وب سایت همشهری 6 و 7 - محمد باریکانی: مدنیت و ماندگاری بسیاری از مناطق مرکزی و حاشیه‌کویر ایران در طول تاریخ، مدیون کاریزها یا قنات‌ها هستند؛ سازه‌هایی که به دلیل اهمیت در مدیریت آب و معماری متفاوت و اسطوره‌های مرتبط با آن همین چندی پیش در یونسکو ثبت جهانی شدند. قنات‌های ایرانی سابقه‌ای هزاران ساله دارند...
مدنیت و ماندگاری بسیاری از مناطق مرکزی و حاشیه‌کویر ایران در طول تاریخ، مدیون کاریزها یا قنات‌ها هستند؛ سازه‌هایی که به دلیل اهمیت در مدیریت آب و معماری متفاوت و اسطوره‌های مرتبط با آن همین چندی پیش در یونسکو ثبت جهانی شدند. قنات‌های ایرانی سابقه‌ای هزاران ساله دارند. این سازه‌های به ظاهر ساده که هنگام سفر به یزد در خطی طولانی از آسمان در زمین قابل مشاهده هستند از عجایب مدیریت ایرانی‌ها بر آب‌های زیرزمینی از هزاره‌های گذشته هستند که تاکنون پا برجا مانده‌اند. قنات‌های ایران توانستند امنیت غذایی ساکنان مناطق بیابانی کشور را حتی در فصول خشک و قحطی فراهم کنند. از آنجا که ایرانی‌ها در دوره‌های گذشته حیات خود را مرهون طبیعت می‌دانستند بر درختان دخیل می‌بستند و آب پاک را آلوده نمی‌کردند و از دل زمین آب زلال را با ایجاد معماری شگفت‌انگیز قنات استخراج می‌کردند و آن را صرف نوشیدن و آبادانی سرزمین‌های خشک می‌کردند.
دیرین‌شناسان در حوزه صنعت آب، ایران را خاستگاه اصلی قنات می‌دانند و اعلام کرده‌اند که کشورهای دیگر در آفریقا و دیگر نقاط جهان به تدریج این فنا از ایرانی‌ها فراگرفتند. 11 قنات ایرانی از نقاط مختلف کشور با رای و نظر موافق 16 کشور جهان در آخرین اجلاس یونسکو در پاریس ثبت جهانی شدند تا بدین ترتیب جهان، نام و معماری قنات‌های ایرانی را در فهرست میراث بشر بگنجاند. 11 قنات ایرانی که صدها سال از عمرشان می‌گذرد هنوز زنده هستند و نزدیک به یک هزاره است که مردمان کویری ایران و بیابان‌های خشک کشور را سیراب می‌کنند. از سوی دیگر؛ این قنات‌ها با اسطوره‌ها و افسانه‌های محلی عجین شده‌اند. اکنون که فصل سفر به مناطق بیابانی و کویر ایران است می‌توانید برای بازدید از قنات‌های ثبت جهانی شده ایران و روستاهای زیبای پیرامون‌شان، به نقاط مختلف کشور در حاشیه کویر سفر کنید و علاوه بر بازدید از قنات‌ها از آب آنها نیز بنوشید.برای این که کار شما را آسان‌تر کنیم، شماری از این قنات‌ها را در ادامه معرفی کرده‌ایم.
1. یک فنجان آب در قنات بلده
قنات بلده در خراسان جنوبی و در شهر فردوس در دوره ساسانی‌ها حفر شد. شهر فردوس از شهرهای گردشگر پذیر خراسان جنوبی است که بناهای تاریخی و یک چشمه آبگرم درمانی را در خود جای داده است. قنات بلده زمین‌های کشاورزی و آب شرب مناطق اطراف شهر فردوس را نیز سیراب می‌کند و دارای 16 قنات جانبی و دو چشمه است. البته برخی از قنات‌های جانبی قنات بلده در سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی شدید خشکیده‌اند، اما قنات مادر همچنان پرآب است. ناصرخسرو؛ سفرنامه نویس ایرانی حفر قنات بلده را به کیخسرو در دوره ساسانی نسبت داده است. بررسی‌های کارشناسی انجام‌شده بر قنات بلده که اینک در فهرست ثبت جهانی یونسکو نیز قرار گرفته است مشخص کرد که کانال‌های انتقال آب قنات بلده، ظرفیت تولید ۵۰۰ تن ماهی را در هر دوره پرورش ماهی دارند.
نکته جالب‌تر آن که در گذشته همانند بسیاری از قنات‌های ایران، در قنات بلده نیز با استفاده از یک ظرف مسی که به منظور اندازه‌گیری آب، سوراخی در آن تعبیه شده و با هر بار پر شدن آن واحد زمان سنجیده می‌شد، تقسیم آب صورت می‌گرفت. این شیوه از تقسیم آب را فنجانی نامیده‌اند. اگر گذرتان به شهر فردوس در همسایگی طبس افتاد بدانید که علاوه بر بازدید از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی این شهرستان می‌توانید سری هم به قنات ثبت جهانی شده بلده بزنید و یک فنجان از آب این قنات بنوشید و با تاریخ معماری سازه‌های آبی و مدیریت آب در ایران باستان آشنا شوید.
2. قنات قصبه گناباد؛ عمیق‌ترین قنات جهان
قنات قصبه گناباد در صدر فهرست قنات‌های ثبت جهانی شده ایران قرار دارد. در رابطه با شکل‌گیری این قنات در طول تاریخ داستانهای زیادی نقل شده است. دلیل ساختن این داستان‌ها نیز ناتوانی در توجیه چگونگی مدیریت آب و معماری قنات بود. در باورهای محلی می‌گویند، بهمن از پادشاهان کهن ایران پس از ارتکاب یک گناه بزرگ خود را لایق سلطنت ندید، اما موبدان رای دادند که او برای کفاره گناه خود میتواند یک کار نیک انجام بدهد که خیر آن به عموم برسد. بهمن، هزار قنات در مکان‌های بی‌آب اطراف فرمانروایی خود احداث کرد که قنات مهم قصبه گناباد از آن جمله است. در برخی داستانهای تاریخی نیز احداث قنات قصبه گناباد را به دیوها نسبت داده‌اند.
برخی مقنی‌ها معتقدند در زمان‌های قدیم شخصی به نام « طاهرآبشناس » به دیوها دستور داد که چاهی حفر کنند و اجنه نیز چنین کردند و آب از بالا دست به پایین دست جریان یافت. قنات قصبه گناباد دارای یک موزه بسیار تماشایی است که به لحاظ موقعیت و قدمت یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر گناباد در استان خراسان جنوبی است. قنات و موزه قصبه گناباد هر سال گردشگران بسیاری را نیز به خود جذب می‌کند. قنات قصبه گناباد تنها در نوروز 95 بیش از 60 هزار گردشگر را به خود جذب کرد. قنات قصبه یا کاریز گناباد را کاریز کیخسرو نیز خوانده‌اند. این قنات همچنین کهن‌ترین قنات جهان است.
3. قنات قاسم‌آباد فارس
قنات قاسم آباد فسا در استان فارس نیز از دیگر قنات‌های مهم ایران است که در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید. این قنات که از قنات‌های پرآب کشور است براساس آنچه در بانک اطلاعاتی قنات‌های کشور آمده دارای 100 مالک است و 250 هکتار از زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کند. طول قنات قاسم آباد یک کیلومتر است و عمق مادرچاه آن 20 متر و تعداد میله‌های چاه آن 60 میله است. همچنین دبی این قنات 120 لیتر در ثانیه است. اگر به شیراز و شهر فسا سفر کردید حتما سراغ قنات قاسم آباد را بگیرید تا حین بازدید از آن و جاذبه‌های تاریخی و گردشگری و زمین‌های کشاورزی اطرافش پی به ارزش‌های طبیعی و تاریخی قنات قاسم آباد ببرید.
4. قنات مون
عده‌ای از اهالی معتقدند که این قنات قبل از اسلام ایجاد شده و بانی حفر آن را کاوه آهنگر می‌دانند. برخی دیگر اظهار می‌دارند که در گذشته‌های دور یکی از مقنیان خبره یزد از این منطقه به سوی زفرقند عبور می‌کرده که شب فرا می‌رسد و وی ناچار در اردستان می‌ماند. شب هنگام وقتی که این مقنی در بستر خواب بوده گوش خود را روی زمین قرار داده و حرکت آب‌های زیرزمینی را احساس می‌کند. فردای آن روز به اهالی اردستان سفارش می‌کند که در محل فعلی قنات مون قناتی ایجاد کنند و از آب زیرزمینی آن استفاده برند. اهالی نیز به سفارش او عمل کرده و قناتی حفر می‌کنند. پس از چندی که استاد کار یزدی مجدداً به آن حوالی آمده و از قنات بازدید می‌کند، تشخیص می‌دهد که حفر قنات طوری بوده که از همه آب زیرزمینی استفاده نشده است. مجددا دستوراتی برای ایجاد قنات دیگر که آب آن به موازات و در عمق همان مسیر حرکت می‌کرده می‌دهد تا بتوانند از همه آب زیرزمینی استفاده کنند. با این دستور حفر رشته دوم قنات آغاز شده و بدین ترتیب قنات دو طبقه مون زیر نظر این مقنی یزدی ایجاد میشود.
در هر حال قنات مون که در شهرستان اردستان قرار دارد، تنها قنات دو طبقه جهان است و آب هیچ یک از طبقات به دیگری نفوذ نمی‌کند. قنات وزوان نیز با 2500 سال قدمت یک سد ذخیره آب را نیز در خود جای داده است و قادر است 4 ماه آب کشاورزی را در خود ذخیره کند.
این قنات چاه‌های مشترک دارد و مادرچاه‌ها و مظهر قنات در آن متفاوت است. برای کاوش و حفر این قنات مقنی‌ها چند شرط را در نظر گرفته بودند که اگر یکی از آن شرایط وجود نداشت امکان احداث و جاری کردن آب در دو قنات نیز ممکن نبود. داشتن شیب مناسب و لازم در هر دو طبقه قنات و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از مظهر آنها در معماری این قنات موجب شده بود که جریان آب در آن پیوسته باشد. خاک هر دو قنات از لحاظ سختی و نرمی معتدل است و جنس آنها از خاک رس خوب، چسبنده و خوشبو است. متخصصانی که از نزدیک این قنات را دیده‌اند آن را از لحاظ رعایت اصول حفاری یکی از شاهکارهای علم مهندسی در دوران کهن خوانده‌اند.
5. قنات مزدآباد
قنات مزدآباد میمه 2500 سال قدمت و 18 کیلومتر طول دارد. این قنات دارای دو رشته آب سرد و گرم و سه سد ذخیره آب زیرزمینی است. سد یا آب بند هم آن زیر وجود دارد. زمستان‌ها که آب قنات زیاد می‌شد، مردم برای ذخیره آب برای تابستان، سد می‌زدند. قنات مزدآباد در میمه اصفهان، یک سد با ارتفاع 9 متر دارد. جنس این سد از سنگ و ملات است. معماری قنات به گونه‌ای است که 9 دریچه در آن تعبیه کرده‌اند. در زمستان دریچه‌های گرد را با کوزه می‌بستند. به این صورت که پارچه‌ای دور کوزه می‌پیچیدند و داخل دریچه‌ها قرار می‌دادند. در این روش هر چه فشار آب در زمستان بیشتر می‌شد، کوزه‌ها نیز بیشتر در حفره‌ها فرو می‌رفتند و آب پشت سد جمع می‌شد. گاهی نیز داخل کوه‌های اطراف قنات اتاقک‌هایی ایجاد می‌کردند که آب در آنها ذخیره شود. تابستان که می‌شد کوزه‌ها را می‌شکستند و آب از آنها سرریز می‌شد.
6. اکبرآباد؛ پرآب‌ترین قنات دوقلو
قنات دوقلوی اکبرآباد در بروات بم یکی دیگر از قنات‌های پرآب ایران است. همین پرآبی و دوقلو بودن قنات‌های اکبرآباد موجب شد تا در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شود. قنات اکبرآباد در بروات بم نقش زیادی در توسعه کشاورزی در این منطقه و آبیاری باغ‌های نخل دارد.این قنات پیش تر با شماره 31163 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده بود. قنات اکبرآباد 80/4 کیلومتر طول دارد و دبی آب در آن به 300 لیتر در ثانیه می‌رسد. عمق مادرچاه آن 60 متر و تعداد میله‌هایی که برای این قنات حفر شده یکصد میله است. بنابراین اگر به بم سفر می‌کنید می‌توانید علاوه بر بازدید از ارگ بازسازی شده بم و بازار قیصریه در همسایگی ارگ به بروات هم سفر کنید و با طی مسافتی کوتاه علاوه بر جاذبه‌های گردشگری بروات به بازدید از قنات اکبرآباد هم بپردازید که اکنون تبدیل به منطقه توریستی شده و 300 نفر نخل نیز با ثبت جهانی این قنات در اطراف آن جان گرفته اند.
7. زارچ؛ طولانی‌ترین قنات جهان
قنات زارچ در شهر زارچ در استان یزد طولانی‌ترین قنات جهان و یکی از عمیق‌ترین قنات‌های جهان است. در وصف قنات زارچ افسانه‌ها و اسطوره‌ها نقل کرده‌اند. قنات زارچ که در فهرست یونسکو ثبت شده است 100کیلومتر طول دارد و دارای 2115 حلقه چاه است. سابقه حفر قنات زارچ نیز 3 هزار سال اعلام شده است. پس از ورود اسلام به ایران نیز، مسجد جامع تاریخی شهر یزد درحریم قنات زارچ ساخته شد و چند میله چاه این قنات در محدوده این مسجد قرار گرفت تا علاوه بر پر کردن آب انبار وسیع زیر مسجد، نمازگزاران بتوانند از طریق پایاب برای وضو گرفتن از آب قنات استفاده کنند که این پایاب هنوز هم قابل استفاده است.
قنات زارچ تا 50سال پیش بیش از 150 لیتر آب را در ثانیه منتقل می‌کرد که این میزان به دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، به شدت کاهش یافت. مظهر قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیرزمینی جدا از یکدیگر به نامهای شیرین، شور و ابراهیم خویدکی است. هم اکنون اما تنها شاخه شور به طول 72 کیلومتر آبدهی دارد که آبدهی این شاخه در بالا‌دست 60 لیتر در ثانیه و در مظهر قنات 28 لیتر در ثانیه است. قنات زارچ از قنات‌هایی است که در برابر افت شدید سطح آب زیرزمینی و تکنولوژی مدرن مقاوم ماند و به همین دلیل یکی از کهن‌ترین شاهکارهای تمدن بشری در آبیاری و آبرسانی شهر یزد است.
8. قنات وزوان
قنات وزوان در شهر وزوان استان اصفهان حفر شده است و در پرونده زنجیره‌ای ایران به یونسکو این قنات نیز به ثبت جهانی رسید. از ویژگی‌های قنات بزرگ وزوان بند کردن و بستن آن در فصل زمستان در داخل خود قنات است که یکی از شاهکارهای معماری قنات در ایران است. نتیجه این معماری آن بود که آب‌های زیرزمینی در فصل زمستان ذخیره می‌شد. سابقه حفر این قنات را نیز به 3 هزار سال پیش نسبت داده اند. این قنات که همچون یک سد زیرزمینی برای مهار آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از هدر رفت آب و مدیریت آب عمل کرده است میتواند حجم انبوهی از آب‌های زیرزمینی را در دل خود نگاه دارد. قنات وزوان همچنین 35 کیلومتر طول دارد و وقتی ارزیاب یونسکو برای بررسی وضعیت این قنات در فهرست یونسکو به اصفهان سفر کرد چنان از مشاهده این قنات شگفت‌زده شد که پرسید چرا قنات به این مهمی تاکنون به ثبت جهانی نرسیده است؟ وزوان شهری است قدیمی در ۹۰ کیلومتری شمال اصفهان و در میان دشت میمه که از شمال با میمه از جنوب با روستای ونداده از غرب با روستای ازان و از شرق با روستاهای مراوند و ابیانه همسایه است.
9. قنات 900 ساله ابراهیم آباد
قنات ابراهیم آباد اراک که از قدیمی‌ترین قنات‌های کشور است از کوه‌های 70قله سرچشمه می‌گیرد و با طی 11 کیلومتر در زیرزمین نزدیکی روستای ابراهیم‌آباد از زمین خارج میشود. وجود تپه مربوط به دوره اشکانی و پیشینه روستاهای اطراف این قنات نشان از قدمت بالای قنات ابراهیم‌آباد دارد. بنابراین اگر برای بازدید از این قنات می‌روید حتما از تپه اشکانی نزدیک به آن نیز بازدید کنید. طول قنات ابراهیم‌آباد حدود 350 میله حفر شده است. طول مادر چاه قنات ابراهیم‌آباد بیش از 110 متر است که این طول باعث شده این قنات در ردیف قنات‌های پیچیده ایران قرار بگیرد. این قنات به‌صورت دوره‌ای نزدیک به 100هکتار از زمین‌های کشاورزی روستای ابراهیم‌آباد را مشروب کرده است.
فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش پیدا کرد و به کشاورزان اجازه داد در دوره‌های طولانی خشکسالی که آب سطحی یافت نمی‌شود به کشت وزرع بپردازند. قنات ابراهیم آباد اراک سال ۱۳۹۳ به ثبت ملی رسید و اینک به‌عنوان یک اثر تاریخی در فهرست جهانی یونسکو نیز به ثبت رسید. قنات ابراهیم‌آباد اراک همچنین حدود 900 سال قدمت دارد و هنوز هم به‌عنوان یک قنات زنده در اقتصاد و معیشت مردم منطقه کاربرد دارد. قنات ابراهیم‌آباد از زمان شکل‌گیری تاکنون نقش مهمی در تامین و مدیریت منابع آبی مورد نیاز کشاورزی و آشامیدن اهالی روستای کهن ابراهیم‌آباد داشته و عنصری با ارزش و زنده است.
چاه اصلی قنات ابراهیم‌آباد مخروطی شکل است؛ یعنی هر چه چاه به سمت پایین می‌رود، بازتر میشود و قطر دهانه میله آن حدود یک متر و قطر محل اتصال میله به کوره حدود ۱۰ حلقه است. میله‌های بعدی پس از مادر چاه نیز ۴۰ حلقه هستند که هرکدام حدود ۱۰۰ متر عمق دارند. مادر چاه نیز دارای عمقی حدود ۱۱۰ متر است. اولین چاه قنات که به مادر چاه شهرت دارد در گویش محلی به نام سرزا در یک منطقه حفاظت شده و زیبا به نام 70قله و در محل پشته قبرستان قرار گرفته است. قنات ابراهیم‌آباد شامل یک رشته اصلی و دو رشته فرعی است که رشته‌های فرعی آن در منطقه به نامهای رونا و قوشد خوانده می‌شوند. از جمله دلایلی که باعث شد قنات ابراهیم‌آباد اراک در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت برسد، مخروطی بودن بدنه قنات و اثرگذاری مستقیم این سیستم در اقتصاد و معیشت مردم بود.
10. قنات جوپار
مردم منطقه جوپار در ماهان کرمان برای دستیابی به آب مورد نیاز خود مشکلات زیادی داشتند. هنگام کم آب شدن قنات زندگی چوپاریان سخت می‌شد. کم شدن آب قنات به آیین‌هایی در میان مردمان جوپار دامن زده‌بود. برای نمونه در زمان‌های قدیم هنگام خشکسالی جوانان بر در خانه‌ها اشعاری می‌سرودند و طلب آرد از صاحبخانه‌ها می‌کردند. صاحبخانه‌ها نیز درخواست آنها را اجابت می‌کردند. جوان‌ها در نزدیکی قنات آتش می‌افروختند و آرد را خمیر می‌کردند و می پختند. پیش از پختن کماچ مهره کوچکی در خمیر می گذاشتند و هنگامی که کماچ پخته می‌شد یکی از حاضران که از همه مسن تر بود کماچ را قطعه قطعه می‌کرد و به هر یک از جوانان تکه ای اهدا می‌کرد. او همچنین مراقب بود که مهره در کدام قطعه قرار داده شده است. وای به احوال بیچارهای که مهره در نان او پیدا می‌شد. او را به فلک می‌بستند و چوب می زدند. سپس یکی از سادات محل ضامن جوان می شد و قرار می گذاشتند که چنانچه ظرف یک هفته باران نیامد دوباره جوان بیچاره را تحویل بدهند تا چوب بخورد. آنها این گونه امیدوار بودند که خداوند برای جلوگیری از ظلم‌شان به آن جوان باران نازل کند.
22 رشته قنات در منطقه جوپار وجود دارد که قدیمی‌ترین آنها قنات گوهرریز جوپار است. این قنات یکی از بزرگترین و طولانی‌ترین قنات‌های ایران است. این قنات آب جوپار و مناطق اطراف را برای آشامیدن و کشاورزی تامین می‌کند. سابقه این قنات را به دوران مهرپرستی نسبت داده اند. قنات جوپار به لحاظ مذهبی ارزش بسیاری در بین اهالی و جوپاریان دارد و بسیار مورد احترام است.
11. قنات حسن آباد یزد
قدمت قنات حسن‌آباد یزد به دوره میانی اسلامی؛ یعنی قرن هشتم هجری می‌رسد. حق آب این قنات متعلق به برخی اهالی شهرستان مهریز و یزد است. این قنات همچنین از محدوده کوه‌های غربالبیز آغاز و پس از گذر از شهرستان مهریز تا روستای دهنو، حسن آباد و مریم آباد یزد امتداد می‌یابد. مالکیت این قنات عمومی و خصوصی است. یک پنجم آب آن متعلق به سادات مهریز است که در تغار ساداتی تحویل آنها میشود و مابقی آب نیز سهم روستای دهنو و حسن‌آباد یزد است. قنات حسن آباد یزد حدود 200 مالک آب و 400 بهره‌بردار دارد و 8 جره از آب آن نیز متعلق به آب‌انبار نو مریم‌آباد است. مادرچاه قنات حسن آباد 40 متر عمق دارد و در محدوده چشمه غربالبیز مهریز قرار گرفته است.
حوزه آبریز این قنات، ارتفاعات شیرکوه و سرریز چشمه غربالبیز است. آبدهی قنات براساس میزان بارندگی سالانه در شیرکوه است و در فصل بهار و سال‌های ترسالی به 200 لیتر در ثانیه می‌رسد. در فصل تابستان و پاییز نیز آبدهی قنات کاهش می‌یابد و به 110 لیتر در ثانیه می‌رسد. قنات حسن‌آباد یزد دارای پنج شاخه پیشکار اصلی، پیشکارکوهی، شق‌قنات، کوه‌سرخی و شاه‌نشینی است. قنات حسن‌آباد علاوه بر میزان آبدهی نسبتا مناسب و بالا، دارای عمق کم در کانال آبرسان مهریز تا یزد است. قنات حسن‌آباد 700 سال قدمت دارد و در مهریز یزد در باغ پهلوانپور قرار دارد. آسیاب تاریخی میرزانصرالله هم کنار آب همین قنات ایجاد شده است. این قنات در مسیر خود موجب رونق کشاورزی 6 هزار کشاورز در روستاهای دهنو و حسن‌آباد مشیر یزد شده است.
