مجله همشهری دانستنیها: دکتر «علی هاتف سلمانیان» استاد پژوهشکده زیست فناوری کشاورزی در «پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری» است. او از لزوم توجه به تراریخته ها و الزامات ورود به این عرصه در کشور می گوید و اعتقاد دارد بخش زیادی از توان کشور صرف بحث های بیهوده می شود و به جای این می توان وارد فرایندهای استاندارد و تعریف شده علمی شویم.
تراریخته و تنوع زیستی
در کل هر بذر پرمحصولی که وارد بازار شود، زنگ خطری برای تنوع زیستی داخلی است، زیرا کشاورزان باوجود بذرهای پرمحصول دیگر به سراغ بذرهای سنتی نیمی روند. این موضوع مختص تراریخته ها نیست و در مواجهه با هر بذر پرمحصولی می تواند اتفاق بیفتد. برای نمونه، چند سال قبل نوعی درخت سیب پرمحصول وارد بازار شد و طی 10 سال به تدریج تمامی باغداران شمال غرب کشور به سراغ آن رفتند. بعد از چند سال آفتی باعث شد تا این درخت های سیب جدید صدمه ببینند.
در این شرایط همه به دنبال این بودند که نمونه درخت های قدیمی را پیدا کنند تا بتوانند دوباره باغ های خود را احیا کنند، اما دیگر در هیچ باغی، درخت های قدیمی وجود نداشت. در این ماجرا واقعا تنوع زیستی درخت سیب در شمال غرب کشور به خطر افتاد. از آنجا که بیشتر بذرهای ما وارداتی هستند، بحث به خطر افتادن تنوع ژنتیکی بومی بسیار پیش از این اتفاق افتاده است و بحث گسترده تر از کشت شدن یا نشدن تراریخته هاست؛ اما متاسفانه هیچ کس در داخل به این موضوع توجه ندارند و کسی به این همه واردات کنترل نشده بذر اعتراضی نمی کند.
تراریخته و سم ها
اگر عوامل غیرزنده نظیر گرما، سرما، خشکی و... را کنار بگذاریم، در کشاورزی آفات و عوامل بیولوژیک جزء مهم ترین عواملی هستند که به گیاه حمله می کنند و باعث بروز مشکل می شوند. ما با این مشکلات بیولوژیک با ابزارهای شیمیایی مثل انواع سموم مقابله می کنیم. ابزار شیمیایی صفر و یکی عمل می کند. یعنی مثلا نوعی حشره را یک دفعه به طول کامل نابود می کند. امروزه در دنیا به این نتیجه رسیده اند که به جای برخورد شیمیایی با این عوامل، می توان برخوردی از جنس بیولوژیک داشت. مثلا از باکتری یا قارچ یا... برای کنترل آفت استفاده کرد.
روش های بیولوژیک به جای از بین بردن، سیستم را به تعادل می رسانند و به همین دلیل راه حل های پایدارتری هستند. گیاهان تراریخته مقاوم به انواع آفات هم به نوعی ابزارهای بیولوژیک برای مقابله با این مشکلات هستند.
گفته می شود که مصرف گیاهان تراریخته مقاوم به علف کش ها و آفت کش ها باعث شده است مصرف علف کش ها افزایش پیدا کند. توجه کنیم که سوءمصرف سم موضوعی نیست که با تراریخته یا غیرتراریخته بودن گیاهان ارتباط داشته باشد. به عنوان مثال ما درحال حاضر در هیچ کجای ایران کشت گیاه مقاوم در برابر «گلایفوسیت» (نوعی سم) نداریم، اما مصرف این سم در ایران بسیار زیاد است. هر چند که این سم به نسبت دیگر سموم مورد استفاده در کشاورزی خطرات کمتری دارد، اما به هر حال بدون خطر نیست و باید مصرف آن مدیریت شود. اما می بینیم که هیچ کنترلی بر این روند وجود ندارد.
درواقع یکی از مشکلات فعلی ما در حوزه صادرات محصولات کشاورزی، باقی مانده سموم در محصولات است و بعضا باعث برگشت خوردن برخی محصولات می شود. همه این مشکلات در شرایطی در کشاورزی ما وجود دارد که کشت گیاه تراریخته ای هم در این بین مطرح نیست و بذرهای غیرتراریخته کشت می شود.
با توجه به تجربیات مدون جهانی در اکثر موارد که گیاهان تراریخته به درستی مدیریت شده اند، مصرف سموم کاهش قابل توجهی داشته است. البته گزارشاتی مبنی بر استفاده بیش از اندازه از سموم نیز وجود دارد که عمدتا مربوط به عدم آموزش کافی یا مدیریت نامناسب است. در هر صورت حلاجی این موضوع جای بحث کارشناسی بیشتری دارد.
آیا تراریخته ها ما را می کشند؟
در دنیا مطالعاتی در رابطه با تاثیر کاشت محصولات تراریخته بر میکروارگانیسم ها صورت گرفته است. این مطالعات نشان می دهد که تراریخته ها روی این موجودات تاثیرگذارند اما تاثیر آن هاشبیه تاثیری است که مثلا تغییرات دما یا کودها یا... دارند و تاثیر خاص یا عجیبی نیست.
تا به حال در دنیا تنها یک مطالعه بوده که نشان داده محصولات تراریخته ممکن است برای سلامت خطرآفرین باشند. در این مطالعه موش هایی برای چند ماه با ذرت های غیرتراریخته و در گروه های دیگر با درصدهای مختلفی از ترکیب ذرت تراریخته و غیرتراریخته تغذیه شدند. پس از چند ماه در بعضی از این موش ها مشکلاتی مانند ابتلا به سرطان مشاهده شده است.
نمی توان نتایج این مطالعه را به کلی زیر سوال برد، اما ابهاماتی هم در آن وجود دارد که نمی توان نادیده گرفت؛ به عنوان مثال وقتی نتایج را بررسی می کینم، می بینیم که مثلا موش هایی که با مخلوطی (11 درصد) از ذرت تراریخته تغذیه شده اند، بیشتر از موش هایی که با مخلوطی حاوی 22 درصد ذرت تراریخته تغذیه شده اند، مبتلا به سرطان شدند.
یعنی با بالارفتن دوز تراریختگی میزان ابتلا به بیماری افزایش پیدا نکرده است. یا این که این موش ها برای مدتی طولانی تنها با ذرت تغذیه شده اند، یعنی اتفاقی که در حالت طبیعی رخ نمی دهد، که خود این تغذیه می تواند احتمال ایجاد مشکلات جسمی و حتی شاید ابتلا به سرطان را افزایش دهد و موارد دیگری که این مقاله از نظر علمی رد شده و اصطلاحا Retract شده است.
یکی دیگر از مواردی که مطرح می شود این است که در گیاهان تراریخته ژن مقاومت به نوعی آنتی بیوتیک به نام کانامایسین وجود دادر و مصرف این گیاهان باعث می شود بدن ما نسبت به این آنتی بیوتیک مقاوم شود. توجه به نکته ای حائز اهمیت است. اول اینکه ژنی که به آن اشاره می شود، منشا طبیعی داشته و در بسیاری از میکروارگارنیسم های که هر روزه با غذا وارد بدن ما می شود و جود دارد.
به عبارت دیگر نه تنها این ژن بلکه ژن های متعدد دیگری را هر روزه توسط غذا و به ویژه گیاهان غیر تراریخت هم می خوریم. برای برطرف کردن همین نگرانی ها هم در دنیا تکنولوژی مارکرفری ها را پیشنهاد می دهند که به ما این امکان را می دهد که پس از تراریخت شدن گیاه، با روش های مولکولی این ژن مقاومت را از گیاه حذف کنیم.
تراریخته، نظارت و هزار پیچ و خم
دست کاری ژنتیکی حدود 30 سال است که در دنیا صورت می گیرد. در تمام این سال ها نگرانی های ناشی از احتال خطر در این فناوری، مثل دیگر فناوری های جدید در نظر گرفته شده است. پروتکلی بین الملی به نام پروتکل کارتاهنا وجوددارد که ایران هم به عضویت آن درآمده است. هدف از این پروتکل تامین ایمنی کشورهای در مبادلات محصولات دست ورزی شده ژنتیکی به طور اعم و حفظ تنوع زیستی است. بخشی از آن هم مربوط به محصولات تراریخته گیاهی و بایدها و نبایدهای مربوط به این محصولات است.
این پروتکل، به بحث تحقیقات ورود نمی کند و تابع قوانین عمومی کار در آزمایشگاه ها با سطح ایمنی 2 است (به زبان ساده یعنی سطحی از ایمنی که افراد آموزش های لازم را دیده ورود و خروج مواد در آن کنترل شده است).
به طور خلاصه هنگام تولید محصول تراریخت پیش از کشت گسترده و تجاری سازی باید موازین علمی و ارزیابی های ایمنی در مورد آن انجام و حتی در مواردی به مراجع بین المللی اعلام شود. وقتی محصول تراریخته ای تولید می شود باید بخشی از اطلاعات مربوط به آن مانند ژن والد، جایگاه ژن جدید در DNA گیاه، درصد تراریختگی و.. به سازمان های ذیربط داخلی اعلام شود.
پس از اخذ مجوزهای لازم که بین 5- 10 سال نیز طول می کشد، در چارچوب این قوانین کشورها می تواند محصولاتی را که قرار است در کشورشان تولید یا وارد شود، ارزیابی کنند. اجرای پروتکل کارتاهنا مراحل مختلفی دارد. ابتدا آموزش و آگاهی رسانی است. سپس باید قوانین ملی در این رابطه تدوین بشود؛ ممکن است کشوری قوانین سختگیرانه تر یا راحت تر از پروتکل بین الملی را در نظر بگیرد، اما به هر حال باید بسترهای قانونی و متولیان اجرا و نظارت بر این قوانین مشخص شوند.
در نهایت باید زیرساخت های اجرایی مورد نیاز برای اجرای پروتکل فراهم شود؛ مثلا آزمایشگاه های مرتبط تجهیز شوند، نیروی انسانی متخصص تربیت شود، نهادهای لازم راه انداز شود و... .
حدود 15 سال پیش، در ایران مرحله آموزش و آگاهی رسانی انجام شد. با تلاش هایی که صورت گرفته است، ساز و کارهای اولیه در وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت و سازمان حفاظت محیط زیست برای ارزیابی و صدور مجوز شکل گرفته کار است.
تقریبا کل سویا و بخش عمده ذرتی که در دنیا خرید و فروش می شود، تراریخته است. تقریبا کل سویایی که در ایران مصرف می شود (به ویژه در مورد خوراک دام و طیور) وارداتی است. علاوه بر آن حدود 70 درصد غذای دام و طیورما هم از ذرت تامین می شود که آن هم از راه واردات است. پس با این حساب ما حتما واردات و مصرف تراریخته به صورت غیرمستقیم و مستقیم (به عنوان مثال روغن استحصال شده از دانه های روغنی وارداتی) داریم. تا جایی که اطلاع در دست است، در ایران تولید محصول تراریخته به شکل تجاری و مشخص نداریم، فقط چند سال قبل مقداری برنج تولید شد که آن هم وارد بازار نشد.
اما کشت ناخواسته تراریخته احتمالا در ایران انجام می شود. زیرا بیشتر بذرهای مورد مصرف ما وارداتی است. بررسی این که بذری تراریخته است یا خیر، فرآیندی ساده است اما فعلا در کشور ما مورد درخواست نیست. در نتیجه وقتی بذری وارد کشور می شود، نمی دانیم که تراریخته است یا نه و به این ترتیب خیلی محتمل است که محصولی تراریخته را کشت کنیم، در حالی که اصلا اطلاعی از این موضوع نداریم.
تکنولوژی های جدید، مضر یا مفید؟
گیاهان تنها محصول دست ورزی ژنتیکی نیستند. بسیاری از باکتری ها یا میکروارگانیسم های دیگر هم دست ورزی شده، فرآورده های آن ها تبدیل به محصول می شوند، ما از آن ها استفاده می کنیم و اصلا هم نگران مصرف آن ها نیستیم. بسیاری از داروها یا واکسن های نوترکیب از جمله همین محصولات هستند. به عنوان مثال، برای تهیه واکسن علیه ویروس هپاتیت B، ژنی را از ویروس بر می دارند، آن را در یک مخمر (نوعی قارچ تک سلولی) قرار می دهند و مخمر نیز پروتئین مورد نظر را درون خود تولید می کند.
پس از مراحل خالص سازی و گذراندن آزمایشات لازم، این ماده را به بدن انسان تزریق می کنند.البته در مواردی هم دیده شده که افراد به این واکسن حساسیت نشان داده اند یا تزربق واکنس موجب ایجاد ناامنی لازم نشده است. اما هیچ وقت واکسیناسیون آن به این دلیل تعطیل نمی شود. چون طبق برآوردهای انجام شده در ایران در حدود سه تا پنج درصد ناقل ویروس هپاتیت B داریم و این نگرانی بسیار بزرگ تری برای ما است که باید از آن جلوگیری شود. به عبارت دیگر با توجه به مشکلاتی که به کارگیری این تکنولوژی در پیش رو دارد، با مدیریت مناسب می توان از مزایای آن استفاده و مشکلات آن را به حداقل رساند.
راه حل چیست؟
با توجه به این که در حال حاضر هم واردات کنترل نشده محصولات تراریخته را داریم و هم با بذرهای غیربومی کشت کنترل نشده در کشور انجام می شود، بهتر است که اجازه بدهیم بذرهای بومی با ویژگی های خوب (از نظر محصول سازگاری با اقلیم ایران) و با توجه به نیازهای واقعی کشور تولید و در شرایط مناسب کشت شوند. برای کنترل این شرایط نیاز به زیرساخت های مناسب داریم. ما تا الان بخشی از هزینه های مورد نیاز را با کمک های بین المللی دریافت کرده ایم. بخش دیگر را هم باید با سرمایه گذاری داخلی تامین کنیم. البته سرمایه گذاری در این زمینه بسیار هزینه بر است، اما همان طور که برای دفاع از مرزهای کشورمان هزینه های زیادی می کنیم، برای امنیت غذایی کشور هم این هزینه ها ضروری است.
در حال حاضر بخش زیادی از توان کشور صرف بحث های بیهوده و بی نتیجه در این زمینه می شود، در حالی که می توانیم به جای این، وارد فرآیندهای استاندارد و تعریف شده علمی بشویم و به جای اتلاف انرژی و زمان از دست دادن فرصت ها، از روش های علمی و پیاده سازی قانون های مصوب داخلی استفاده کنیم.
