موضوعات و مطالب مطرح شده در احادیث، بازتاب‌دهنده دست‌کم دو واقعیت‌اند: از یک سو نشان‌می‌دهند که اصحاب پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله و امامان علیهم‌السلام، درباره موضوعات و مسائلی که برایشان پیش می‌آمده به آنان مراجعه می‌کرده و پاسخ مناسب می‌گرفته‌اند، و از سوی دیگر نشان‌دهنده آن‌اند اولیای دین نیز، به مناسبت و اقتضا، مطالب گوناگونی را در موضوعات اعتقادی، اخلاقی، فقهی و نظایر آنها، که مردم به آنها نیاز داشتند، برای ایشان بیان می‌کرده‌اند، سپس مؤلفانِ کتاب‌ها و مجموعه‌های حدیثی، براساس علایق و انگیزه‌ها و نیازها و گاه با توجه به گفتمان‌های رایج علمی عصر خود، به تبویب و موضوع‌بندی احادیث پرداخته‌اند.
تبویب در جوامع حدیثی
جوامع حدیثی که از قرن سوم در میان اهل‌سنت و از قرن چهارم در میان شیعیان تدوین شدند، در واقع مجموعه‌های تبویب‌شده و موضوعی‌اند که مؤلفانِ آنها، مطابق با اهداف و انتظارات خاص خود و با درنظر گرفتن ملاک‌های دیگر (مثلا وثاقت راوی یا وثوق به‌صدور )، تألیف کرده‌اند.
تفاوت تبویب با تک‌نگاری موضوعی
این البته غیر از تک‌نگاری‌های موضوعی است که درباره سیره، مغازی و شرح وقایع صدر اسلام یا مباحث اعتقادی و اخلاقی و عبادی صورت گرفته است.
کلیات تبویب جوامع حدیثی
بخش عمده‌ای از احادیثِ جوامع حدیثی صبغه اعتقادی، فقهی و تاریخی دارند.
برخی از آنها اخلاقی و پاره‌ای هم متضمن مسائل کلی جهان‌شناسی‌اند، از جمله طبیعیات و علوم و مباحث ماورای طبیعی .
تغییرات تبویب در کتب حدیثی
موضوع‌بندی و تبویب احادیث در طول زمان تغییر کرده؛ پاره‌ای عناوین و ابواب حفظ شده، پاره‌ای جای خود را به عناوین و ابواب تازه داده و عناوینی هم به اقتضای زمان پدید آمده است.
احادیث کلامی
در بین شیعه مثلاً در قسمت مباحث کلامی، کتاب التوحید کافی دارای ۳۵ باب و ۲۱۲ حدیث است، اما توحید ابن بابویه که فاصله زمانی زیادی با آن ندارد دارای ۶۷ باب و ۴۰۱ حدیث است؛ یعنی، هم تعداد باب‌ها و هم تعداد احادیث آن در حدود دو برابر کتاب التوحید کافی است که نشان می‌دهد از زمان کلینی تا ابن بابویه، موضوعات جدیدی در این حوزه پدید آمده است.
از مقایسه این دو کتاب با کتاب التوحید بحارالانوار، معلوم میشود که تعداد ابواب بحارالانوار (۳۱ باب) به کافی نزدیک است، هرچند تعداد احادیث آن ۵۹۲ تاست که درحدود یک برابر و نیم احادیث توحید ابن بابویه و حدود دو برابر احادیث کتاب التوحید کافی است.
در مقایسه این سه کتاب می‌بینیم که مثلاً ابن بابویه در کتاب خود باب مفصّلی گشوده با عنوان ثواب‌الموحدین و العارفین (۱) با ۳۵ حدیث که در کافی وجود ندارد، ولی این باب با افزوده‌ای در عنوان باب در کتاب التوحید بحارالانوار (۲) ۳۹ حدیث دارد.
باب الاستطاعة هم در کافی (۳) و توحید ابن بابویه (۴) وجود دارد، ولی در بحارالانوار نیست.
بحث حدوث عالم نیز در کافی (۵) با شش حدیث و در توحید ابن بابویه (۶) با هفت حدیث آمده، ولی در کتاب التوحید بحارالانوار نیامده و به جای آن در کتاب السماء و العالم بحارالانوار، (۷) فصل مشبعی (۱۸۷ حدیث) به آن اختصاص داده شده و مجلسی (۸) آوردن این مبحث را ابداع خود تلقی کرده و گفته که در نزد قدمایی چون کلینی به‌طور جدّی مطرح نبوده است.
از سوی دیگر، در همین بخش کافی (۹) باب کوچکی با عنوان الابتلاء و الاختبار، با دو حدیث، آمده است که در توحید ابن بابویه (۱۰) سه حدیث دارد و در بحارالانوار اثری از آن نیست.
همچنین در کتاب التوحید بحارالانوار ابواب جدیدی منعقد شده همچون باب علة احتجاب اللّه عزوجل عن خلقه، (۱۱) حدیث مفصّل توحید مفضل (۱۲) و باب ابطال التناسخ (۱۳) که موضوعاً ناظر به زمان مجلسی و به لحاظ مواد حدیثی ناشی از دسترسی وی به منابعی است که احتمالاً در اختیار کلینی و ابن بابویه نبوده است.
احادیث فقهی
در مباحث فقهی این پدیده نمایان‌تر است، چرا که بخش عمده احادیث جوامع حدیثی، فقهی‌اند که در این کتاب‌ها برحسب ابواب علم فقه تبویب شده‌اند (مثلا از ۳۰ «کتاب» جامع کافی، ۲۳ «کتاب» آن دارای عناوین فقهی است، ضمن آنکه برخی مباحث فقهی در کتاب‌های دیگر آن درج شده است).
علت تغییرات
محدثان و فقیهان، برحسب گستردگی و تفریعات علم فقه زمان خود و احیاناً با استناد به برخی مکتوبات تازه‌یاب اصحاب امامان یا اثبات وثاقت برخی آثار متقدم حدیثی یا تجدیدنظر در مبانی پذیرش حدیث، به تبویب احادیث در الگوی فقهی پرداخته‌اند.
مقایسه کتب
مثلاً نحوه تقسیم احادیث در کافی کلینی با تفصیل وسائل الشیعه محمد بن حسن حر عاملی و جامع احادیث الشیعة تألیف معزی ملایری قابل مقایسه است: کلینی کتاب الصلاة را در ۱۰۳ باب تدوین کرده که مشتمل بر ۹۳۸ حدیث است، حر عاملی مجموعه احادیث همین بحث را در ۱۱۴، ۱ باب مشتمل بر ۳۸۹، ۱۱ حدیث سامان داده، و کتاب الصلاة جامع احادیث الشیعة در ۶۴۶ باب و ۱۶۵، ۷ حدیث سامان گرفته است.
کتاب الصلاة کافی نظم منطقی کمتری دارد اما مؤلف وسائل، که فقیه است، تحت تأثیر تبویب کتاب‌های فقهی که در زمان او به کمال رسیده بود، کوشیده است ابواب متناسب را هم ذیل عنوان «ابواب...» یک‌جا جمع کند، که تعداد آنها ۲۹ تاست، و مجموع آنها را با نظمی منطقی‌تر از کافی کنار هم بیاورد؛ هرچند که در مواردی مجبور شده ابواب استطرادی را، که جای مناسبی برای آنها نیافته است، در این کتاب بگنجاند، نظیر ابواب احکام الملابس با ۷۳ باب و ۳۴۳ حدیث، ابواب احکام المساکن در ۲۹ باب و ۱۴۷ حدیث، ابواب قراءة القرآن در ۵۱ باب و ۲۶۴ حدیث، ابواب‌الدعاء با ۶۸ باب و ۳۷۱ حدیث و ابواب الذکر با ۵۰ باب و ۲۲۹ حدیث.
حرّ عاملی در کتاب‌های دیگر وسائل‌الشیعة هم همین کار را کرده است.
مثلا در کتاب‌النکاح ابوابی گشوده (۱۴) که با مبحث اصلی غیر مرتبط است یا پس از مبحث جهاد با دشمن، بابی درباره جهاد با نفس آورده است. (۱۵)
آیت‌اللّه حاج آقاحسین بروجردی از همین نحوه موضوع‌بندی در تفصیل وسائل الشیعه که صبغه فقهی دارد، و تقطیع احادیث بلند و استفاده از آنها در جاهای مختلف و نیز خلط احادیث راجع به آداب و سنن با احادیث راجع به احکام فقهی و جا دادن احادیث در جاهای نامناسب، انتقاد کرد (۱۶) که به پدید آمدن جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة، زیرنظر ایشان، انجامید.
در این ساماندهی جدید، مثلاً کتاب الصلاة در قیاس با کتاب الصلاة وسائل الشیعة (هم از نظر تعداد ابواب هم از حیث شمار احادیث) به حدود نصف کاهش یافته که دلیل آن، افزون تقطیع نکردن احادیث که هم تعداد عناوین و موضوعات را زیاد می‌کرد و هم قرائن داخلی احادیث را از بین می‌بُرد، حذف ابواب استطرادی و بردن آنها به جای مناسبشان است.
احادیث اخلاقی
بخش دیگری از احادیث، متضمن مطالبی درباره فضائل و رذایل اخلاقی، ثواب و عقاب اعمال، و آداب دینی‌اند که در کتاب‌های حدیثی شیعه تحت عنوان کتاب العشرة و نیز ضمن کتاب الایمان و الکفر گرد آمده و تنظیم شده‌اند.
در مقایسه کافی و بحارالانوار از این حیث، ملاحظه میشود که هم تعداد عناوین و موضوعات و هم تعداد احادیث، به مرور دست‌خوش تغییر و بسط شده‌اند.
مثلاً کتاب العِشْره در کافی (۱۷) ۳۱ باب و ۲۰۴ حدیث دارد، اما همین مبحث در بحارالانوار (۱۸) (۱۹) سه جلد را به خود اختصاص داده است، یا باب الصبر در کافی (۲۰) ۲۵ حدیث، اما در بحارالانوار (۲۱) ۶۵ حدیث دارد.
در کافی ابواب حلم، (۲۲) عفو (۲۳) و کَظْمِ غیظ (۲۴) جداگانه آمده‌اند و جمعاً ۳۱ حدیث دارند، اما این سه باب در بحارالانوار (۲۵) به صورت یک باب آمده و متضمن ۷۸ حدیث‌اند.
به‌علاوه در بحارالانوار (۲۶) (۲۷) در قسمتی با عنوان ابواب مکارم‌الاخلاق و در قسمتی با عنوان مساوی‌الاخلاق، (۲۸) (۲۹) که به فضائل و رذایل اخلاقی پرداخته شده است، بخش درخورتوجهی هم به آداب صحبت و معاشرت اختصاص دارد، (۳۰) (۳۱) متضمن موضوعاتی نظیر حقوق متقابل والدین و فرزندان، صله رحم، و ارتباط با دوستان .
احادیث جهان‌شناسی
مباحث مربوط به مسائل کلی جهان‌شناسی و انسان‌شناسی و امور طبیعی و ماورای طبیعی، و به طورکلی نگاه اسلام به انسان و جهان، آن چنانکه در احادیث منعکس گردیده، در میان گردآورندگان احادیث متفاوت تلقی شده و همین نکته مایه تفاوت موضوع‌بندی احادیث در جوامع حدیثی متقدم و متأخر شده است.
مثلاً چنین موضوعاتی در کافی جای ویژه‌ای ندارند و به‌طور پراکنده در جلد هشتم آمده‌اند، اما همین مباحث در بحارالانوار (۳۲) (۳۳) به لحاظ مواد حدیثی بسط یافته و از نظر موضوعی تنوع بسیار یافته‌اند (در ۲۱۰ باب).
احادیث طبی
یک بخش درخورتوجه از اینگونه احادیث، احادیث طبی‌اند که خاصه برای عموم مردم جاذبه دارند و در طول تاریخ اسلام، جوامع اسلامی بر طبق پاره‌ای از آنها عمل کرده‌اند.
محدثان، از همان آغاز جمع و تدوین احادیث، بابی به اینگونه احادیث اختصاص داده‌اند یا کتاب‌های مفردی در این باره تألیف کرده‌اند.
از جمله مشهورترین این کتاب‌ها در بین شیعه، کتاب طب الائمه به روایت عبداللّه و حسین، پسران بسطام نیشابوری، است.
احادیث طبی متضمن دستورهایی برای درمان برخی از بیماری‌ها و خواص درمانی پاره‌ای از خوراکی‌ها و میوه‌ها و سبزی‌ها، و پاره‌ای توصیه‌های بهداشتی درباره امور فردی، خانوادگی و اجتماعی، همچون ((|حجامت)) و حمام، هستند.
اعتبار این احادیث
اما اعتبار این احادیث همواره محل بحث بوده است، چنانکه در بین علمای شیعه، ابن بابویه از جمله کسانی است که در الاعتقادات (۳۴) درباره آنها اظهارنظر کرده است.
وی این احادیث را به چند دسته تقسیم کرده: پاره‌ای را پذیرفته، پاره‌ای را به موارد خاصی که در باب آنها صادر شده ناظر دانسته، و برخی را هم برساخته مخالفانشیعه تلقی کرده است که خواسته‌اند چهره مذهب شیعه را زشت جلوه دهند. (۳۵)
احادیث طبی در کتب
در هر حال، احادیث طبی در جامعی مثلِ کافی اندک است، (۳۶) (۳۷) اما در بحارالانوار (۳۸) ۴۰ باب، مشتمل بر ۴۹۸ حدیث، را به خود اختصاص داده است، ضمن آنکه طب النبی ابوالعباس مستغفری (۳۹) و الرسالة الذهبیه منسوب به امام رضا علیه‌السلام (۴۰) هم در این بخش گنجانده شده است.
احادیث تاریخی
پاره‌ای از احادیث هم صبغه تاریخی دارند و به بیان تاریخ تولد و وفات پیامبر اکرم و ائمه علیهم‌السلام و فضائل و اوصاف آنها می‌پردازند.
اخبار غزوات پیامبر و قصص انبیای سلف را نیز باید به همین قسم ملحق کرد.
رشد و تکامل موضوعات و مواد حدیثی در این نوع احادیث هم مشهود است.
مثلا کتاب الحجه کافی (۴۱) ــکه علاوه بر تواریخ ائمه و فضائل و اوصاف ایشان، متضمن ادله امامت ایشان نیز هست مجموعاً ۱۳۲ باب و ۱۰۱۵ حدیث دارد؛ اما همین مباحث در بحارالانوار ۵۸۱ باب و چند هزار حدیث را به خود اختصاص داده است.
قصص انبیا هم، که بخش درخورتوجهی از احادیث است، در کافی محدود است، (۴۲) اما در بحارالانوار (۴۳) (۴۴) ۸۳ باب را به خود اختصاص داده است.
مباحث دوران جدید
در دوران جدید، خاصه در قرن اخیر، شماری از متفکران مسلمان در مواجهه با سیطره مادّی و معنوی غرب، به فکر پیدا کردن پاسخ‌هایی به پرسش‌های زمانه، از درون سنت اسلامی افتاده‌اند، که در حوزه حدیث به موضوع‌بندی‌های جدیدی از احادیث انجامیده است.
در بین شیعه یکی از مهمترین مجموعه‌ها در این زمینه، کتاب الحیاة (۴۵) است، که در آن، در کنار موضوعات سنّتی مانند معرفت (۴۶) و عقیده و ایمان (۴۷) و عمل (۴۸) و قرآن، (۴۹) موضوعات جدیدی همچون ویژگی‌های ایدئولوژی الهی، (۵۰) فلسفه سیاسی (۵۱) و اصول کلی اقتصاد اسلامی (۵۲) (۵۳) به چشم می‌خورد.
تبویب در کتب حدیثی اهل‌سنت
موضوع‌بندیِ کتاب‌های حدیثی اهل‌سنّت تا حدی با کتاب‌های شیعه فرق می‌کند و گسترش تنوع موضوع از جوامع قدیم به جوامع جدیدتر حدیثی در آنها کمتر است.
صحیح بخاری
با این حال صحیح بخاری، که از کهن‌‌ترین جوامع حدیثی اهل‌سنت است، علاوه بر کثرت احادیث، تنوع موضوعی درخور توجهی دارد.
این جامع دارای ۹۷ باب و مجموعاً ۲۷۵، ۷ حدیث است.
بیشتر احادیث آن صبغه فقهی دارند، هرچند بخش‌هایی از آن به مباحث اعتقادی، اخلاقی و تاریخی نیز اختصاص یافته است.
صحیح بخاری، با وجود تقدم زمانی نسبت به دیگر مجموعه‌های حدیثی اهل‌سنّت، به دلیل فقیه بودن مؤلفش دارای تنوعِ موضوعی گسترده‌ای است.
در واقع، بخاری با ایجاد باب‌های متعدد در کتاب خود، کوشیده است به احادیث عناوین و موضوعات متنوع بدهد و از همین رو در مواضعی هم احادیث را تقطیع کرده است. (۵۴) (۵۵) (۵۶)
صحیح مسلم
صحیح مسلم، که پس از صحیح بخاری تألیف شده، از آن تنوع موضوعی بسیار کمتری دارد.
حجم احادیث هر دو کتاب به یک اندازه است، اما تعداد باب‌های صحیح مسلم فقط ۵۵ تاست و تبویب احادیث و عناوین آنها هم کار خود مسلم نیست، چون فقیه نبوده است. (۵۷) (۵۸)
مقایسه ابواب در کتب حدیثی اهل‌سنت
در سنجش کتاب الایمان صحیح بخاری (۵۹) در ۴۲ باب و ۵۸ حدیث با همین مبحث در جامع الاصول ابن اثیر (۶۰) با ۳ باب و ۵ فصل و ۶۳ حدیث، ملاحظه میشود که تنوع موضوعی صحیح بخاری بسیار بیشتر است.
تنوع موضوعی صحیح بخاری در این بحث حتی از کنزالعمال علی بن حسام‌الدین متقی هم که چند قرن پس از آن تدوین شده بیشتر است، با اینکه کتاب الایمان کنزالعمال (۶۱) دارای ۶ باب و فصول زیاد و ۷۴۲، ۱ حدیث است و مباحثی چون احکام بیعت، (۶۲) اعتصام به کتاب و سنت، (۶۳) و بدعت‌ها، (۶۴) که در صحیح بخاری کتاب مستقل‌اند، در کنزالعمال جزو کتاب الایمان آمده‌اند.
مبحث نماز در صحیح بخاری (۶۵) ۱۵ کتاب و ۵۰۴ باب و ۸۴۹ حدیث دارد، اما همین مبحث در السنن‌الکبری بیهقی (۶۶) (۶۷) در ۸۷۰ باب و ۳۷۸، ۴ حدیث و در کنزالعمال با ۱۱ باب و فصول بسیار و ۷۰۰، ۴ حدیث سامان یافته است.
کتاب الصلاة السنن‌الکبری از کتاب الصلاة صحیح بخاری هم، ضمن برخورداری از نظم منطقی مطالب، تنوع موضوعی بیشتر و هم مواد حدیثی فراوان‌تری دارد.
مثلاً مبحث وقت نماز در صحیح بخاری که کتابی به آن اختصاص یافته (۶۸) واجد ۴۱ باب و ۸۱ حدیث است ولی همین مبحث در السنن الکبری (۶۹) ۳۳ باب و ۱۳۲ حدیث دارد.
هرچند پاره‌ای از کتاب‌های این مبحث، مثل کتاب الاذان، در صحیح بخاری نسبت به همین مبحث در السنن الکبری متنوع‌‌تر است.
مبحث طب در صحیح بخاری (۷۰) دارای ۵۸ باب و ۱۰۴ حدیث است، ولی همین مبحث در جامع الاصول (۷۱) ۲۳ باب و ۱۱۴ حدیث، و در کنزالعمال (۷۲) ۵۲۱ حدیث دارد؛ بنابراین، در بین اهل‌سنّت، در کتاب‌های حدیث پس از بخاری، به‌جز در برخی ابواب فقه، تنوع موضوعی زیادی وجود ندارد.
تبویب کتب اهل‌سنت در عصر جدید
در سالهای اخیر، خدیجه نبروای کتاب موسوعة اصول الفکر السیاسی و الاجتماعی و الاقتصادی را چاپ کرده است (قاهره ۱۴۲۴/ ۲۰۰۴) که نشان می‌دهد متفکران اهل‌سنت به موضوع‌بندی احادیث مطابق مقتضیات عصر جدید توجه دارند.
در این کتاب احادیث با روی‌کرد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تقسیم‌بندی شده‌اند و در آن به مباحثی چون حکومت اسلامی،حقوق زن، همه‌پرسی، و روابط بین‌الملل پرداخته شده است.
پی‌نوشت‌ها:
۱. ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۱۸۳۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۱۱۵.
۳. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۱۶۰۱۶۲.
۴. ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۴۴ ۳۵۳، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
۵. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۷۲۸۲.
۶. ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۹۲۳۰۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۴، ص۲۳۱۵.
۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۴، ص۲۳۳.
۹. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۱۵۲.
۱۰. ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۵۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
۱۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۱۵ ۱۶.
۱۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۵۷ ۱۵۱.
۱۳. مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۳۲۰۳۲۲.
۱۴. باب استحباب صلةالارحام و باب استحباب‌الرضا بالکفاف، علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۱۵. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج۱۵، ص۱۶۱ـ۳۸۳.
۱۶. اسماعیل معزی ملایری، جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة، ج۱، مقدمه محمدحسن بروجردی، ص۹، قم ۱۳۷۱ـ۱۳۸۳ش.
۱۷. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۳۵۶۷۴.
۱۸. مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۰.
۱۹. مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۲.
۲۰. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۸۷۹۳.
۲۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۸، ص۶۰۹۷.
۲۲. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۱۱۱۱۳.
۲۳. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۰۷۱۰۹.
۲۴. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۱۰۹۱۱۱.
۲۵. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۸، ص۳۹۷۴۲۸.
۲۶. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۶، ص۳۳۲.
۲۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۹، ص۷۱.
۲۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۹، ص۷۴.
۲۹. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۰، ص۴۰۹.
۳۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۲.
۳۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۷۳، ص۶۴.
۳۲. مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۴.
۳۳. مجلسی، بحارالانوار، ج۶۳.
۳۴. ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۱۱۵۱۱۶، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۳۷۱ش.
۳۵. محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، ج۱، ص۱۴۴۱۴۵، چاپ حسین درگاهی، قم ۱۳۷۱ش.
۳۶. کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۱۰۸۱۰۹.
۳۷. کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۱۹۰۱۹۲.
۳۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۹، ص۶۲۳۵۶.
۳۹. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۹، ص۲۹۰۳۰۱.
۴۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۹، ص۳۰۶۳۵۶.
۴۱. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۱۶۸۵۴۸.
۴۲. کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۱۱۳۱۱۷.
۴۳. مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۲.
۴۴. مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۴.
۴۵. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۴۶. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۱، ص۳۳ـ۲۱۲، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۴۷. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۱، ص۲۱۵ـ۲۵۴، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۴۸. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۱، ص۲۵۷ـ ۳۳۵، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۴۹. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۲، ص۶۹ـ۱۸۷، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۰. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۱، ص۳۳۹ـ۴۳۲، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۱. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۲، ص۳۷۳ـ۴۱۶، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۲. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۳، ص۵۵، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۳. محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، ج۶، ص۵۰۷، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
۵۴. یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح‌النووی، ج۱، جزء۲، ص۱۷۷، چاپ ابوعبدالرحمان عادل بن سعد، قاهره (۲۰۰۳).
۵۵. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنةالنبویة، قاهره۱۳۷۸.
۵۶. محمد بن لطفی صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۳۰۳ـ ۳۰۵، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
۵۷. محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۳۸۲، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنةالنبویة، قاهره۱۳۷۸.
۵۸. محمد بن لطفی صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، ج۱، ص۳۱۳، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
۵۹. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴ـ۲۶، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۶۰. ابن اثیر، جامع‌الاصول فی احادیث الرسول، ج۱، ص۲۰۷ـ۲۷۶، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۱. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱، ص۲۷ـ۲۱۱، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶۲. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱، ص۶۵ـ۶۸، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶۳. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱، ص۹۹ـ۱۲۱، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶۴. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱، ص۱۲۱ـ ۱۲۴، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶۵. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۹۳ـ۲۸۰، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۶۶. احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، ج۲، ص۷۵، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
۶۷. احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، ج۴، ص۵۳۴، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
۶۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۴۵، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۶۹. احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، ج۲، ص۸۶ـ۱۳۵، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
۷۰. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۲۹۹ـ۱۳۱۸، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۷۱. ابن اثیر، جامع‌الاصول فی احادیث الرسول، ج۷، ص۵۱۲ـ۵۸۶، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۲. علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، ج۱۰، ص۳ـ۴۷، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
فهرست منابع:ابن اثیر، جامع‌الاصول فی احادیث الرسول، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ابن بابویه، الاعتقادات، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۳۷۱ش.
ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنةالنبویة، قاهره۱۳۷۸.
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
حرّ عاملی، وسائل الشیعة.
محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی، و علی حکیمی، الحیاة، تهران ۱۳۵۸ـ ۱۳۶۸ش.
محمد بن لطفی صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
کلینی، اصول کافی.
علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن‌الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
مجلسی، بحارالانوار.
اسماعیل معزی ملایری، جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۳۷۱ـ۱۳۸۳ش.
محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، چاپ حسین درگاهی، قم ۱۳۷۱ش.
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح‌النووی، چاپ ابوعبدالرحمان عادل بن سعد، قاهره (۲۰۰۳).منبع مقاله:
مجید معارف ... [و دیگران]، (1389) مجموعه کتابخانه‌ی دانشنامه‌ی جهان اسلام (10): حدیث و حدیث پژوهی، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.
