وب سایت همشهری شش و هفت - محمد باریکانی: طالقان در منتهی الیه شمال غرب استان البرز در دره سرسبزی واقع شده اســت. شرقیترین نقطه طالقان روستای گراب و گردنه عسلک اســت که به جاده چالوس میرسد و غربی‌ترین نقطه آن روستای پرگه و گردنه انگه اســت که به الموت و استان قزوین ختم میشود.
طالقان 80 روستای فعال دارد که بسیاری از آنها یا در حاشیه رودخانه شاهرود یا در دامنه رشته کوه البرز قرار دارند. بررسی‌های باستان‌شناسی در طالقان آثاری از هزاره دوم و اول پیش از میلاد را مشخص کرده‌اند. طالقان سکونتگاه اقوام مهاجرشمالی بود، ولی در متون تاریخی در نوشته‌های آرتور کریستین سن از محلی به نام «شهرگ» در ولایت «مورتا»، جنوب دیلم نام برده‌اند.بنابراین در متون تاریخی، نام طالقان به طور مستقیم نیامده اســت.
برخی باستان شناس‌ها با بررسی مناطقی از مازندران احتمال داده‌اند که طالقان در دوره ساسانی، بخشی از قلمرو «آل‌گشنسب» و «آل قارن» بوده باشد. وجود مدنیت در طالقان را به دوره هخامنشیان و حتی مادها نسبت داده‌اند. اما تاریخ طالقان از دوره ساسانی به دلیل جنگ‌های سخت اعراب با ایران در مناطق کوهستانی دیلمیان که قزوین و طالقان را نیز شامل می‌شد شکل جدی‌تر به خود گرفته اســت. مغول‌ها که به ایران رسیدند جنگی سخت میان آنها با مردمان طالقان در گرفت تا آنجا که برخی ساکنان طالقان در وصف نبرد مردمان این منطقه با مغول‌ها می‌گویند نبرد با مغولان چنان طولانی وسخت بود که از کشتار و خونریزی، رودخانه شاهرود به سرخی گرایید.
طالقان در دوران اسماعیلیان نیز شهرت بسیار داشت و نبردهای سختی میان اسماعیلیان و سلجوقی‌ها و در همان دوره مرعشیان و مغولان در این نقطه از کشور در گرفت. قلعه مهم اسماعیلیان بر فراز قله ارژنگ با اشراف کامل بر مناطق وسیع در طالقان قرار داشت. راه دسترسی به قله ارژنگ از دو روستای میناوند و باریکان امکانپذیر اســت، اما طی سال‌های گذشته قلعه اسماعیلیان بر فراز این قله به شدت تخریب شده اســت.
از میان شاهان قاجار، ناصرالدین‌شاه علاقه زیادی به طالقان و مردمان این خطه داشت. ناصرالدین‌شاه در سال 1301 هجری قمری در سفری از رودبارک کلاردشت به پراچان در طالقان شرح این سفر را در منابع قاجاری به ثبت رساند. طالقان اکنون از نقاط زیبای طبیعت‌گردی به ویژه برای علاقه‌مندان به نقاط کوهستانی تعریف شده اســت. بر همین اساس کوهنوردان زیادی رشته کوه‌های البرز در طالقان را مسیری مناسب برای صعودهای چند روزه به سمت چالوس یا الموت در قزوین انتخاب میکنند.
این منطقه اکنون 126 اثر تاریخی - معنوی و طبیعی ثبت شده در فهرست آثار ملی و 12 روستای هدف گردشگری دارد. این سرزمین کوهستانی همچنین از سه بخش پایین طالقان، مرکزی و بالا طالقان تشکیل شده اســت. برای سفر به این منطقه با نزدیک به دو ساعت رانندگی در بزرگراه تهران– قزوین میتوانید با عبور از شهر آبیک به ورودی طالقان و کوهستان‌های سرسبز و ارتفاعات زیبای این منطقه برسید و سفر یک روزه خوبی را تجربه کنید.
کولج
روستای دو برادر لجوج !
روستای کولج در همسایگی سه روستای زیبای دیگر به نام‌های حسنجون، خسبان و میراش قرار دارد و مسیر دسترسی به آن از شهرک طالقان که از دیرباز کانون آمد و شد اهالی طالقان و نقطه مرکزی طالقان بود، ممکن اســت.
این روستا به دو بخش بالا کولج و پایین کولج تقسیم شده اســت. آن طور که روستاییان می‌گویند دلیل بالا و پایین شدن این روستا نیز به داستان اختلاف دو برادر که از قزوین برای اقامت در این روستا مهاجرت کرده بودند باز می‌گردد. بین دو برادر اختلاف پدید می‌آید و آن دو از یکدیگر جدا می‌شوند. یکی‌شان به محل بالا کولج می‌رود و نام کوله را بر محله خود می‌گذارد و دیگری در همان نقطه کنونی روستای کولج ماندگار میشود. در تعبیر عامیانه از نام کولج آمده که این نام از پاسخ دو برادر لجوج به سوال مردم از آنها در خصوص اختلاف‌شان برآمده اســت.
به این شکل که وقتی مردم از آن دو برادر لجوج در مورد اختلاف و لجبازی‌شان سوال می‌کردند، آنها می‌گفتند: «کو لج ؟» به این معنا که قهر و لجاجتی در کار نیست و همین پاسخ بر نام روستای کولج ماندگار شد! جالب آنکه کولج بالا و پایین هر کدام دارای مسجد هستند و در وبلاگ همین روستا آمده اســت که در مراسم عزاداری تاسوعا و عاشورا دسته کولج پایین به مسجد کولج بالا و در روز عاشورا دسته کولج بالا به مسجد کولج پایین می‌رود. قدمت تاریخی روستای کولج را نیز به دلیل یافتن تعدادی سفال به رنگ‌های نخودی و سرخ در تنها تپه جنوب قبرستان این روستا به دوره قاجار منتسب دانسته‌اند، اما شواهد دیگر قدمت این روستا را به پیشتر و حتی به دوره سلجوقیه بازمی‌گرداند.
قلعه کولج که به قلعه منصوریه شهرت دارد، در سال 521 در اختیار حکومت اسماعیلیان قرار گرفت. قلعه کولج که دید خوبی به تمامی نقاط طالقان داشت از دژهای مهم اسماعیلیان در ایران اســت. شهید سرلشکر فلاحی هم دوره شهید چمران در دوران جنگ و همچنین رئیس ستاد مشترک ارتش ایران در دوره جنگ، چهره شناخته شده فرماندهی نظامی ایران نیز زاده همین روستا ست و تندیس او در ورودی شهر طالقان قرار دارد.
زادگاه آیت‌الله طالقانی
روستای گلیرد نیز همچون روستای کرکبود از روستاهای هدف گردشگری منطقه طالقان اســت. این روستا زادگاه آیت‌الله طالقانی اســت و از معماری سنتی بسیار خوبی برخوردار اســت. خانه تاریخی آیت‌الله طالقانی یکی از جاذبه‌های گردشگری روستای گلیرد اســت که هنوز پابرجاست. یک حمام تاریخی نیز از جاذبه‌های معماری این روستاست.
کوچه پس کوچه‌های روستای گلیرد از زیبایی زیادی برخوردار اســت و قدم زدن در آنها انسان را به ده‌ها سال پیش باز می‌گرداند. گلیرد اما از جاذبه‌های طبیعی چشم‌نواز نیز برخوردار اســت. خانه آیت‌الله طالقانی نیز که اکنون تبدیل به یک خانه موزه شده تاکنون گردشگران زیادی را راهی این روستا کرده اســت. در این خانه تمامی لوازم شخصی آیت‌الله طالقانی و سیر تاریخی زندگی او قابل مشاهده اســت.
خانه آیت‌الله طالقانی یکصد سال قدمت دارد و سال 77 نیز به ثبت ملی رسیده اســت. صنایع دستی روستای گلیرد نیز انواع محصولات چوبی، بخاری‌های سنتی و تولیدات کرباس، گلیم، جاجیم، جوراب و دستکش و شال گردن اســت. سوغات این روستا نیز انواع خشکبار، لواشک‌های محلی و گردو اســت. برخی یافته‌های باستان شناسی متعلق به حدود ۶۰۰ سال پیش نیز از روستای گلیرد به دست آمده اســت. معماری این روستا برگرفته از معماری سنتی طالقان اســت.
خانه‌های کاهگلی و ارسی‌های آنها از چوب درختان گردو و توت ساخته شده اســت. کلون‌های در خانه‌ها نیز در این روستا هنوز کاربرد دارند. کتیبه‌های 600ساله نیز در این روستا وجود دارد. بازدید از چشمه گوارای گلیرد از بخش‌های مهم این سفر اســت. این چشمه به گفته مردم محلی از گواراترین آبهای منطقه طالقان تشکیل شده و چنان پرآب بوده که علاوه بر مصرف خانگی پاسخگوی مصارف کشاورزی اهالی و آبیاری باغات نیز اســت.
روستایی در همسایگی قلعه اسماعیلیان
روستای میناوند، روستای بالایی باریکان و سرزمین مادری مهرداد میناوند فوتبالیست کشورمان اســت. میناوندی‌ها از مردمان ترک زبان طالقان هستند که بر بستر بالایی قلعه تاریخی ارژنگ اسکان گزیده‌اند. مردمان میناوند در بین روستاهای طالقان به داشتن اتحاد و همبستگی بسیار شهرت دارند.
به بزرگان روستا احترام بسیار می‌گذارند و آنچه بزرگ روستا به آنها بگوید بی‌چون و چرا می‌پذیرند. مردمان روستای میناوند آیین‌های جالبی در شادمانی و ماتم دارند. جمعیت این روستا زیاد اســت. در آیین‌های عروسی، تمامی اهل روستا حضور می‌یابند و داماد از ابتدای مجلس تا پایان آن به احترام مهمانان روی پا می‌ایستد.
روستای میناوند از مسیر جاده باریکان می‌گذرد و بر فراز منطقه‌ای کوهستانی قرار گرفته و آخرین روستا در این نقطه اســت. آب و هوای خوب و دشت‌های وسیع کوهستانی و مناظر بکر کوهستان از جمله چشم‌اندازهای زیبای میناوند هستند. یک اردوگاه تفریحی نیز در نزدیکی میناوند دایر شده که مکان خوبی برای استراحت ورزشکاران و حتی علاقه‌مندان به کوهپیمایی اســت. چشمه‌های آب نیز در این روستا همچنان جوشان اســت.
چند جاذبه تاریخی طالقان بقعه امامزاده میرسعید در حسنجون
این بقعه که متعلق به قاضی میرسعید بن سید علاالدین الحسینی از نوادگان امام محمد باقر (ع) اســت، در یکی از زیباترین مناطق کوهستانی طالقان در ضلع غربی روستای حسنجون و سیدآباد واقع شده اســت. این بنا فاقد گلدسته، دارای گنبد و همچنین سنگ قبر اســت و تاریخ اولیه بنای آن به قرن نهم و دهم هجری بازمی‌گردد. براساس کتیبه سنگ قبر، امامزاده قاضی میرسعید در سال 926 هجری قمری می‌زیست.
بقعه امامزادگان موسی و سلیم در آسفاراناین امامزادگان یکی موسی از اعقاب امام محمد تقی (ع) و دیگری سلیم از نوادگان امام جعفر صادق (ع) اســت که بقعه آنها در روستای آسفاران واقع شده اســت. بنای اولیه این بقعه متعلق به قرن هفتم یا هشتم هجری اســت. حرم امامزادگان نیز دارای ضریح چوبی اســت که گنبد آن اخیرا مورد مرمت قرار گرفته اســت. پیرامون بقعه را نیز قبرستان عمومی با انبوه درختان تنومند و بلند در برگرفته اســت.
حمام شهرک این حمام در شهر طالقان واقع شده و دارای سنگ نبشته‌ای اســت که تاریخ ساخت آن را 1261 هجری قمری ذکر کرده اســت. این بنا از آجر، سنگ و آهک ساخته شده و دارای سربینه و خزینه اســت. طاق‌های حمام گنبدی اســت و بخشی از بنا توسط اداره میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شده
اســت.
حمام تاریخی میردر پایین طالقان روستایی وجود دارد که به روستای میر معروف اســت و حمام تاریخی آن متعلق به دوره صفوی اســت. این حمام دارای تون‌خانه و خزینه سرد و گرم اســت و از لحاظ معماری بسیار زیبا و دارای طاق‌ها و گنبدهای موزون اســت.
از درخت هزار ساله تا باغ‌های میوه
فشندک از روستاهای هدف گردشگری در طالقان اســت. این روستا دارای جمعیت زیادی اســت و شخصیت‌های هنری و فرهنگی بسیاری را در خود جای داده اســت. شناخته شده‌ترین شخصیت‌های روستای فشندک برادران امیدوار و شادروان استاد پرویز کلانتری هستند. روستای فشندک دارای یک درخت کهنسال سرزنده اســت که قدمت آن را هزار سال خوانده‌اند. دو منطقه گردشگری نیز در این روستا وجود دارد.
در بخش محمودکلایه این روستا که مملو از باغ‌های میوه اســت و در ابتدای روستای فشندک قرار دارد رودهای پر آبی جریان دارند که گردشگران می‌توانند در آلاچیق‌های دایر شده در همین باغ‌ها شب مانی کنند و از هوای خوب این منطقه با منظره سد طالقان لذت ببرند. باغ‌های محمود کلایه فشندک نیز مملو از درختان سیب، گیلاس، آلبالو، آلو و گردو اســت. یک مرداب زیبا نیز در این نقطه قرار دارد که آب آن به باغ‌های محمودکلایه جاری میشود.
جالب آنکه این مرداب که پیشتر بدون حصار بود به دلیل تخریب‌هایی که در چند سال اخیر توسط برخی گردشگران انجام شده اســت، فنس کشی شده تا باغ‌ها و درختان این منطقه از شکستن در امان بمانند. منطقه گردشگری دیگر در روستای فشندک که از آن به منطقه شهرک غرب نیز یاد کرده‌اند دارای ساختمان‌های ویلایی بسیار زیبا و چشم‌انداز بی‌نظیر اســت. ضمن آنکه پرنده هما و حتی مرغ حق نیز در مسیر روستای فشندک مشاهده شده و از این منظر این منطقه مکانی خوب برای پرنده‌نگری اســت. روستای فشندک همچنین دارای یک حمام تاریخی اســت که در دوره صفویه بنا شده و دارای سربینه و گرمخانه، خزینه و تون اســت.
برجای مانده از مادها
قدمت روستای باریکان که نام آن به معنای مکان حاصلخیز اســت، براساس یافته‌های باستان شناسی و آثار به دست آمده از این روستا به حکومت مادها بازمی‌گردد. باستان شناس‌ها معتقدند که قدمت این روستا به شاهک نشین باریکانو در سرزمین ماد یا مادستان باز می‌گردد.
براساس پژوهش‌های باستان شناسی که گزارش آن توسط دکتر مهرداد ملک‌زاده از باستان شناس‌های مطرح ایران منتشر شده قبیله پریکانی‌ها در دره طالقان استقرار یافتند و روستای آنها با نام باریکانو که به باریکان تغییر نام یافته اســت در همین دیار قرار داشت. حتی باستان‌شناسان‌در وصف این روستا گمان برده‌اند که شاید باریکان یا همان باریکانو دیار پریکانیان مادی، همان روستایی اســت که کوروش پدر بزرگ مادی خود را بسیار دورتر از مهد فرمانروایی‌اش برای دور ماندن از توطئه به آنجا تبعید کرد.
با وجود پیشینه تاریخی این روستا اما برپایی شکل کنونی روستای باریکان را به دوره نادرشاه افشار حدود 270 سال قبل می‌رسانند و گفته میشود، شاه مراد از فرمانده‌هان نادرشاه افشار که در جنگ هرات کشته شد روستای باریکان را بنا کرد. در حمله هلاکوخان مغول به طالقان و تصرف و تخریب قلعه‌های اسماعیلیه در این منطقه روستای قدیم باریکان نیز که در نزدیکی قلعه تاریخی ارژنگ قرار داشت تخریب شد.
قلعه ارژنگ در روستای باریکان که برای بازدید از آن باید چند ساعت در مناطق کوهستانی این روستا کوهپیمایی کرد توسط کیامحمد بن بزرگ امیر احداث شد. جدای از این اثر تاریخی باریکان دارای دو غار اصلی اســت که یکی از آنها تا مدت‌ها محل تامین آب شرب روستاییان بود و دیگری که بر دامنه یکی از تپه‌های این روستا به نام خوزه کول قرار دارد، همچنان مسدود مانده اســت.
اما قدیمی‌های این روستا که یک بار از دهانه غار خوزه کول ورود کرده‌اند می‌گویند در داخل این غار که به نظر میرسد یک دستکند باستانی باشد، آثاری از معماری دستکند یافته‌اند. به نظر میرسد این دستکند که در میان روستاییان به غار شناخته میشود نیز در دوره‌های تاریخی حمله مغول‌ها به این منطقه برای پنهان ماندن از کشتار و جنگ و حتی در امان نگه داشتن دام‌ها و اسب‌ها کاربرد داشته اســت.
باریکان تا نزدیک به 20سال پیش از کشاورزی بسیار خوبی برخوردار بود و زمین‌های این روستا سراسر زیر کشت گندم و جو بود. روستاییان به گله‌داری و باغداری مشغول بودند و اینک تنها باغ‌های میوه این روستا سالم مانده‌اســت. روستای باریکان درست روبروی مسیر اصلی دسترسی به سد طالقان و کمپینگ محدود سد طالقان واقع شده اســت. در سال‌های گذشته با افزایش گردشگران داخلی علاقه‌مند به مناظر طبیعی و زیبای طالقان این روستا نیز از برخی تخریب‌ها همچون روستاهای دیگر طالقان در امان نمانده اســت.
زمین‌های کشاورزی ورودی به روستا به دلیل تردد خودرو گردشگران آسیب دیده و کشاورزان ناچار باید برای کشت محصولات کشاورزی خود اقدام به زیرو رو کردن چندین باره خاک حاصلخیزی کنند. باریکان یک رودخانه اصلی نیز دارد که حالا دیگر تنها در فصول پرآب سال خروشان اســت و در تابستان می‌خشکد. غار و چشمه پنجعلی نیز از دیگر مناطق زیبای این روستا اســت که در بخش بالایی روستا قرار گرفته اســت.
دیار مردمان گوشه‌نشین
در وصف رمز و رازهای این روستا هیچ اطلاع دقیقی در طالقان وجود ندارد. برخی پژوهشگران ساکنان این روستا را منتظران یا اهل توقف خوانده‌اند و از روستای‌شان با نام ایستا، فانوس‌‌آباد و ترک‌آباد هم نام برده‌اند. می‌گویند آنها پیروان میرزا صادق‌مجتهد تبریزی از عالمان عصر مشروطه هستند. این روستا که ورود به آن ممنوع اســت و ساکنان آن تنها پذیرای معدودی علما هستند و روابط‌شان حتی با سایر بخش‌های طالقان نیز قطع یا محدود اســت، هیچ گونه نشانی از نمودهای تمدن امروزی ندارد.
اهالی روستا در حاشیه شاهرود اقدام به ایجاد مزارع منظم برای کشت محصولات کشاورزی مورد نیاز خود کرده‌اند.آنها خانه‌های‌شان را کاهگلی و با نظم عجیب استوار کرده‌اند. از آب لوله‌کشی و برق استفاده نمیکنند. حتی روی آسفالت هم راه نمی‌روند تا مبادا اعتقادات‌شان خدشه‌دار شود. اهالی ایستا زندگی آرام خودشان را دارند. با هیچ‌کس کار ندارند و حتی از مراودات با بیرون از روستا نیز پرهیز میکنند. آموزش‌های‌شان مکتبخانه‌ای و صرفا به آموزش قرآن، متون دینی و خوشنویسی محدود میشود.
مهمترین نوشته در وصف روستای ایستا را شاید بتوان متعلق به حسین عسکری دانست که پژوهشی درباره اهل توقف در طالقان اســت. آن طور که حسین عسکری نوشته اســت؛ از اواخر دهه 60 شمسی، یک مجموعه مسکونی عجیب در شرق شهر طالقان شکل گرفت که مربوط اســت به پیروان تجددگریز میرزا صادق مجتهد تبریزی (متوفی ۱۳۱۱ خورشیدی) که از امکانات مدرن و جدید استفاده نمیکنند. آنها همچنان بر تقلید از میرزا صادق تبریزی باقی ماندهاند و به سبک زندگی یک‌قرن پیش ایرانیان زندگی میکنند.
این محل به ترک آباد و فانوس آباد هم مشهور اســت. تا چند سال پیش اهالی شهرک طالقان آنها را اسماعیلی مذهب می‌‌پنداشتند و گمان می‌کردند پیروان حسن صباح و اسماعیلیان هستند. آنها با الهام از آرای فقهی میرزا صادق مجتهد تبریزی، روستای سنتی خود را در طالقان ایجاد کردند و شیعه اثنی عشری هستند. اهالی روستای ایستا شناسنامه ندارند، از امکانات رفاهی جدید مانند آب لوله‌کشی، گاز، برق، تلفن، مطبوعات، رادیو ، تلویزیون، بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، رایانه و... استفاده نمیکنند. از کالسکه تک اسب برای رفتن به مزارع‌شان استفاده میکنند و زندگی مختص به خودشان را دارند.
گفته میشود جوانان‌شان که قصد ازدواج در خارج از روستا را داشته باشند باید برای همیشه از روستا بروند. در قاموس اهالی ایستا آن طور که برخی نوشته‌ها تاکید کرده‌اند، عروسی و عزا وجود ندارد و تنها سیروسلوک و انتظار برای ظهور امام‌زمان (عج) در زندگی آنها معنا دارد. میرزاصادق مجتهد تبریزی از فقیهان عصر مشروطه بود که به شدت با مشروطه مخالفت کرد و بر طرد مطلق مدرنیته و تجدد اصرار داشت. روستای ایستا ظاهرا با مهاجرت هواداران میرزا صادق از تبریز به طالقان شکل گرفت.
بنابراین ورود به روستای ایستا ممکن نیست و اگر بخواهید به این روستا سفر کنید باید اجازه اهالی برای ورود به روستای‌شان را داشته باشید. در غیر این صورت میتوانید منظره زیبای ایستا را از بالا تماشا کنید و از نظم مهندسی موجود در این روستا و حتی چیدمان زمین‌های کشاورزی در فاصله‌ای اندک با خانه‌ها لذت ببرید.
