ملایری، جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة، ج۱، مقدمه محمدحسن بروجردی، ص۹، قم ۱۳۷۱ـ۱۳۸۳ش.
۱۷. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۳۵۶۷۴.
۱۸. مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۰.
۱۹. مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۲.
۲۰. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۸۷۹۳.
۲۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۸، ص۶۰۹۷.
۲۲. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۱۱۱۱۳.
۲۳. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۰۷۱۰۹.
۲۴. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۰۹۱۱۱.
۲۵. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۸، ص۳۹۷۴۲۸.
۲۶. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۶، ص۳۳۲.
۲۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۹، ص۷۱.
۲۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۹، ص۷۴.
۲۹. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۰، ص۴۰۹.
۳۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۲.
۳۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۳، ص۶۴.
۳۲. مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۴.
۳۳. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۳.
۳۴. ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۱۱۵۱۱۶، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۳۷۱ش.
۳۵. محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، ج۱، ص۱۴۴۱۴۵، چاپ حسین درگاهی، قم ۱۳۷۱ش.
۳۶. کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۱۰۸۱۰۹.
۳۷. کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۱۹۰۱۹۲.
۳۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۹، ص۶۲۳۵۶.
۳۹. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۹، ص۲۹۰۳۰۱.
۴۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۹، ص۳۰۶۳۵۶.
۴۱. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۱۶۸۵۴۸.
۴۲. کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۱۱۳۱۱۷.
۴۳. مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۲.
۴۴. مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۴.
۴۵. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۴۶. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۱، ص۳۳ـ۲۱۲، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۴۷. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۱، ص۲۱۵ـ۲۵۴، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۴۸. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۱، ص۲۵۷ـ ۳۳۵، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۴۹. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۲، ص۶۹ـ۱۸۷، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۰. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۱، ص۳۳۹ـ۴۳۲، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۱. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۲، ص۳۷۳ـ۴۱۶، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۲. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۳، ص۵۵، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۳. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۶، ص۵۰۷، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۴. یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح‌النووی، ج۱، جزء۲، ص۱۷۷، چاپ ابوعبدالرحمان عادل بن سعد، قاهره (۲۰۰۳).
۵۵. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنةالنبویة، قاهره۱۳۷۸.
۵۶. محمد بن لطفی صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۳۰۳ـ ۳۰۵، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
۵۷. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۳۸۲، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنةالنبویة، قاهره۱۳۷۸.
۵۸. محمد بن لطفی صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۳۱۳، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
۵۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴ـ۲۶، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۶۰. ابن اثیر، جامع‌الاصول فی احادیث الرسول، ج۱، ص۲۰۷ـ۲۷۶، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۱. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱، ص۲۷ـ۲۱۱، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶۲. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱، ص۶۵ـ۶۸، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶۳. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱، ص۹۹ـ۱۲۱، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶۴. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱، ص۱۲۱ـ ۱۲۴، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶۵. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۹۳ـ۲۸۰، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۶۶. احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، ج۲، ص۷۵، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
۶۷. احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، ج۴، ص۵۳۴، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
۶۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۴۵، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۶۹. احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، ج۲، ص۸۶ـ۱۳۵، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
۷۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۲۹۹ـ۱۳۱۸، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۷۱. ابن اثیر، جامع‌الاصول فی احادیث الرسول، ج۷، ص۵۱۲ـ۵۸۶، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۲. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱۰، ص۳ـ۴۷، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
منبع مقاله:
مجید معارف ... [و دیگران]، (1389) مجموعه کتابخانه‌ی دانشنامه‌ی جهان اسلام (10): حدیث و حدیث پژوهی، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.