یک ماه اخیر، روزهای سختی را برای پژوهش و دنیای علمی ایران رقم زده است. نشریه «ساینس» در گزارشی با عنوان «بازار سیاه مقاله و پایان نامه فروشی» به موضوع خیل عظیم پلاکارد به دستانی که ISI می فروشند و یا مراکزی که با قیمت های ۲ تا ۵ میلیون تومانی پایان نامه می سازند، می پردازد.
هنوز چند روزی از این گزارش نگذشته بود که گزارش دیگری از یک ناشر مشهور بین المللی با نام اشپرینگر نیچر درج شد مبنی بر اینکه ۵۸ مقاله ایرانی چاپ شده در نشریات علمی این ناشر دارای سرقت ادبی و دستکاری داده هستند.
این در حالی است که رتبه بندی های بین المللی و گزارش های مستقل از رشد علمی ایران و شتاب این رشد خبر می دهد و همگی اذعان دارند که در سال های اخیر رشد علمی ایران شتاب درخوری گرفته است و در این میان دانشگاه های ایران سهم به سزایی در این رشد دارند.
دکتر فرشاد فرزادفر استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره گزارش ساینس تحقیقی انجام داده است. وی در این باره با همکاری چند دانشجو از چندین مرکزی که در زمینه پایان نامه و مقاله فعالیت می کند، پرسش به عمل آورده است.
وی در این زمینه می گوید: این گزارش آنقدر مهم بوده است که رئیس جمهور در جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی خواسته است که وزارتخانه علوم و بهداشت این موضوع را پیگیری کنند. ما نیز قصد داریم گزارشی در این زمینه تهیه کنیم و به شورا ارائه دهیم.
فرزادفر می افزاید: مقاله ای که در ساینس چاپ شده به این موضوع اشاره کرده است که تقریبا ۵ هزار پایان نامه و پروپوزال در دوره های ارشد و دکتری در ایران ساخته می شود به گونه ای که هیچ اطلاعات علمی ندارند. همچنین در آن مقاله با فردی از شرکت های تولید مقاله مصاحبه شده که آن فرد گفته ۳۳۰ هزار لینک دارد که می تواند با آن مقاله فارسی تهیه کند.
وی می افزاید : در مقاله ساینس آمده است که با ۵ میلیون تومان یک مقاله ISI می توانند بنویسند و نشر دهند و داده های تخصصی نیز به گونه ای تغییر می یابند که خیلی به چشم نیاید و قانونگذاری خاصی هم در این زمینه وجود ندارد.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران که خود جزء یکی از محققان ایرانی در جمع دانشمندان یک درصد برتر دنیا است، در تحقیقی در زمینه ادعای ساینس می گوید: ما به خیابان انقلاب مراجعه کردیم و با دو مرکز که در زمینه تهیه پایان نامه و مقاله فعالیت می کنند صحبت کردیم که ببینیم این ادعا تا چه حد درست است. در بخشی از کار واقعا آنها مشاوره علمی می دهند اما متاسفانه همگی اذعان کردند که با ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان می توانند پروپوزال و مقاله در حد دکتری تهیه کنند.
وی می افزاید: نکته مورد توجه این است که در پنج سال گذشته این بازار گسترده شده است. پنج سال پیش تنها ۳۰ مرکز بودند که در خیابان انقلاب و جلوی دانشگاه تهران این کار را انجام می دادند اما اکنون بیش از ۳۰۰ تا ۴۰۰ مرکز وجود دارد . دو نفری که ما با آنها مصاحبه کردیم گفتند که ۸۰ درصد این ۴۰۰ مرکز درست حول و حوش دانشگاه تهران هستند.
فرزادفر تاکید می کند : نام این تجارتی که راه افتاده است «تقلب علمی» است چرا که یک برنامه علمی به روش غلطی انجام می شود. عدد ساخته می شود و داده های اطلاعاتی توسط آدم های حرفه ای دستکاری انجام می شود.
همکاری برخی اساتید دانشگاه با مراکز پایان نامه فروشی
وی با ابراز تاسف از همکاری استادان و دانشجویان دکتری یادآور می شود: در این مصاحبه متوجه شدیم که برخی از اساتید دانشگاه ها با این مراکز همکاری می کنند و حاضر اند برای آنها بنویسند. اتفاق بد دیگری که رخ داده است بسیاری از کسانی که برای این شرکت ها و مراکز همکاری می کنند دانشجویان دکتری تخصصی (Ph.D) دانشگاه های دولتی هستند.
این عضو هیات علمی دانشگاه می گوید: اتفاق ناخوشایند دیگری که در این مراکز رخ می دهد این است که یک بخش مهم کار plagiarism یا سرقت ادبی است که در واقع فرد یک قسمت از ایده و نتیجه و یک قسمت و یا بخشی از مطالب دیگران را بدون ارجاع دادن در مقالات و پایان نامه ها استفاده می کند. متاسفانه با اینکه برخی از مجلات از نرم افزارهایی استفاده می کنند که می تواند این سرقت ادبی را مشخص کند اما در ایران استاندارد واحدی برای این موضوع وجود ندارد.
وی یادآور می شود که موارد زیادی از پنهان سازی اطلاعات و جابجایی نام ها در مقالات هم در این مراکز رخ می دهد. به گونه ای که برخی مواقع فردی که این کار را انجام داده نامش درج نمی شود که معمولا همان فرد همکار در مراکز و شرکت های بی نام و نشان است و یا ممکن است فردی اصلا کاری نکرده باشد اما نامش درج شود.
فرزادفر با اشاره به سه تمهید وزارت بهداشت برای مقابله با موضوع پایان نامه و مقاله فروشی می گوید: در قدم اول باید میزان تقلب علمی در دانشگاهها بررسی شود. اینکه در مقاله ای تنها ادعا شود نمی تواند مورد استناد باشد. به همین منظور ما یک وب سایت تهیه کرده ایم، پرسشنامه ای درباره این موضوع در آن قرار داده شده که به تمامی دانشجویان و استادان علوم پزشکی ارسال می شود و همه دانشگاه ها موظف اند آن را اطلاع رسانی کرده و تکمیل کنند.
وی می افزاید: در قدم بعدی نوع خطاها و مسائلی که در این زمینه وجود دارد بررسی می شود و در قدم بعدی مقالات و پایان نامه های حدود یک درصد دانشجویان کارشناسی ارشد و ۵ درصد دانشجویان دکتری و اساتیدی که اچ ایندکس بالای ۱۰ دارند را از این منظر به صورت تصادفی کنترل می کنیم.
این استاد دانشگاه می گوید: در قدم آخر شهرها و دانشگاه های بزرگی که با این عارضه مواجه اند را شناسایی می کنیم و از آنها می خواهیم که گروه هایی را به مراکز تهیه مقاله و پایان نامه بفرستند و پرسشنامه هایی را در همان مراکز تکمیل کنند. در نهایت یک گزارش نهایی هم به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه می شوند.
وی به تبلیغات وسیع مراکز تهیه پایان نامه و مقاله اشاره می کند و می گوید: متاسفانه این کار در فضای مجازی هم تبلیغات وسیعی دارد. برخی از آدم ها مرکزی ندارند و به صورت شخصی کار می کنند. حتی دیده شده که در روزنامه ها اعلامیه می زنند و در فضای مجازی هم تبلیغ می کنند.
هشدار اساتید دانشگاه به تقلب علمی
دکتر سیدمنصور رضوی، دبیر شورای عالی برنامه ریزی آموزش پزشکی نیز درباره گزارش ساینس می گوید: البته به گزارش ساینس نیز نقدهای زیادی وارد است چرا که این مطلب بدون متدولوژی علمی، بدون نمونه درست و به صورت اتهامی و با قضاوت نادرست نوشته شده است.
رضوی می گوید: اما در این میان واقعیت این است که ما نیاز داریم بدانیم چه اتفاقی در حیطه علمی کشور رخ می دهد. باید بدانیم چه کارهایی در این موسسات مجاز است و چه کارهایی غیر مجاز. برای برخورد هم باید جرم و خلاف را تعریف کنیم . درست است که سرقت داده ها، سرقت ایده ها و حتی دزدی پرسشنامه تکمیل شده یا نشده صورت می گیرد اما برای برخورد نباید تنش ایجاد کنیم و آنها را به یک معضل زیر زمینی بدل کنیم.
وی در این باره به مهر می گوید: از سال ها پیش استادان دلسوز و پیشکسوت ، خطراتی که فعالیت های علمی را مورد تهدید قرار می دهند، مانند احتمال سوق پیدا کردن افراد به طرف تقلب در موضوعات گوناگون علمی و سوء استفاده سودجویان از نیازهای متعدد دانشجویان و استادان را به مسئولان آموزشی و پژوهشی گوشزد کرده بودند.
دبیر شورای عالی برنامه ریزی آموزش پزشکی تاکید می کند: با اینکه مسئولان نیز کمابیش درصدد رفع مشکلات برآمده اند ولی اقدامات در این زمینه کافی نبوده است. به طوری که امروز موضوع تقلب در پایان نامه ها و مقالات علمی سوژه شده و مورد توجه و نقد دوستداران علم قرار گرفته است.
وی می افزاید: از آنجا که در ایجاد و رشد آسیب تقلب علمی، عوامل متعددی مانند عوامل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، حقوقی ، مدیریت آموزشی و پژوهشی و مشکلات استادان، دانشجویان و آینده شغلی آنها دخالت دارند و موضوع یک معضل اجتماعی علمی چند وجهی است اظهار نظر دقیق پیرامون حجم مشکل، علل و عوامل تسهیل کننده آن، تفکیک فعالیت های مجاز، خطا ، خلاف و جرم از یکدیگر و ارائه راهکارهای اصلاحی، نیازمند پژوهشی همه جانبه است.
رضوی می گوید که در حوزه معاونت آموزشی وزارت بهداشت و حداقل برای حوزه علوم پزشکی پژوهشی کامل و جامع در دست اجرا است که باید منتظر نتایج این پژوهش و اقدامات اصلاحی پس از آن باشیم.
چندی پس از گزارش ساینس متاسفانه خبر دیگری جامعه علمی ایران را مشوش کرد.
یک ناشر بین المللی با عنوان اشپرینگر نیچر گزارشی منتشر کرد و در آن یادآور شد ۵۸۰ مقاله را به دلایل تقلب، سرقت ادبی و دستکاری داده ها، رد کرده است که از این میان ۵۸ مقاله از ایران بوده اند.
نباید مشکلات خود را گردن نیچر بیاندازیم
دکتر شاهین آخوندزاده، قائم مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در این باره به مهر می گوید: نکته مورد نظر در مورد آن ۵۸ مقاله مشکل دار، این است که هر کشور دیگر دنیا بود نام کشور را نمی نوشت اما نام ایران به طور کامل در گزارش ها آورده می شود. البته باید دقت کنیم که نباید همه مشکلات خود را گردن نیچر بیاندازیم.
آخوندزاده تاکید می کند: من نوعی به عنوان محقق باید آنتن های حساسی داشته باشم و حتی کارهای خاکستری و شبه برانگیز هم انجام ندهم. اما این ۵۸ مقاله به طور حتم کار اشتباه انجام داده اند و بدانیم که دیگران مشکلات ما را بزرگنمایی می کنند. ضمن اینکه باید بین این ۵۸ مقاله و جامعه علمی ایران یک خط قرمز بکشیم. آنها نماینده جامعه علمی ایران نیستند و حتی نویسنده های سرشناس علمی هم در میان آنها نیستند.
اما در میان غوغای نشریات خارجی درباره رشد علمی ایران باید به این نکته هم توجه کرد که پژوهش و تحقیق به عنوان پایه های اصلی رشد علمی ایران نیز زیرساخت هایی نیاز دارند که کم توجهی به آنها زمینه های تقلب و کم کاری و اهمال را از سوی برخی افراد فراهم می کند.
نیازی به هزار مقاله علمی بی کیفیت نداریم
در همین زمینه آخوندزاده خاطرنشان می کند: پژوهش باید اصیل باشد و پژوهش اصیل هم به معنی کمیت نیست بلکه کیفیت مدنظر است. معتقدیم نیازی به هزار مقاله بی کیفیت نداریم بلکه ۱۰۰ مقاله خوب داشته باشیم کافی است. اگر ما ۱۰۰ عضو هیات علمی داریم پژوهش اصیل تنها از ۳۰ استاد بر می آید چرا که علایق اعضای هیات علمی متفاوت است و ممکن است یکی معلم خوبی باشد، دیگری جراح خوبی و یکی دیگر پژوهشگر خوبی.
دست خالی نمی شود پژوهش کرد
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران می گوید: موضوع مهمی که در این میان نباید مغفول واقع شود این است که پژوهش اصیل و کیفی نیاز به بودجه دارد. دست خالی نمی شود پژوهش کرد. در کشور هزار دانشجوی دکتری می گیریم و می گوییم نفری ۵ میلیون تومان به اینها می دهیم تا پژوهش کنند! با پنج میلیون تومان نمی شود پایان نامه اصیل دکتری انجام داد. یک پایان نامه سلولی و مولکولی در حد دکتری ۵۰ میلیون تومان هزینه دارد. به همین خاطر باید کمیت را کاهش داد.
وی می گوید: باید بدانیم به جای هزار نفر می توان ۱۰۰ دانشجوی دکتری گرفت که هم دانشجو و هم استاد از کیفیت آموزشی خوبی برخوردار باشند و هم منابع مالی برای پژوهش های اصیل وجود داشته باشد. برای پژوهش کیفی زیر ساخت و منابع مالی کافی مورد نیاز است. با منابع مالی محدود خطا در پژوهش زیاد می شود.
آخوندزاده تاکید می کند: از سوی دیگر سیاستگذاران و دولت مردان نیز باید نیم نگاهی به پژوهش داشته باشند. با دست خالی نمی توان پژوهش اصیل انجام داد. وقتی آزمایشگاه نداشته باشیم و یا پول برای مواد مصرفی آزمایش نداشته باشیم با کدام امکانات می خواهیم تحقیق کیفی انجام دهیم؛ آن هم در دنیایی که در برابر ما با نامردی و ناجوانمردانه عمل می کند. ما ۱۰۰ مقاله می فرستیم حدود ۱۰ تا ۲۰ مقاله فقط به دلیل اینکه از ایران آمده است رد می شود.
زخم قدیمی پژوهش و عدم اختصاص بودجه
وی به زخم قدیمی پژوهش و عدم اختصاص بودجه کافی به آن اشاره می کند و یادآور می شود: دولتمردان به فکر محققان نیستند و پژوهشگران بدون بودجه کار می کنند. در مقابل سیستم پژوهشی کشور، به دنبال کمیت و تعداد مقاله و دانشجو و مرکز بوده است. در حالی که پژوهش اصیل از کمیت بیرون نمی آید.
استاد علوم پزشکی تهران می گوید: برای پژوهش اصیل سه مولفه دانشجو با کیفیت، استاد با کیفیت و محیط و زیرساخت مناسب نیاز است. وقتی چند برابر امکانات دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری گرفته شود حتما کار اشتباهی است و به طور حتم از این تعداد دانشجوی دکتری و ارشد، پایان نامه قلابی در می آید.
وی تاکید می کند: به عنوان یک معلم دانشگاه از دیدن مناظر پایان نامه فروشی در خیابان انقلاب و برابر دانشگاه تهران خجالت می کشم اما می دانیم که با جمع کردن ظواهر تنها پایان نامه فروشی را زیر زمینی می کنیم. اما اگر در سیاست ها تغییر ایجاد کنیم و جامعه دانشگاهی را متوجه این موضوع کنیم که مقاله همه چیز نیست می توانیم قدمی در حل ایم معضل داشته باشیم.
وحید احمدی، معاون پژوهشی وزارت علوم نیز درباره اتفاقات اخیر در عرصه علمی کشور به مهر گفت: به دانشگاه ها اعلام کرده‌ایم موضوع ۵۸ مقاله علمی ایرانی در نشریه اشپرینگر را پیگیری کنند اگر موارد تخلف را مشاهده کردند با آن برخورد کنند.
وی تاکید کرد: این ناهنجاری علمی هر کجا که باشد باید با آن برخورد شود، بنابراین ما باید پیگیر این موضوع باشیم که در این بخش آموزش عالی نیز چنین اتفاقی رخ ندهد، به دانشگاه ها اعلام کرده ایم این موضوع را پیگیری کنند، اگر موارد مشابه ای را مشاهده کردند و یا موارد جداگانه ای به آنها گزارش شده بود، آن را پیگیری کرده و با آن برخورد کنند.
درباره تخلفات علمی مسامحه نمی کنیم
معاون پژوهشی وزارت علوم افزود: در مورد تخلفاتی علمی، به صورت جدی، به تمام دانشگاه ها ابلاغ کرده ایم، هیچ مسامحه ای صورت نگیرد و برخورد شود.
وی ادامه داد: به معاونان پژوهشی دانشگاه ها، طبق آیین نامه ای که به آنها ابلاغ کرده ایم تاکید شده، هر گونه تخلفی از جمله این تخلفات که در این نشریات اعلام شده، یا موارد دیگر تخلفات که مربوط به پایان نامه و مقاله است، با آن برخورد جدی شود.
معاون پژوهشی وزارت علوم تاکید کرد: وزارت علوم بر برخورد قانونی با این تخلفات تاکید دارد و با قاطعیت این نکته را تاکید می کند که با هرگونه تخلف در هر قالب که صورت گیرد باید برخورد قانونی شود.
وی افزود: علاوه بر آیین نامه ای که به دانشگاه ها ابلاغ شده، پیگیر این موضوع هستیم تا لایحه ای که در رابطه با پایان نامه فروشی به مجلس ارایه شده از طریق نمایندگان تاکید شود و در اولویت فوریت قرار گیرد و زودتر ابلاغ شود تا هم دست مجموع قضایی و هم اجرایی در این مساله باز بوده و بتواند برخورد لازم را داشته باشند.
پژوهش مراقبت می خواهد
بر اساس آخرین آمار پایگاه استنادی ISI و اسکوپوس به عنوان یکی از معتبرترین پایگاه هایی که تولیدات علمی را رصد می کنند رشد کمیت تولید علم ایران در سال ۲۰۱۵ به نسبت سال ۲۰۱۴ میلادی به ۱۷ درصد رسیده است.
اطلاعات استخراج شده از پایگاه استنادی وب آو ساینس (ISI) نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۴ تعداد ۳۲ هزار و ۱۵۹ مدرک و در سال ۲۰۱۵ میلادی تعداد ۳۷ هزار و ۵۲۸ مدرک در معتبرترین مجلات بین المللی نمایه سازی کرده است و ایران جزء یکی از ۲۵ کشوری بالاترین نرخ رشد ۴ سال اخیر را داشته است.
در عین حال در سال های اخیر سهم ایران از مقالات پراستناد دنیا از دو درصد گذشته است.
پایگاه شاخص های اساسی علم (ESI) همیشه مقالات پراستناد در ۱۰ سال اخیر را شناسایی و ارائه می دهد و تعداد مقالات یک درصد برتر ایران از رشد قابل ملاحظه ای برخوردار بوده است. جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۰۶ میلادی تعداد ۳۱ مقاله پراستناد منتشر کرده که این رقم در سال ۲۰۱۵ به ۲۲۵ مورد افزایش یافته است.
همه این آمار نشان از رشد واقعی علمی ایران دارد . رشدی که با تلاش بسیاری از محققان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی کشور با کمبود امکانات و بودجه بدست آمده است. این رشد در عین حال به مراقبت دائمی نیاز دارد و غفلت محققان داخلی زمینه سوء استفاده دشمنان این مرز و بوم را فراهم می کند.
